اكوسيستم استارت‌آپي ايران، با وجود پتانسيل‌هاي فراوان و نيروي جوان و تحصيلكرده، در سال‌هاي اخير با چالش‌هايي نيز مواجه بوده است.
براساس گزارش‌هاي منتشر شده، تعداد استارت‌آپ‌هاي فعال در ايران طي دهه گذشته رشد قابل‌توجهي داشته است. اگرچه آمار دقيقي از كل تعداد استارت‌آپ‌هاي موجود در دست نيست، اما تخمين‌ها نشان مي‌دهد كه تا سال 1402، بيش از 8000 استارت‌آپ در حوزه‌هاي مختلف فناوري، تجارت الكترونيك، خدمات آنلاين و صنايع خلاق در كشور فعال بوده‌اند [گزارش سالانه اكوسيستم استارت‌آپي ايران، 1402]. اين رقم در مقايسه با حدود 500 استارت‌آپ در سال 1390، نشان‌دهنده يك جهش 15 برابري در طول 12 سال است. براساس گزارش‌هاي منتشر شده از سوي انجمن صنفي كارفرمايي صندوق‌ها و نهادهاي سرمايه‌گذاري خطرپذير كشور مبلغ كل سرمايه‌گذاري خطرپذير در سال 1402 به 3202 ميليارد تومان رسيده است كه در مقايسه با رقم 2220 ميليارد تومان در سال 1400 شاهد رشد 72درصدي در اين حوزه بوده‌ايم. از نظر ارزش‌گذاري، تعداد انگشت‌شماري از استارت‌آپ‌هاي ايراني توانسته‌اند به ارزش‌هاي بالاي 100 ميليون دلار دست يابند. با اين حال، تا به امروز هيچ استارت‌آپ ايراني به طور رسمي به ارزش يك ميليارد دلار (يونيكورن) نرسيده است.
چالش‌هايي كه استارت‌آپ‌ها را تهديد مي‌كنند
به‌رغم رشد كمي، استارت‌آپ‌هاي ايراني با چالش‌هاي ساختاري عميقي مواجه هستند كه مانع از توسعه كيفي و پايدار آنها مي‌شود. برخي از مهم‌ترين اين چالش‌ها عبارتند از:
1- محيط كسب و كار سخت: براساس گزارش بانك جهاني در سال 2020، ايران در شاخص سهولت انجام كسب‌وكار رتبه 127 را در ميان 190 كشور به خود اختصاص داده است ]گزارش Doing Business بانك جهاني، 2020 [اين رتبه پايين نشان‌دهنده وجود موانع متعدد در فرآيندهاي ثبت شركت، اخذ مجوزها، پرداخت ماليات و اجراي قراردادها است كه به‌طور خاص براي استارت‌آپ‌هاي نوپا و با منابع محدود، بسيار طاقت‌فرسا است. به عنوان مثال، براساس برآوردهاي فعالان استارت‌آپي، فرآيند اخذ برخي مجوزهاي تخصصي براي استارت‌آپ‌هاي حوزه فناوري‌هاي مالي (FinTech) ممكن است مدت زمان زيادي به طول انجامد.
2- نيازمندي‌هاي ارتقاي زيرساخت‌هاي فناوري اطلاعات و ارتباطات: بر پايه آمار منتشر شده ازسوي سازمان تنظيم مقررات و ارتباطات راديويي، ضريب نفوذ اينترنت پهن‌باند سيار در ايران در فصل بهار ۱۴۰۳ به رقم ۱۳۲.۵۶درصد رسيده است. اين ميزان در مقايسه با دوره مشابه سال گذشته كه ۱۲۴.۰۲درصد گزارش شده بود، نشان‌دهنده رشدي معادل ۶.۸۹درصد است. در همين بازه زماني، ضريب نفوذ اينترنت پهن‌باند ثابت نيز با اندكي افزايش، از ۱۲.۹درصد در بهار ۱۴۰۲ به ۱۲.۹۲درصد در سال جاري رسيده است. با اين حال كيفيت و سرعت اينترنت در بسياري از مناطق كشور همچنان با استانداردهاي جهاني فاصله دارد. محدوديت‌هاي دسترسي به برخي پلتفرم‌هاي بين‌المللي و فيلترينگ‌ها نيز مشكلاتي براي استارت‌آپ‌هاي فعال در حوزه ديجيتال ايجاد كرده است. براساس نظرسنجي انجام شده در سال 1401، حدود 65درصد از استارت‌آپ‌هاي ايراني، محدوديت‌هاي اينترنتي را به عنوان يكي از مهم‌ترين موانع رشد خود عنوان كرده‌اند [نظرسنجي چالش‌هاي استارت‌آپ‌هاي ايراني، 1401].
3- نيروي انساني متخصص و ماهر: اكوسيستم استارت‌آپي به شدت نيازمند نيروي انساني متخصص در حوزه‌هاي مختلف فناوري، بازاريابي، مديريت و حقوقي است. با اين حال، مهاجرت فارغ‌التحصيلان دانشگاهي و متخصصان جوان و همچنين شكاف بين آموزش‌هاي دانشگاهي و نيازهاي بازار كار، كمبود نيروي انساني ماهر را به يك چالش جدي براي استارت‌آپ‌ها تبديل كرده است. نظرسنجي‌ها نشان مي‌دهد كه حدود 40درصد از استارت‌آپ‌هاي ايراني، جذب و نگهداري نيروي متخصص را يكي از بزرگ‌ترين دغدغه‌هاي خود مي‌دانند [بررسي نيازهاي نيروي انساني استارت‌آپ‌هاي ايراني، 1400].
4- عدم حمايت كافي و قوانين و مقررات دست و پاگير: اگرچه دولت در سال‌هاي اخير تلاش‌هايي براي حمايت از استارت‌آپ‌ها انجام داده، اما به نظر مي‌رسد اين حمايت‌ها كافي و اثربخش نبوده است. قوانين و مقررات موجود، كه عمدتا براي شركت‌هاي بزرگ و سنتي تدوين شده‌اند، اغلب با ماهيت چابك و نوآورانه استارت‌آپ‌ها همخواني ندارند.
5- مشكلات بازاريابي و توسعه بازار: استارت‌آپ‌هاي ايراني، به ويژه آنهايي كه در بازارهاي داخلي فعاليت مي‌كنند، با چالش‌هاي متعددي در زمينه بازاريابي و توسعه بازار مواجه هستند. قدرت خريد پايين مصرف‌كنندگان به دليل مشكلات اقتصادي، رقابت شديد با كسب‌وكارهاي سنتي و بزرگ و محدوديت‌هاي تبليغاتي و بازاريابي آنلاين (به دليل فيلترينگ و محدوديت‌هاي پرداخت بين‌المللي) ازجمله اين چالش‌ها هستند. براساس تحقيقات بازار در ايران، سهم تبليغات ديجيتال از كل بودجه تبليغاتي كسب‌وكارها حدود 10 تا 20درصد برآورد مي‌شود، درحالي كه اين ميزان در سطح جهاني بيش از 65درصد است. اين تفاوت عمدتا به دليل محدوديت‌هاي دسترسي به پلتفرم‌هاي تبليغاتي بين‌المللي، فيلترينگ اينترنتي و مشكلات مربوط به تراكنش‌هاي مالي بين‌المللي است كه باعث مي‌شود هزينه‌هاي جذب مشتري براي استارت‌آپ‌ها در ايران بالاتر از بسياري از كشورهاي ديگر باشد. علاوه بر اين، گزارش‌ها نشان مي‌دهند كه شركت‌هاي آنلاين بزرگ در ايران معمولا 4 تا 6درصد از درآمد خود را به بازاريابي اختصاص مي‌دهند، درحالي كه در بسياري از كشورهاي دنيا اين رقم بين 9 تا 11درصد است. اين شكاف در تخصيص بودجه به تبليغات ديجيتال مي‌تواند يكي از دلايل افزايش هزينه جذب مشتري در بازار ايران باشد.
فرصت‌هاي پيش رو: روزنه‌هاي اميد
در دل چالش‌ها
با وجود تمام چالش‌هاي ذكر شده، اكوسيستم استارت‌آپي ايران همچنان داراي پتانسيل‌هاي قابل‌توجهي است. جمعيت جوان و تحصيلكرده، بازار داخلي بزرگ و وجود استعدادهاي نوآور و خلاق، ازجمله نقاط قوت اين اكوسيستم به شمار مي‌روند طبق آخرين برآوردهاي مركز آمار ايران، در سال 1403، حدود 22.8درصد از جمعيت كشور در گروه سني 0 تا 14 سال قرار دارند . با توجه به جمعيت تقريبي 86 ميليون نفر در آن سال، اين درصد معادل حدود 19.6 ميليون نفر مي‌شود. اگرچه اين آمار به طور مستقيم درصد جمعيت زير 30 سال را نشان نمي‌دهد، اما باتوجه به اينكه گروه‌هاي سني 15 تا 29 سال نيز بخش قابل‌توجهي از جمعيت جوان كشور را تشكيل مي‌دهند، مي‌توان نتيجه گرفت كه جمعيت زير 30 سال ايران احتمالا بيش از 50درصد از كل جمعيت را شامل مي‌شود. جمعيت زير 30 سال در ايران و نرخ باسوادي در ميان جوانان كه به بيش از 98درصد رسيده [آمارهاي جمعيتي و آموزشي ايران، 1402] موجب ايجاد اميدهاي فراواني در كشور است. اين نيروي جوان و تحصيلكرده، موتور محركه اصلي نوآوري و كارآفريني در كشور محسوب مي‌شود.
علاوه بر اين، در سال‌هاي اخير شاهد رشد قابل توجهي در تعداد شتاب‌دهنده‌ها، فضاهاي كار اشتراكي و رويدادهاي كارآفريني در ايران بوده‌ايم. براساس تخمين‌ها، حدود 150 شتاب‌دهنده و فضاي كار اشتراكي در شهرهاي مختلف ايران فعال هستند كه نقش مهمي در حمايت و پرورش استارت‌آپ‌هاي نوپا ايفا مي‌كنند.
راهكارهاي پيشنهادي: گامي به سوي شكوفايي پايدار
براي عبور از چالش‌ها و تحقق پتانسيل‌هاي اكوسيستم استارت‌آپي ايران، اتخاذ رويكردي جامع و هماهنگ از سوي دولت، بخش خصوصي و فعالان اين حوزه ضروري است. برخي راهكارهاي پيشنهادي عبارتند از:
1- بهبود محيط كسب و كار: تسهيل فرآيندهاي ثبت شركت و اخذ مجوزها، كاهش بروكراسي اداري، و اصلاح قوانين و مقررات دست و پاگير، مي‌تواند به طور قابل‌توجهي از بار استارت‌آپ‌ها بكاهد. هدف‌گذاري براي ارتقاي رتبه ايران در شاخص سهولت انجام كسب‌وكار به زير50 طي پنج سال آينده مي‌تواند يك هدف كمي و قابل اندازه‌گيري در اين زمينه باشد.
2- توسعه زيرساخت‌هاي سرمايه‌گذاري خطرپذير: تشويق سرمايه‌گذاري نهادي و خصوصي در صندوق‌هاي سرمايه‌گذاري خطرپذير، ارايه تسهيلات مالياتي براي سرمايه‌گذاران، و ايجاد سازوكارهاي قانوني براي حمايت از حقوق سرمايه‌گذاران و كارآفرينان، مي‌تواند به افزايش دسترسي استارت‌آپ‌ها به سرمايه منجر شود.
3- ارتقاي زيرساخت‌هاي: ICT سرمايه‌گذاري در توسعه شبكه‌هاي پرسرعت اينترنت، رفع محدوديت‌هاي دسترسي به پلتفرم‌هاي بين‌المللي و حمايت از توسعه زيرساخت‌هاي ابري و داده، براي رشد استارت‌آپ‌هاي ديجيتال حياتي است. هدف‌گذاري براي افزايش ميانگين سرعت اينترنت در كشور به حداقل 50 مگابيت بر ثانيه تا پايان سال 1405، مي‌تواند يك شاخص كليدي در اين زمينه باشد.
4- توانمندسازي نيروي انساني: حمايت از برنامه‌هاي آموزشي و كارآموزي تخصصي براي تربيت نيروي انساني ماهر مورد نياز استارت‌آپ‌ها، تسهيل ارتباط بين دانشگاه‌ها و صنعت و ايجاد جذابيت براي حفظ و جذب نخبگان، مي‌تواند به رفع مشكل كمبود نيروي متخصص كمك كند. هدف‌گذاري براي كاهش نرخ مهاجرت نخبگان در طي پنج سال آينده، مي‌تواند يك هدف بلندمدت در اين زمينه باشد.
5- حمايت‌هاي هدفمند دولتي: ارائه تسهيلات مالياتي و بيمه‌اي ويژه براي استارت‌آپ‌ها، ايجاد مناطق ويژه نوآوري و فناوري و حمايت از حضور استارت‌آپ‌هاي ايراني در بازارهاي بين‌المللي، مي‌تواند نقش مهمي در رشد و توسعه آنها ايفا كند. اختصاص حداقل يك درصد از بودجه سالانه دولت به حمايت از اكوسيستم استارت‌آپي، مي‌تواند يك اقدام عملي در اين زمينه باشد.
6- توسعه بازار و تسهيل بازاريابي: حمايت از ايجاد پلتفرم‌هاي بازاريابي آنلاين داخلي، ارايه آموزش‌هاي تخصصي در زمينه بازاريابي ديجيتال و تسهيل دسترسي استارت‌آپ‌ها به بازارهاي دولتي و بزرگ، مي‌تواند به توسعه بازار آنها كمك كند. هدف‌گذاري براي افزايش سهم استارت‌آپ‌ها از بازار داخلي به ميزان 10درصد طي پنج سال آينده، مي‌تواند يك هدف كمي در اين زمينه باشد.
مسيري دشوار اما پر اميد
اكوسيستم استارت‌آپي ايران در حال حاضر در يك نقطه عطف قرار دارد. چالش‌هاي ساختاري و اقتصادي متعددي پيش روي آن قرار دارد، اما پتانسيل‌هاي نهفته و نيروي انساني جوان و خلاق، روزنه‌هاي اميدي را فراروي اين مسير دشوار گشوده است. عبور از اين چالش‌ها و تحقق اين پتانسيل‌ها، نيازمند عزم جدي، همكاري همه‌جانبه و اتخاذ سياست‌هاي هوشمندانه و مبتني بر داده است. باتوجه به آمار و ارقام ارائه شده، مي‌توان گفت كه آينده استارت‌آپ‌هاي ايراني، در گروی غلبه بر موانع فعلي و بهره‌گيري از فرصت‌هاي پيش‌رو است. سرمايه‌گذاري هدفمند، تسهيلگري‌هاي لازم و ايجاد يك محيط كسب و كار پويا و رقابتي، مي‌تواند اين اكوسيستم نوپا را به يك موتور محركه قدرتمند براي رشد اقتصادي و نوآوري در كشور تبديل كند.