ابن رشد فيلسوف معترض
اسدالله امرايي
كتاب ابن رشد نوشته دكتر سيد يحيي يثربي كه در نشر نگاه منتشر شده درباره آرا و عقايد ابن رشد است. ابن رشد، ابوالوليد محمد بن احمد بن رشد فيلسوف، پزشك، رياضيدان و حقوقدان برجسته جهان بود. در قرطبه، كردوبا كه اكنون بخشي از اسپانياست به دنيا آمد و در مراكش درگذشت. در جهان غرب، او را با نام آوِروس مي‌شناسند. ابن رشد يكي از بزرگ‌ترين انديشمندان زمان خود بود. او تلاش كرد فلسفه ارسطو را با انديشه اسلامي پيوند دهد و تفسير جديدي از آن ارايه كند. از جمله آثار معروف او مي‌توان به «تهافت التهافت» اشاره كرد كه در پاسخ به كتاب «تهافت الفلاسفه» نوشته امام غزالي نگاشته شده است. او در زمينه‌هاي فلسفه، پزشكي، نجوم و فقه كارهاي برجسته‌اي انجام داد. ابن رشد معتقد بود كه ميان عقل و دين تعارضي وجود ندارد، بلكه اين دو مكمل يكديگرند. نظريه‌هاي او نه تنها بر جهان اسلام، بلكه بر رنسانس اروپا نيز تاثير عميقي گذاشت. ابن رشد در اواخر عمرش به دلايل سياسي و مذهبي تبعيد شد. در قرطبه تحت حاكميت خلافت ابويوسف يعقوب منصور علماي قشري و متعصب با ديدگاه‌هاي فلسفي ابن رشد مخالفت مي‌كردند. اين علما معتقد بودند كه تفكرات او، به‌ويژه تاكيدش بر عقل‌گرايي و تفسير فلسفي از متون ديني، با تعاليم بنيادين اسلامي سازگار نيست. خليفه براي حفظ ثبات سياسي و جلب رضايت اين گروه‌ها، ابن رشد را متهم به بدعت و او را از قرطبه به شهر كوچك لوسنا تبعيد كرد و دستور داد كتاب‌هاي او را بسوزانند. تبعيد او چندان طولاني نبود و پس از مدتي، به دليل ارزش علمي و فكري‌اش، دوباره مورد احترام قرار گرفت، اما اين رويداد نشان‌دهنده تنش ميان فلسفه و جريان‌هاي مذهبي محافظه‌كار در آن دوره است. ابن رشد پيش از آنكه به غضب خليفه گرفتار شود به عنوان قاضي‌القضات قرطبه و مشاور خليفه ابويوسف يعقوب منصور فعاليت مي‌كرد و از حمايت دربار برخوردار بود. او حتي ماموريت يافت تا آثار ارسطو را شرح دهد كه نشان‌دهنده ارزش‌گذاري خليفه به دانش او بود. ابن رشد به دليل ديدگاه‌هايش، به‌ويژه تاكيد بر برتري عقل و سازگاري آن با وحي، مورد انتقاد قرار گرفت. او در كتاب‌هايش استدلال مي‌كرد كه حقيقت از دو راه قابل دستيابي است: عقل يعني فلسفه و وحي كه در نهايت به يك نتيجه مي‌رسند. اين ديدگاه براي علماي محافظه‌كار كه تفسير تحت‌اللفظي متون ديني را ترجيح مي‌دادند، تهديدآميز بود. آنها او را متهم كردند كه با تاكيد بر فلسفه، اصول ديني را تضعيف مي‌كند. جالب است بدانيد كه تبعيد ابن رشد به نوعي نشان‌دهنده تضاد هميشگي ميان عقل‌گرايي و تعصب ديني است. افكار او در جهان اسلام با مقاومت روبه‌رو شد، اما فيلسوفان اروپايي مانند توماس آكويناس از آثارش الهام گرفتند و او را شارح بزرگ ارسطو ناميدند. «خرد هر انساني آفتاب لب درگاه او است. كاري كه انسان بايد بكند، جز اين نيست كه در به روي آفتاب بگشايد و با تابش آفتاب فضاي زندگي خود را روشن كند. انسان عقل دارد، اما گاهي آن را به كار نمي‌برد و گاهي هم درست به كار نمي‌برد. در به روي عقل گشودن يعني عقل را براي همكاري و هدايت خويش فراخواندن، از عقل بهره گرفتن. همه عقل دارند، اما روشنايي زندگي را مديون كساني هستند كه در به روي عقل خود گشوده‌اند، يعني فيلسوفان و دانشمندان تاريخ!
فلسفه و دانش نگاه عقلاني به جهان است. اين نگاه عقلاني در طول تاريخ زندگي بشر، شأن و رسالت والايي داشته است. دنيا را كساني تغيير دادند كه فيلسوف و دانشمند بوده و ابزار كارشان چشم و گوش و عقل و هوش خود بوده است. تمدن جديد را اينان به وجود آوردند و راه علم و دانش را باز كردند. اگر به تاريخ تمدن يا علم نگاه كنيد، خواهيد ديد كه هر جا دانشي پيشرفت كرده و تمدني تحول يافته، بر اثر تلاش فيلسوفان و دانشمندان بوده است. در همين دوره جديد، اگر افرادي مثل فرانسيس بيكن، دكارت، هيوم، نيوتن، كوپرنيك و غيره نبودند، تمدن جديدي سر بر نمي‌آورد. دانش و صنعت جديد در حقيقت محصول فلسفه است. فلسفه و نگرش عقلاني نيوتن را پديد آورد.» سيد يحيي يثربي متولد سال ۱۳۲۱ استاد تمام در رشته فلسفه و كلام اسلامي در دانشگاه علامه طباطبايي؛ پژوهش‌هاي او در حوزه نقد فلسفه اسلامي و عرفان اسلامي داراي جايگاه ويژه‌اي است.