چگونه ناتو مي‌تواند از افتراق استراتژيك در شرق مديترانه جلوگيري كند؟
دردسرهاي يك‌جانبه‌گرايي تركيه
ترجمه: سارا قاسمي
از زمان رويارويي دريايي غيرعادي ميان تركيه و فرانسه در شرق مديترانه در ابتداي ماه ژوئن، پاريس و آنكارا اظهارات بسيار تندي درباره ميزان رعايت تحريم تسليحاتي سازمان ملل عليه ليبي را به يكديگر نسبت داده‌اند. هرچند كه ممكن است به اين دعواي لفظي هم به عنوان تنها بخشي از شكاف ميان اعضاي ناتو نگاه شود اما به نظر مي‌رسد كه حداقل از جانب تركيه همه‌چيز در اين پرونده عادي به نظر نرسد. آن حادثه گوياي يك دوراهي استراتژيك ديگر پيش روي ناتو و همچنين افزايش شكاف ميان تركيه و اتحاديه اروپا بود. ابهام استراتژيكي كه از آن حرف مي‌زنيم ريشه در سياست‌هاي جديد امنيتي و خارجي تركيه دارد؛ سياست‌هايي كه بر مبناي دكترين «ميهن آبي» است. اجراي اين دكترين منجر به شكل‌گيري حوادث بسياري از سوي تركيه در چندماه اخير شده كه البته توجه چنداني هم به زنجيره اين حوادث تاكنون نشده است. مخالف‌هاي اندك با اين مساله باعث شده كه تركيه گمان كند اقدام‌هايي كه تاكنون دست به انجام آنها زده همگي مقبول و مشروع بودند. اما مجموع سياست‌هاي اعلامي و اعمالي تركيه در حال حاضر به نقطه‌اي رسيده كه مي‌تواند به‌هم پيوستگي سياست دفاعي ناتو در مديترانه را به چالش كشيده و همچنين منجر به تضعيف اتحاد سياسي ناتو در اين منطقه شود. همچنين بايد گفت كه حركت‌هاي تركيه همكاري‌هاي ميان ناتو و اتحاديه اروپا در منطقه مديترانه را هم تضعيف كرده است. براي پرهيز از انشقاق بيشتر تنها راه اين است كه اعضاي ناتو به بحران بي‌ثباتي در منطقه مديترانه از لنز لزوم اتخاذ سياسي واحد با تركيه به منظور تنش‌زدايي از اين منطقه نگاه كنند. براي رسيدن به اين نقطه ابتدا بايد همكاري برمبناي منافع مشترك آغاز شود و نقشه راهي تعريف شود تا در سايه آن رفتارهاي منطقه‌اي نظم و ترتيب و قاعده خاصي پيدا كنند. اگر تركيه به چنين ابتكاري نپيوندد، بايد منتظر تنش‌هاي فراآتلانتيكي بيشتر بود.
دكترين «ميهن آبي» و جاه‌طلبي‌هاي تركيه
مبناي اين دكترين در سال 2006 گذاشته شد. هدف تبيين و اجراي اين دكترين توسعه نفوذ تركيه در مديترانه، اژه و درياي سياه با ابزارهاي نظامي و ديپلماتيك به گونه‌اي بود كه زمينه دسترسي به منابع متنوع انرژي و اقتصادي را هم فراهم كند. رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه اين دكترين را به عنوان بخشي جدايي‌ناپذير از يك استراتژي ملي «دفاع رو به جلو» در زمينه تلاش پايدار براي ادعاي استقلال تركيه در همه جنبه‌هاي سياست خارجي تصويب كرد به گونه‌اي كه شامل نفوذ در مناطق اطراف آن هم بشود. مانيفست اين دكترين در جريان «رزمايش ميهن آبي 2019» به مرحله اجرا درآمد كه بزرگ‌ترين رزمايش تركيه بود كه به صورت همزمان در مناطق درياي سياه، اژه و مديترانه برگزار شد. رسانه‌هاي دولتي تركيه از اين رزمايش با عنوان تمرين جنگ ياد كردند. نمونه ديگر هم ادعاهاي تركيه در حوزه انرژي در محدوده منطقه مورد مناقشه اقتصادي انحصاري قبرس است. در فوريه 2018، تركيه كشتي‌هاي دريايي را براي متوقف كردن يك كشتي حفاري ايتاليايي در مسير حفاري براي بنزين در سواحل قبرس ارسال كرد. پس از آن هم در بهار 2019، آنكارا كشتي‌هايي را به محدوده آب‌هاي قبرس به منظور اسكورت ناوگان خود فرستاد تا بتواند امنيت حفاري‌هاي خود را تامين كند. پس از اين حوادث بود كه اعضاي اتحاديه اروپا متفق‌القول اين اقدام‌هاي تركيه را غيرقانوني خوانده و با محدود كردن كمك‌هاي دسترسي قبل از ورود اتحاديه اروپا به تركيه و تعليق مذاكرات توافقنامه حمل‌ونقل هوايي حمايت خود از قبرس در اين فقره را نشان دادند. زماني كه تركيه در نوامبر 2019 با دولت توافق ملي ليبي توافقنامه‌اي را امضا كرد اوضاع بدتر هم شد. اين توافقنامه مرز دريايي بين دو كشور در درياي مديترانه را مشخص مي‌كند و به تركيه اجازه مي‌دهد از منافع دريايي ليبي (كه تا شش مايل دريايي از كرت امتداد دارد) دفاع كند و همچنين امكان استخراج مشترك منابع انرژي در درياي مديترانه را فراهم مي‌كند. تا امروز تركيه با مقاومت ناچيزي از سوي اتحاديه اروپا، ناتو يا ايالات متحده به دليل رفتارهايش روبه‌رو شده است. البته اگر تحريم‌هاي موردي و واكنش‌هاي لفظي تند را جزو واكنش‌ها به حساب نياوريم. البته برخي اعضاي پارلمان اتحاديه اروپا از توسل آنكارا به ديپلماسي اسلحه انتقاد كردند و جوزف بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا نيز در يك بيانيه تاكيد كرد كه كشورهاي عضو اتحاديه اروپا به‌شدت نگران تنش‌هايي هستند كه تركيه به راه انداخته است. وزراي خارجه اتحاديه اروپا در جلسه‌اي كه روز 13 جولاي داشتند از آنكارا خواستند تا درباره سياست‌هاي خود در منطقه شرق مديترانه، ليبي و سوريه شفاف‌سازي كند و همزمان مسوول سياست خارجي اتحاديه را هم مسوول كردند تا بر شدت تحريم‌ها عليه تركيه به دليل فعاليت‌هاي حفاري نفتي و گازي در منطقه دريايي مورد مناقشه با قبرس بيفزايد. مايك پمپئو، وزير خارجه ايالات متحده امريكا نيز در اظهاراتي، حفاري‌هاي تركيه در آب‌هاي قبرس را غيرقانوني خواند اما واكنش امريكا به همين محكوميت محدود شد و به نظر هم نمي‌رسد كه دولت ترامپ قصد سخت‌گيري بيشتر بر تركيه را در اين زمينه داشته باشد، چرا كه حتي تحريم‌ها عليه تركيه به دليل خريد سيستم دفاع موشكي اس 400 از روسيه هم به شكل جدي از سوي واشنگتن تعقيب و اجرايي نشده است.
اين عدم واكنش همه‌جانبه و يكپارچه سايرين در برابر اقدامات دريايي تركيه، آنكارا را به انجام اقدامات بعدي، به ويژه در زماني كه اردوغان به دنبال ايجاد قدرت مستقل در خارج از كشور و افزايش احساسات ناسيوناليستي در خانه است تا با توسل به اين دو افكار عمومي تركيه را از مشكلات اقتصادي بزرگ‌تر در داخل منحرف كند، به تركيه جسارت بيشتري براي ادامه رفتارهايش داده است. برخي تحليلگران معتقدند كه اجرايي شدن خواست اردوغان براي تبديل كردن دوباره اياصوفيه به مسجد نشان‌دهنده حركت‌هاي موازي اردوغان در داخل و جاه‌طلبي‌هاي او در خارج از مرزها به خصوص در ليبي و سوريه است. در غياب وجود راهكار بين‌المللي براي حل بحران در ليبي و همچنين پايان دادن به مناقشه طولاني تركيه با قبرس، اردوغان را به اين نتيجه رسانده كه تركيه مي‌تواند با توسل يك‌جانبه به قدرت سخت و رسيدن به توافقنامه‌هاي ديپلماتيك مدنظر خود به جاي روي آوردن به گفت‌وگو با ديگران دستاوردهاي بيشتري را تصاحب كند.
ريسك افتراق استراتژيك در مديترانه
از زمان وقوع حادثه بين تركيه و فرانسه، تنش‌ها بين آنكارا و پاريس بيشتر شده و هر دو رييس‌جمهور از لفاظي‌هاي بسيار شديد عليه ديگري استفاده كرده‌اند. اگرچه اميدواري به پايان تنش‌ها، وسوسه‌انگيز است اما احتمالا دوباره به زودي شاهد تشديد تنش‌ها خواهيم بود و اين مساله پيامدهاي مهمي براي اتحاديه اروپا، ناتو و حاكميت قانون در سطح بين‌المللي دارد.
1- تنش‌ها به نقطه‌اي رسيده كه مي‌تواند به چالشي براي ناتو تبديل شود. اقدام تركيه در خريد سامانه دفاع موشكي اس400 از روسيه خلاف ميل متحدانش در ناتو و ايالات متحده امريكا، عمليات يك‌جانبه نظامي در سوريه عليه نيروهاي كرد، دخالت‌هاي گاه و بي‌گاه در شمال عراق، مخالفت آن با رعايت تحريم‌هاي ايران و ونزوئلا، ادامه نقض حريم هوايي يونان و اقدام‌هاي مخرب ديگر همه را به اين نتيجه رسانده كه تركيه منافع ملي را به منافع جمعي تعريف‌شده در ناتو ترجيح مي‌دهد. تصميم ايالات متحده و ساير شركاي برنامه F-35 مبني بر حذف تركيه از اين برنامه (اگرچه همچنان به مشاركت در زنجيره تامين ادامه مي‌دهد) به‌طور كلي پدافند ناتو و همچنين قابليت آمادگي آن را از بين مي‌برد. به همين ترتيب، اعلام فرانسه مبني بر خارج كردن نيروهايش از عمليات گارد دريايي ناتو پس از حادثه دريايي با تركيه، توانايي‌هاي دريايي مورد نياز در درياي مديترانه شرقي به منظور اجراي مشترك تحريم تسليحات سازمان ملل در ليبي را كاهش مي‌دهد. ناتو همواره در تلاش است تا نيروهاي خود را براي محافظت و دفاع از پهنه جنوبي خود به كار بگيرد و در نتيجه اهميت استراتژيك اندكي به درياي مديترانه داده و اين در حالي است كه قدرت‌هايي چون روسيه در اين سال‌ها همواره حضور نظامي خود در اين منطقه را تقويت كرده‌اند. با توجه به افزايش تنش‌ها و همچنين مهاجرت‌هاي رو به فزوني، ناتو و اتحاديه ارپا بايد حضور متحد و منسجمي در مديترانه به‌رغم اختلاف با تركيه داشته باشند. در صورت عدم توجه بيشتر به مديترانه، آنكارا و اعضاي اروپاي جنوبي ناتو ممكن است نتيجه بگيرند كه اين اتحاد، به واقع، به صورت انحصاري به سمت شرق خود متمركز شده است. در نتيجه ممكن است كه اين اعضا نيز به سمت محافظت از منافع خود در منطقه حركت و از الگوي رفتار تركيه كه نوعي يك‌جانبه‌گرايي است، الگوبرداري كنند. اين رفتارها مي‌تواند بي‌ثباتي منطقه‌اي بيشتري ايجاد كند.
2- اين تنش‌ها اختلافات نگران‌كننده بين تركيه و اتحاديه اروپا را نشان مي‌دهد. از لنز اتحاديه اروپا، اقدام‌هاي خشن آنكارا در تعقيب انحصاري منابع انرژي، بي‌احترامي به حاكميت قانون و استفاده از مهاجران به عنوان ابزاري براي تحت فشار قرار دادن اتحاديه اروپا با ارزش‌هاي تعريف‌شده در اين اتحاديه در تناقض كامل است. در پرونده قبرس، اتحاديه اروپا نمي‌تواند بازيگري بي‌طرف باشد. اتحاديه از قبرس به عنوان يك عضو خود حمايت مي‌كند تا بتواند منافع اقتصادي خود را در سايه حاكميت قانون تامين كند. در حالي كه تركيه آزاد است منافع ملي خود را به قيمت منافع جمعي اروپا دنبال كند، اقداماتش آنكارا را از مشاركت سازنده‌تر يا تقويت روابط اقتصادي با اتحاديه اروپا دور مي‌كند. حقيقت اين است كه رابطه مشكل‌ساز اتحاديه اروپا و تركيه، تلاش‌ها براي حل‌و‌فصل مناقشه در بالكان غربي، اوكراين و قفقاز را پيچيده‌تر مي‌كند.
منبع: csis