وضعيت جشنواره‌هاي معتبر تئاتر جهان در دوران كرونا
سالِ سوخته
بابك احمدي
حالا ديگر روشن شده مهم‌ترين رويدادهاي تئاتر جهان، حداقل آنها كه قرار بود در نيمه نخست سال برگزار شوند، بايد زمان و تقويم برگزاري خود را تغيير دهند. در ايران هم تقريبا با مساله مشابه مواجه هستيم ولي نكته اصلي اينجا جشنواره‌اي است كه برعكس ديگر كشورها بايد در نيمه دوم و سرد سال برپا شود. طي روزهاي اخير بارها از زبان مسوولان وزارت بهداشت شنيده‌ايم كه كرونا در ماه‌هاي پاييز و زمستان همراه و همنشين ديگري نيز به خود خواهد ديد؛ آنفلوآنزا. بنابراين عملا نمي‌توان از هم‌اكنون عنوان كرد در ماه‌هاي آينده چه اتفاقي مي‌افتد، البته ظاهرا همه روي يك گزينه اتفاق نظر دارند، اينكه ويروس تا زمان كشف واكسن همراه هر روزه شهروندان ايران و جهان باقي مي‌ماند. پس راه‌حل چيست؟ اداره كل هنرهاي نمايشي اين روزها زمان زيادي را صرف برگزاري جلسه‌هاي متعدد و جست‌وجوي راهكار مي‌كند، اما اوضاع در ديگر كشورها چگونه است؟
دو جشنواره مهم در چنگ ويروس
برگزار‌كنندگان فستيوال «اوينيون» با انتشار بيانيه‌اي اعلام كرده‌اند به دليل شرايط پيش‌آمده ناشي از شيوع ويروس كرونا امكان برپايي هفتادوچهارمين دوره اين رويداد هنري وجود ندارد. به اين ترتيب يكي ديگر از شناخته‌‌شده‌ترين رويدادهاي فرهنگي- هنري كشور فرانسه در كنار جشنواره فيلم «كن» تصميم به لغو برگزاري گرفته است. اين جشنواره يكي از مشهورترين رويدادهاي هنري مرتبط با تئاتر در جهان است كه هرسال در ماه جولاي برگزار مي‌شود. براساس گزارش «فرانس 24» سازمان‌دهندگان جشنواره اعلام كرده‌اند كه در اين تصميم، اظهارات رييس‌جمهور فرانسه خطاب به مرد را با دقت مورد توجه قرار داده‌اند. امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه هفته دوم فروردين طي سخناني از كشته شدن حدود 15000 هزارنفر بر اثر ابتلا به بيماري خبر داد. روزنامه ديلي ميل چاپ انگلستان نيز همان زمان اعلام كرد تعداد مبتلايان از 98 هزار تن عبور كرده و كشته‌ها در مجموع به بيش از 10 هزار و سيصد تن رسيده است. مكرون به صراحت اعلام كرد كه به تدريج از ميزان سخت‌گيري‌هاي مرتبط با قرنطينه كاسته خواهد شد اما همزمان اعلام كرد جشنواره‌هاي بزرگ كشور تا اواسط ماه جولاي امكان برگزاري نخواهند داشت، اين سخنان درحالي مطرح شد كه سالن‌هاي سينما و تئاتر از آن زمان تاكنون همچنان بسته‌اند؛ به اين ترتيب بايد گفت شيوع ويروس بهار و تابستان طلاييِ فرهنگ و هنر كشور فرانسه را نابود كرده است. سازمان‌دهندگان جشنواره جهاني فيلم كن نيز از به تعويق انداختن زمان برگزاري خبر داده‌اند. اين شبكه خبري همچنين اشاره مي‌كند كه «چندين جشنواره بزرگ موسيقي در حال حاضر دوره امسال خود را لغو كرده‌اند، از جمله مي‌توان به گردهمايي‌هاي پاريس، لولاپالوزا و تعطيلات و جشنواره فلزات سنگين «Hellfest» در غرب فرانسه اشاره كرد.
حالا ديگر بركسي پوشيده نيست كه شيوع ويروس كرونا اقتصاد جهان را به‌شدت تهديد مي‌كند. ژاپن به تازگي اعلام كرده اقتصاد اين كشور «رسما وارد ركود» شد. سي‌ان‌بي‌سي در همين رابطه گزارش مي‌دهد كه داده‌هاي رسمي دولت ژاپن نشان داده اقتصاد كشور پس از بيش از ۴ سال، وارد ركود اقتصادي شده است. از لحاظ فني ركود اقتصادي به معناي دو دوره پي‌درپي ۳ ماهه متوالي رشد اقتصادي منفي است.
جالب است بدانيد كه مروري بر آثار ارايه شده در دوره‌هاي پيشين بعضي رويدادهاي تئاتري مهم جهان نشان مي‌دهد بعضي هنرمندان آثاري با محوريت وضعيت اقتصاد جهاني خلق كرده‌اند. از سوي ديگر حتي پيش از شيوع ويروس نيز جمع‌آوري منابع مورد نياز براي برگزاري و توليد آثار هنري همواره يكي از دغدغه‌هاي جدي توليد‌كنندگان بوده، به‌طوري كه با مراجعه به سايت رسمي جشنواره اوينيون – در بخش presentation – به اين پرسش برمي‌خوريم كه «بودجه عمومي چگونه مي‌تواند با اتكاي بيشتر به ماليات شركت‌هاي تجاري به فعالان فرهنگي در ساخت پروژه‌هاي‌شان كمك كند؟» مقصود اينكه جشنواره‌هاي معتبر جهان همواره به فكر تامين بودجه از راه‌هاي غير دولتي بوده و هستند. رويكردي كه جاي آن در جشنواره تئاتر فجر ايران بسيار خالي است و ما هرسال شاهد هستيم مديران برگزاري تنها به دريافت بودجه از دولت فكر مي‌كنند. متاسفانه هنرمندان و مديران تئاتر در ايران عملا به اين باور نرسيده‌اند كه مي‌توان به دريافت بودجه‌هاي خصوصي اقدام كرد. كمتر پيش آمده كه ستاد برگزاري مهم‌ترين جشنواره تئاتر كشور حتي هنرمندان را به اين موضوع حساس كند يا از آنها طرح و برنامه بخواهد. در زمانه‌اي كه رويدادهاي مهم جهان هم علاوه بر بودجه‌هاي دولتي (در قالب پرداختي شهرداري‌ها) به تامين منابع از مجاري ديگر فكر مي‌كنند، جشنواره تئاتر فجر تا بن دندان متكي به بودجه دولتي است. حتي اداره بخش‌هاي مختلف ستاد برگزاري جشنواره، برخلاف قانون به كارمندان دولت سپرده مي‌شود.
جشنواره ادينبورگ، روياي از دست رفته
جشنواره ادينبورگ در انگستان، بي‌شك يكي از چندين فستيوال معتبر و مهم تئاتر در اروپا و جهان است كه البته بخش‌ها و هنرهاي ديگري از جمله سينما و موسيقي را نيز شامل مي‌شود. تنها در سال 2018 اين جشنواره بزرگ كه 25 روز به طول انجاميد، بيش از 55 هزار اجرا (در گونه‌ها و اشكال مختلف نمايشي از سيرك گرفته تا شعبده و تئاتر صحنه‌اي) در 317 مكان مختلف به نمايش گذاشت. برهمين اساس جشنواره ادينبورگ به يكي از معتبرترين رويدادها و جشن‌هاي جهاني عرصه فرهنگ و هنر بدل شده كه بعضا با رويدادهايي مانند جام جهاني فوتبال يا المپيك در عرصه ورزش مقايسه مي‌شود. روزنامه گاردين در همين رابطه مي‌نويسد كه پنج رويداد ماه آگوست در قالب ادينبورگ كه براي ميزباني و خوش‌آمدگويي به بيش از 5/4 ميليون مخاطب از سراسر جهان و 24 هزار هنرمند آماده مي‌شد، حالا تحت‌تاثير ماجراي شيوع ويروس كرونا لغو شده است اما برگزار‌كنندگان چه نقشه‌اي در سر دارند؟ شانا مك‌كارتي، مدير اجرايي انجمن Fringe، در همين رابطه مي‌گويد: «اين تصميم به سادگي گرفته نشده و درعين‌حال ابراز اميدواري مي‌كند كه مسوولان راه‌هايي براي آنچه او «گردهمايي مردم زير چتر جشنواره» ناميد، پيدا كنند. او گفت: «هنوز براي اينكه بگوييم چنين چيزي به چه شكل خواهد بود خيلي زود است، اما اطمينان داريم كه به عنوان يك گروه منسجم مي‌توانيم راهي الهام‌بخش براي عبور از ديوارهايي كه در حال حاضر ما را احاطه كرده‌اند، پيدا كنيم.»
برگزار نشدن جشنواره تهديد نيست
اما تا وقتي مسوولان مرتبط با جشنواره تمام گزينه‌هاي موجود به منظور عبور از سد كرونا را بررسي مي‌كنند، ديويد پولوك خبرنگار سايت محلي citymetric نشان مي‌دهد كه حتي در صورت تعطيلي مي‌توان به قسمت مثبت ماجرا نگاه كرد: «برگزار نشدن جشنواره ادينبورگ امكان مناسبي است براي بازنگري درباره آنچه بايد در شهر اتفاق بيفتد.» گزينه‌اي كه شايد بتوان روي ميز مسوولان برگزاري جشنواره بين‌المللي تئاتر فجر هم گذاشت. حسين كياني، نمايشنامه‌نويس و كارگردان تئاتر نيز چندي پيش مشابه پيشنهاد پولوك را براي جشنواره داخلي ما مطرح كرد: «به نظرم برگزار كردن يا نكردن خيلي از اين جشنواره‌ها فرقي به حال تئاتر مملكت ندارد، چون چند سالي است كه اساسا برگزاري جشنواره‌هاي تئاتر يك دورهمي ساده شده كه اتفاق هنري ويژه‌اي را سبب نمي‌شوند و جريان‌سازي هم نمي‌كنند. در حالي كه يك زماني جشنواره‌هاي تئاتر، مخصوصا فجر شرايط خاصي پيدا كرد به‌طوري كه مجراي ورود هنرمندان تازه به عرصه تئاتر شده بود كه البته مشخص است چه دوره‌هايي را مي‌گويم، اما الان حدود يك دهه است كه جشنواره‌هاي تئاتري مخصوصا فجر سبب‌ساز هيچ اتفاق و مجراي ورود هنرمندان تازه نبوده‌اند، بنابراين فكر مي‌كنم بود و نبودش خيلي فرقي نداشته باشد؛ كما اينكه مي‌شود يك سال آن را برگزار نكرد تا ببينند آيا آن اهميتي را كه فكر مي‌كنند اين جشنواره دارد، واقعا دارد يا خير!»
اين هنرمند در عين حال مي‌گويد به عنوان فردي كه در دوره‌هاي گذشته جشنواره حضوري جدي داشته، از طرح چنين انتقادهايي خيلي هم خوشحال نيست. او مي‌افزايد: «جشنواره تئاتر فجر در آستانه چهل سالگي قرار گرفته، چهل سالگي يعني پختگي و معتقدم از اين به بعد بايد پخته‌تر عمل كند. به همين دليل جشنواره به يك خانه‌تكاني اساسي نياز دارد و من باز هم تكرار مي‌كنم همه اين حرف‌ها را از سر دلسوزي مي‌گويم چون دلم براي اين جشنواره مي‌سوزد و دوست دارم جشنواره فجر باعث ورود خيلي از هنرمندان تازه در عرصه تئاتر و رونق آن شود. ضمن اينكه اين حرف‌ها درباره جشنواره‌هاي ديگر تئاتر هم صادق است. ما اساسا جشنواره برگزار مي‌كنيم بدون آنكه فلسفه برگزاري آن را بدانيم، اگر ما فلسفه و فرهنگ برگزاري جشنواره‌هاي تئاتر را بدانيم، در برگزاري خيلي از اين جشنواره‌هاي‌مان تجديدنظر خواهيم كرد.»
پولوك در ابتداي يادداشت خود به نكته‌اي اساسي اشاره مي‌كند: «ديدن مسير آينده از چشم توفان دشوار است.» او همچنين اين نكته را مد نظر قرار مي‌دهد كه در شرايط ادامه قرنطينه، بعضي افراد صاحب نفوذ در جامعه مشغول بيان منطق‌هايي هستند كه مي‌گويد اين «توقف بزرگ» مي‌تواند به مثابه فرصتي تلقي شود تا ببينيم چگونه مي‌توانيم پس از كرونا جامعه بهتري بسازيم. «فرگوس لاينان» مدير جشنواره ادينبورگ نيز در همين ارتباط لغو برگزاري جشنواره ادينبورگ 2020 را فرصتي براي انديشيدن به برپايي هرچه با كيفيت‌تر اين رويداد مي‌داند؛ موضوعي كه به گفته او «با توجه به آن مي‌توان دلايل بسياري از انتقادهاي سال‌هاي اخير را برطرف كرد»، درست مشابه وضعيتي كه جشنواره تئاتر فجر ظرف 6 دوره اخير با آن مواجه بوده. او با انتشار بيانيه‌اي كه در صفحه نخست جشنواره قابل مشاهده است، مي‌نويسد: «من به عنوان يكي از دست‌اندركاران جشنواره بين‌المللي ادينبورگ اميدوارم كه شما، خانواده و عزيزان‌تان در اين روزهاي دشوار خوب و خوش باشيد. فكر و ذهن ما با تمام افرادي است كه به واسطه شيوع بيماري در خط مقدم حاضر شدند و همچنين كساني كه زندگي و مشاغل آنها با تغييرات ناگهاني و بلاتكليفي مواجه شد. با سرعت گرفتن بحران Covid-19 طي يك ماه گذشته، من به همراه تيم برگزاري تلاش كرديم راهي براي برپايي جشنواره 2020 جست‌وجو كنيم، اما اكنون مشخص شده كه با توجه به چشم‌انداز موجود، انجام اين كار امكان‌پذير نيست بنابراين ما به همراه هيات امناي خود تصميم بسيار نااميد كننده‌اي را براي لغو جشنواره بين‌المللي ادينبورگ 2020 گرفته‌ايم. چالش‌هاي مهم‌تري وجود دارد كه طي ماه‌هاي آينده بايد با آن روبه‌رو شويم، اما مي‌دانم كه اين جشنواره نقش اساسي در زندگي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي بسياري از مردم شهر و كشور ما ايفا مي‌كند. بسيار متاسف هستم كه اين رويداد امكان برگزاري ندارد. با اين حال، اين اتفاق همه ما را براي برگزاري جشنواره در شرايطي امن مصمم‌تر از هميشه كرده است.»
مساله جهاني سياستمداران بي‌هنر
الكس مارشال، خبرنگار روزنامه نيويورك تايمز وضعيت جديد را با طرح يك پرسش در تيتر پيگيري مي‌كند: «وقتي جامعه مشغول تمرين فاصله‌گيري اجتماعي است، آيا فضايي براي ارايه تئاتر خوب باقي مي‌ماند؟» روزنامه در صفحه روز 5 مه (16 ارديبهشت) تصويري از سالن خالي تئاتر der Josefstadt در وين اتريش منتشر كرده و به نقل از هربرت فوتينگر، مدير هنري اين مجموعه آورده است: «دستورالعمل‌هاي محافظتي دولت غيرواقعي است.» مارشال در ادامه به دو نمونه اشاره مي‌كند؛ آلمان كه هم‌اكنون به فعالان حرفه آرايشگري و اصلاح اجازه داده مغازه‌هاي خود را دوباره فعال كنند و استراليا كه شرايط بازگشت شهروندان به زمين‌هاي تنيس را فراهم آورده. به گفته او هر دو كشور نيز هم‌اكنون در فكر چگونگي بازگشايي دوباره سالن‌هاي تئاتر و بازگشت بازيگران و كارگردانان به محل كارشان هستند. البته بليت‌فروشي و اجراي نمايش براي تماشاگران فعلا شامل اين قاعده نمي‌شود. اما از 18 ماه مه (29 ارديبهشت)، اتريش با در نظر گرفتن پاره‌اي محدوديت‌ها، به يكي از نخستين كشورهاي قاره اروپا بدل خواهد شد كه به گروه‌هاي تئاتر اجازه مي‌دهد تمرين‌هاي خود را آغاز كنند. دستورالعمل‌هاي صادره از سوي دولت اين‌طور مي‌گويند كه بازيگران بايد حداقل سه متر از يكديگر فاصله داشته باشند و اجراگران تنها در صورتي مي‌توانند به يكديگر نزديك شوند كه از ماسك ايمني استفاده كنند. در كشور آلمان نيز بيمه‌نامه‌ها قوانين مشابهي در نظر گرفته‌اند.
كارگردانان برجسته تئاتر از هر دو كشور در مصاحبه با رسانه‌ها گفته‌اند كه «تمرين در چنين شرايطي غيرممكن است.» بعضي نيز مي‌گويند «به سادگي به كار خود باز نمي‌گردند، مگر اينكه بازيگران بتوانند درست مثل پيش از همه‌گيري ويروس تمرين كنند.» در اين ميان واكنش هربرت فوتينگر، مدير هنري تئاتر der Josefstadt در وين شايد براي هنرمندان تئاتر در ايران نيز آشنا باشد، چون وقتي مي‌خواهد نظرش را درباره دستورالعمل بازگشايي سالن‌ها براي خبرنگار نيويورك‌تايمز بيان كند، مي‌گويد: «دستورالعمل‌هاي ايمني اتريش بسيار غير واقعي است، به‌نحوي كه شما فكر مي‌كنيد نويسندگان اين قوانين هرگز قدم در سالن تئاتر نگذاشته‌اند.» شايد به همين دليل هم هِيك وُرموث، سخنگوي وزارت فرهنگ اتريش در اطلاعيه‌اي بيان مي‌كند: «قوانين در حال بازنگري است و مسوولان طي ديدار با مديران تئاتر درباره موارد گفت‌وگو مي‌كنند.» او در عين حال مي‌افزايد كه «دولت بايد به دستورالعمل‌هاي پزشكان نيز توجه داشته باشد.» و اين درست مساله‌اي است جهاني.
براساس آنچه رفت، حداقل دو جشنواره معتبر تئاتر جهان تا اين لحظه ناچار به لغو برگزاري شده‌اند، اتفاقي كه در مورد تعداد ديگري از رويدادهاي مهم هنري مرتبط با تئاتر رخ داده است. چنانكه در كشور چين، هلند، بلژيك و آلمان نيز وضعيت مشابهي حاكم شده. فصل مشترك دست‌اندركاران برگزاري تمام جشنواره‌ها نيز تجربه چگونگيِ مواجه شدن با بحران پيش‌آمده به نظر مي‌رسد. به همين دليل شايد ايده مناسب اين باشد كه برنامه‌ريزان و دست‌اندركاران داخلي وضعيت هنر در سراسر جهان را به دقت رصد كنند، چراكه هيچ كشوري در وضعيت به وجود آمده تنها نيست و امكان دارد هر لحظه پيشنهادي مطرح شود. گرچه تاكيد دارم حتي ما مي‌توانيم پيشنهاد‌دهنده باشيم و اين جاده يك‌طرفه نيست، اما اينكه گفته شود «هرطور شده جشنواره تئاتر فجر را برگزار مي‌كنيم» گزاره‌اي است كه تا حدي به مداقه نياز دارد. تا وقتي نتيجه نهايي مشخص شود و با در نظر گرفتن وضعيتي كه ويروس چموش كوويد 19 حاكم كرده، تا حدي مي‌توان پيش‌بيني كرد سال تئاتري 99 تقريبا از دست رفته؛ به قولي امسال، سالِ سوخته است.
مدير جشنواره ادينبورگ مي‌گويد: امروز چالش‌هاي مهم‌تري وجود دارد كه طي ماه‌هاي آينده بايد با آن روبه‌رو شويم، اما مي‌دانم كه اين جشنواره نقش اساسي در زندگي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي بسياري از مردم شهر و كشور ما ايفا مي‌كند. بسيار متاسف هستم كه اين رويداد امكان برگزاري ندارد. با اين حال، اين اتفاق همه ما را براي برگزاري جشنواره در شرايطي امن مصمم‌تر از هميشه كرده است