پيچيدگيهاي بي‌پايان مالكيت هنري - ادبي
محمود آموزگار٭
مساله تعدي به حقوق مولفان و مصنفان هنري از منظر حقوقي و فرهنگي قابل بررسي است. از سويي در اين‌سال‌ها ما با گسترش امكان‌هاي رسانه‌يي مانند اينترنت با گستردگي دستبرد به آثار نويسندگان و مترجمان روبه‌رو هستيم. از سويي قوانين در اين‌باره به روز نيست. الان 45 سال از تصويب قانون مالكيت مصنفان و مولفان مي‌گذرد و از سويي حمايت از مالكيت هنري – ادبي نهادينه نشده است. در اين شرايط هر روز هم اخبار تازه‌يي از تعدي به آثار نويسندگان و مترجم‌ها مي‌شنويم. گسترش اين وضعيت ناشي از اثر‌گذار نبودن قوانين و مقررات است و كساني هم كه عموما در اين حوزه موضع مي‌گيرند از منظري اخلاقي بر رعايت حقوق نويسندگان و مولفان و مترجم‌ها تاكيد مي‌كنند. اين مسائل نشان مي‌دهد قوانين كنوني كارايي لازم را ندارد براي همين دولت به صرافت تدوين لايحه جديد درباره حقوق مولفان و مصنفان افتاده است تا آن را به مجلس ببرد و تصويب شود و از اين‌رو تلاشي براي رفع خلأ‌هاي قانوني صورت بگيرد اما اين مساله دوگانگي در اين عرصه سبب پيچيدگيهاي بيشتر شده است. قانون محققان در گذشته و لايحه كنوني بر رعايت حقوق مولفان و نويسندگان و پديدآورندگان بر محدود‌ه مرزهاي ايران تصريح دارد و به مساله رعايت حقوق نويسندگان در ساير كشور‌هاي دنيا توجهي نشده است در حالي كه شمار زيادي از كتاب‌هاي منتشر شده در صنعت چاپ و نشر كتاب ايران، دربرگيرنده آثار نويسندگان و مولفان غربي است و ناشر و مترجم بدون رعايت حقوق نويسنده ديگر كشور‌ها و كسب اجازه از صاحب اثر اقدام به ترجمه و نشر آن مي‌كنند. برخي از اين آثار هم با اقبال عموم مخاطب‌ها همراه مي‌شود. اين آثار به صورت افست و دور زدن قوانين جاري در مراكز زيرزميني به‌طور گسترده چاپ و منتشر مي‌شود و مترجم‌ها و ناشران از اين مساله شكايت مي‌كنند در حالي كه آنها خودشان در ابتداي امر حقوق صاحب اثر از ديگر كشور‌ها را رعايت نكرده‌اند، اين مساله بر دوگانگي و پيچيدگي بر رعايت نكردن حقوق نويسندگان دامن مي‌زند. از طرفي ما مي‌بينيم در اين زمينه فرهنگ‌سازي نشده است در حالي كه اين وضعيت در حوزه سينما نيست و در سال‌هاي اخير با بهره‌گيري از امكان‌هاي رسانه‌يي فرهنگ‌سازي گسترده‌يي در رعايت حقوق صاحبان آثار هنري صورت گرفته است. براي رعايت حقوق هنرمندان سينما، نماهنگ‌هايي ساخته شد در آغاز همه فيلم‌هاي سينمايي پخش مي‌شود و علاوه بر هشدار حقوقي نسبت به اين دست رفتار‌ها از مذمت اين كار مي‌گويند اما چنين فرهنگ‌سازي‌هايي در حوزه كتاب صورت نگرفته است. از طرفي در حوزه سينما مساله رعايت حقوق هنرمندان به دليل تجربه‌يي كه دارند رفته‌رفته جا افتاده است و از سال‌هاي قبل انقلاب كه فيلم‌هاي خارجي در ايران نمايش داده مي‌شد اين فرهنگ شكل گرفته است كه «رايت» يك فيلم خريده شود، از اين‌رو در حوزه‌هاي سينمايي، فعالان اين عرصه به اين موضوع آشنا هستند اما چنين موضوعي در عرصه نشر كتاب نيست. الان مراكز پخش فيلم با مفاهيم و مسائل حقوقي عرضه فيلم آشنا هستند و مي‌دانند آن را چگونه به كار ببندند. از طرفي ايران دوگانگي ديگري در رعايت كنوانسيون جهاني مالكيت فكري دارد. ما بخشي از اين كنوانسيون جهاني را كه به مساله رعايت مالكيت فكري – صنعتي است پذيرفته‌ايم كه اين با عنوان كنوانسيون پاريس معروف است و در مجلس هم تصويب شده است اما در حوزه مالكيت هنري – ادبي يا همان كنوانسيون برن ايران اين بخش را نپذيرفته است، اين نوع مواجهه با حقوق مالكيت فكري باز هم بر پيچيدگيهاي رعايت حقوق مولفان دامن مي‌زند. مباني عمل بازار جهاني تجارت كتاب، كنوانسيون برن است و ما در اين حوزه نيز با خلأ روبه‌رو هستيم. از طرفي عدم تناسب مجازات و جرم در اين حوزه از چالش‌هاي حقوقي رعايت حقوق نويسندگان است.
٭ رييس اتحاديه ناشران تهران و حقوقدان