هند و پاكستان پس از عمليات «سندور»
فرزان صفري
پس از آتش‌بس ميان هند و پاكستان و ميانجيگري امريكا در اين قضيه و عمليات نظامي هند عليه پاكستان، به نظر مي‌رسد كه دو كشور از جهاتي به نقطه‌اي غيرقابل برگشت رسيده و فصلي جديد از تقابلات احتمالي پيش روي آنها قرار گرفته است. برخلاف انتظارات، عمليات متقابل دو كشور عليه يكديگر، پيروزي قابل‌توجهي در ميدان نبرد به ارمغان نياورده و پيروزي بيشتر در داخل خاك خود دو كشور بوده است.
كشمير؛ شكافي ميان دو كشور
از زمان استقلال هند از انگليس و جدايي پاكستان از هند در سال 1947، كشمير منطقه مورد مناقشه ميان هند و پاكستان بوده و از آن زمان تاكنون به ويژه در سال‌هاي 1965، 1971، 1999 و 2025 به عنوان منطقه‌اي تحريك‌آميز و اختلاف‌برانگيز در روابط دو كشور حضور داشته است. كشمير را مي‌توان يكي از پيچيده‌ترين مناطق ژئوپليتيكي و امنيتي دانست كه توسط سه كشور اشغال شده است. اين منطقه در بخش هند تحت عنوان دو منطقه جامو و كشمير، در بخش پاكستان به عنوان آزاد كشمير و گيلگيت بلتستان و در بخش چيني به نام سين‌كيانگ شناخته مي‌شود. از لحاظ جغرافيايي، كشمير منطقه‌اي كوهستاني است كه نقطه تلاقي رشته كوه‌هاي هيماليا و هندوكش و همچنين نقطه تلاقي رودخانه‌هاي پُرآب شمال هند و يخچال سياچين نيز به شمار مي‌رود. اين منطقه برخلاف سكونت اجتماعات غيرنظامي، محل گشت‌هاي نظامي و يكي از امنيتي‌ترين و تنش‌زاترين نواحي ژئوپليتيك در جهان است. مرزهاي جدايي ميان سه كشور هند، چين و پاكستان در كشمير به عنوان خطوط كنترل شناخته مي‌شوند كه نه تنها نقطه تقابل اين سه كشور است بلكه گاه به نقطه تلاقي سه دولت با گروه‌هاي اسلامگراي افراطي و جدايي‌طلب نيز تبديل مي‌شود.
دو كشور، دو ملت
چند روز قبل از حادثه تروريستي 22 آوريل در منطقه گردشگري پهلگام در منطقه كشمير كه منجر به كشته شدن 25 شهروند هندي و يك شهروند نپالي شد، ژنرال عاصم منير، رييس سابق اي.اس.اي پاكستان و رييس ستاد نيروهاي مسلح كه بالاترين مقام نظامي و امنيتي در پاكستان است، در يك سخنراني بيان داشت كه هند و پاكستان دو كشور جدا و دو ملت جدا با باورهاي متفاوت و تمدن‌هاي متفاوت هستند. اين اظهارات از ديدگاه دولت هند به عنوان اظهارات تحريك‌آميز و الهام‌بخش حمله تندروهاي مسلح به پهلگام با حمايت ارتش و دولت پاكستان قلمداد شد. پس از حمله پهلگام، دولت هند گروه‌هايي همچون لشكر طيبه و جيش‌محمد را با حمايت اي.اس.اي و ارتش و دولت پاكستان مقصر دانست. البته ناگفته نماند كه در مورد اين ادعاي دولت هند، اخبار ضد و نقيضي درباره عاملان حادثه پهلگام وجود داشته است و برخي صاحب‌نظران، جبهه مقاومت كشمير را مسبب اصلي اين واقعه مي‌دانند. در عين حال واكنش دولت هند به اين حادثه و برخورد با مقصران، واكنشي يكسان، تند و سخت‌افزاري به تمام گروه‌هاي معارض اسلامگراي افراطي و جدايي‌طلب ضدهندي بود. دولت هند در واكنش به اين حملات، نظام ويزاي ميان دو كشور را لغو و تجارت با پاكستان را متوقف كرد؛ توافق آبي خود با پاكستان را به حالت تعويق درآورد و درنهايت، عمليات سيندور را عليه پاكستان آغاز كرد.
برافروخته شدن آتش جنگ بين دو كشور
هند، دو هفته پس از حادثه پهلگام، با آغاز مانور نظامي در امتداد خط كنترل با پاكستان و شليك آزمايشي در درياي عرب نزديك سواحل پاكستان عمليات سيندور را عليه پاكستان آغاز كرد. با آغاز عمليات نظامي، دولت هند با نشر بيانيه‌اي اذعان كرد كه خويشتنداري حداكثري را اتخاذ كرده است. دولت هند در اين عمليات مدعي شد كه نه تنها اهداف شبه‌نظامي اسلامگر ا را در پاكستان هدف قرار داده است، بلكه تاسيسات نظامي پاكستان و تجهيزات نظامي اهدايي چين به ارتش پاكستان را نيز منهدم كرده است. البته دولت پاكستان در پاسخ به حملات هند ادعا نمود كه موفق به ساقط كردن جنگنده‌هاي رافال فرانسوي هند شده است، اقدامي كه قدرت نيروي هوايي هند را زير سوال برد. در واكنشي ديگر، ارتش پاكستان نيز مدعي شده بود كه با حملات پهپادي به هند توانسته به خاك هند رخنه كند، اما هند ادعا كرد كه اين حمله را دفع كرده است و همچنين در خود پاكستان نيز ميزان حمله اين كشور به هند توسط وزير دفاع پاكستان در پارلمان مورد سوال قرار گرفت. در جريان اين حملات چندين پديده از روند‌هاي احتمالي آينده ظهور يافته كه باتوجه به آنها به نوعي مي‌توان ماهيت جنگ‌هاي آينده را بين دو كشور پيش‌بيني كرد. نخست، ميزان اراده و توانايي رخنه دولت هند به پاكستان فراتر از خط كنترل در كشمير مورد توجه قرار گرفته است. دومين مورد، ماهيت جنگ تركيبي است كه مي‌تواند عامل بروز تقابل‌هاي آتي بين هند و پاكستان از جمله به‌كارگيري موشك‌ها و پهپادها باشد. سومين و آخرين مورد نيز احتمال حمايت دستگاه‌هاي اطلاعاتي هند از گروه‌هاي اسلامگرا و جدايي‌طلب پشتون و بلوچ براي بي‌ثبات‌سازي پاكستان يا تحريك جنگ بين پاكستان و افغانستان است. اما صرف‌نظر از صحت و سقم ميزان خسارت وارده از دو طرف منازعه، بايد گفت كه برخلاف تصور، تقابل اخير بين هند و پاكستان پيروزي‌هاي نمادين براي دو كشور به همراه داشته است.
پيروزي نمادين ژنرال‌ها
پديده ديگري كه در تقابل اخير هند و پاكستان رخ نموده است، ميزان بسيج عمومي توسط خود دولت‌ها و ارتش‌هاي دو كشور بوده است. در اين تقابل اخير، ميزان نشر اخبار ضد و نقيض درباره عمليات نظامي جدا از ارتباط مستقيم بين ارتش‌هاي دو كشور، تاحدي اين اجازه را به دولت‌ها داد كه از احساسات ميهن‌دوستي مردم و موج‌سواري بر اين احساسات بهره ببرند. اين تقابل برخلاف اخبار ضد و نقيض درباره مداخله و ميانجيگري دولت امريكا با انتقاد گسترده‌اي از سوي احزاب مخالف بي.جِي.پي مواجه شده است. اما نحوه عملكرد دولت و ارتش هند در اين زمينه توانسته قشر ملي‌گراي هند را بسيج كند و از اين لحاظ از ديدگاه دولت هند يك بُرد به شمار آيد. از طرف ديگر، حملات هند به پاكستان و پاسخ ارتش پاكستان، توانسته تا حدي مشروعيت ارتش پاكستان را كه از زمان تباني با احزاب مخالف تحريك انصاف به رهبري عمران خان و زنداني شدن او در سال 2019 از دست رفته بود، بازگرداند. پس از توافق آتش‌بس شكننده بين هند و پاكستان، ژنرال عاصم منير، رييس ستاد ارتش پاكستان، به درجه فيلدمارشال ارتقا يافت كه اين ارتقا از زمان كودتاي ايوب خان در سال 1958 بي‌سابقه بوده است. از نظر برخي، اين اقدام مي‌تواند نشان از اين باشد كه ارتش پاكستان پس از دوره‌اي كه از پشت پرده در سياست پاكستان نفوذ داشت، به يك بازيگر اصلي در معادلات سياست داخلي و خارجي پاكستان تبديل شود. اين اتفاق زماني رخ مي‌دهد كه پاكستان از نظر داخلي با بي‌ثباتي و از نظر بين‌المللي با بدهي‌هاي مضاعف و تنزل جايگاه منطقه‌اي روبه‌رو است و افزايش بازيگري ارتش پاكستان در سياست مي‌تواند بيانگر حياتي بودن بقاي ارتش و در آخر، خود پاكستان در مواجهه با بي‌ثباتي داخلي و خارجي باشد. درنهايت بايد گفت كه باتوجه به تحولات اخير، ماهيت جنگ بين هند و پاكستان تغيير كرده و به صورتي غيرمتعارف درآمده است. آنچه مسلم است، هر دو كشور در حالت آماده‌باش و دست روي ماشه آماده شليك هستند، اگرچه هر دو منتظر هستند تا ببينند كدام طرف اول چشمك خواهد زد يا چه كسي زننده نخستين ضربه خواهد بود. كارشناس مسائل بين‌الملل