دو زمين‌لرزه با بزرگاي ۴.۸ در شرق البرز بعد از ۱۳۵ سال
مهدي زارع
دو زمين‌لرزه به بزرگاي ۴.۸ و ۴.۹ به ترتيب در روزهاي سه‌شنبه ۲۴ تير و جمعه ۲۷ تير ۱۴۰۴ منطقه جنوب قرن‌آباد گلستان و در مرز استان‌هاي گلستان و سمنان را به لرزه در آورده است. كانون اين زلزله‌ها در حدود ۶۰ كيلومتری جنوب شرق گرگان و حدود ۱۵كيلومتري شمال شاهرود در ناحيه تاش- زيارت واقع بود. در اين پهنه در فراديواره گسل‌هاي گرگان و شمال البرز و همچنين در فراديواره گسل‌هاي بسطام و شمال شاهرود در هر سده مي‌توان انتظار رخداد دو زمين‌لرزه با بزرگاي بيش از شش داشت. آخرين زمين‌لرزه با بزرگاي ۶ در ۲۹ اكتبر ۱۹۸۵ در همين پهنه - حدود چهل سال قبل- رخ داد. ضمنا دوره بازگشت زمين‌لرزه‌‌هاي با بزرگاي بيش از ۷ در اين پهنه هر ۳۵۰- تا ۴۰۰ سال يك رخداد است. سامانه گسله شاهرود يك سامانه گسلي امتداد لغز چپگرد با روند شمال شرقي- جنوب غربي است. گسل گرگان كه از شهر گرگان رد مي‌شود يك افتگاه گسلي، در جنوب شهر گرگان ايجاد كرده و ساختمان استانداري گلستان در مجاورت افتگاه اين گسل ساخته شده است! ضمنا انتهاي شرقي گسل شمال البرز از منطقه زيارت عبور مي‌كند. ويژگي‌هاي زمين‌ريختي مانند جابه‌جايي مخروط‌افكنه‌ها و مسير رودخانه‌ها نشان از فعاليت مداوم گسل دارند. بررسي‌هاي قبلي نشان از جابه‌جايي حدود ۲ تا ۴ ميليمتر در سال از نرخ لغزش گسل‌هاي پهنه البرز شرقي دارد كه با گسل امتداد لغز چپگرد در امتداد گسل‌هاي منطقه همخواني دارد.
زمين‌لرزه بزرگ اين پهنه، زلزله ۲۰ تير ۱۲۶۹ شمسي (۱۱ ژوئيه ۱۸۹۰) است كه با بزرگاي برآورد شده ۷.۲ بين كوه زيادت و كوه شاهوار بين استرآباد (گرگان) و شاهرود را ويران كرد. در روستاي تاش غير از يك خانه همه بناها ويران شدند و از ۲۰۰ نفر ساكنان آن ۱۴۰ تن كشته شدند. شاهكوه بالا و پايين، مجن و آبادي‌هاي ديگري تا پرديلو در دهستان علي‌آباد ويران شد و در گرگان، كلاته و شاهرود، خانه‌هاي بسياري ويران شد. اين زمين‌لرزه آخرين رخداد با بزرگاي بيش از ۷ در اين پهنه است.
آيا اين منطقه مستعد رخداد تكرار زمين‌لرزه‌‌اي مانند زلزله ۱۸۹۰ است؟ اين منطقه در البرز سابقه طولاني و ويرانگري از زلزله‌هاي بزرگاي 7 و بالاتر دارد، از جمله رويداد زمين‌لرزه قومس كه بزرگايي حدود ۸ براي آن برآورد شده و در ۸۵۶ ميلادي در جايي كه امروزه شهر دامغان در جنوب البرز قرار گرفته رخ داد. زلزله‌شناسان مي‌توانند احتمالات را بر اساس الگوهاي تاريخي، نرخ لغزش گسل و انباشتگي كرنش محاسبه كنند. با توجه به زمين‌ساخت فعال و تاريخ، احتمال بلندمدت وقوع زلزله بزرگ ديگري با بزرگي 7 يا بزرگ‌تر بسيار بالا است.
استرس در حال افزايش است. نيروهاي زمين‌ساختي همچنان اعمال مي‌شود و استرس را در راستاي گسل‌هاي متعدد انباشته مي‌كند. زلزله‌هاي بزرگ در نهايت اجتناب‌ناپذيرند. محدوده شرق البرز محل برخورد بين ايران مركزي و ناحيه كپه داغ و كاسپين است. اين منطقه با گسل‌هاي راندگي و امتداد لغز مشخص مي‌شود. در اين مناطق وسيع، قطعات گسل خاصي كه اخيرا دچار گسيختگي نشده‌اند، كانديداهاي محتمل‌تري براي زلزله بزرگ بعدي هستند. زلزله‌هاي بزرگ همچنين مي‌توانند در گسل‌هايي كه هنوز نقشه‌برداري نشده و به ويژه در مناطق كمتر مطالعه شده، رخ دهند. مناطقي با خطر بالا و احتمال بالا زلزله خاصي با بزرگي بالاي 7 در پهنه‌هاي گسله اصلي تشخيص داده مي‌شود كه در آن نبود لرزه‌اي وجود دارد.
منطقه زمين‌ساختي شرق البرز، طاش-زيارت، بخشي لرزه‌خيز از رشته‌كوه البرز در مرز استان‌هاي گلستان و سمنان منطقه گذار البرز شرقي (با گسل‌هاي امتداد لغز) است. گسل‌هاي معكوس اصلي و سامانه گسلي شاهرود مجموعه‌اي از گسل‌هاي امتداد لغز و فشاري با نرخ لغزش ۲ تا ۴ ميليمتر هستند. بزرگاي بالقوه زلزله‌هاي با بزرگي 7 تا ۷.۵ بر اساس گسيختگي قطعات گسله ۵۰ تا ۱۰۰ كيلومتري به ويژه در قطعات با نبودهاي لرزه‌اي- قطعاتي كه دوره‌هاي سكون طولاني را نشان مي‌دهند كه نشان‌دهنده تغيير شكل‌هاي انباشته شده و خطر گسيختگي افزايش يافته- وجود دارد. شهرستان گرگان با جمعيت حدود ۵۰۰ هزار نفر و شاهرود با جمعيت حدود ۲۵۰ هزار نفر در سال ۱۴۰۴ و زيرساخت‌هاي در معرض چنين زمين‌لرزه‌‌هاي بزرگي در پهنه يادشده‌اند.