هشدار بخش خصوصي به دولت
روياي دست‌نيافتني
صادرات يك ميليارد دلاري فناوري
ليلا لطفي
يكي از هدف‌گذاري‌هاي اصلي دولت در حوزه تجارت خارجي، صادرات يك ميليارد دلاري فناوري در بازه 5 ساله است. هدفي كه از نگاه بسياري از فعالان اقتصادي بخش خصوصي در شرايط كنوني رويايي دور از دسترس است. اينترنت بي‌كيفيت، فيلترينگ گسترده، زيرساخت‌هاي ضعيف در كنار سيل عظيم مهاجرت فعالان حوزه فناوري اطلاعات تنها بخشي از چالش‌هاي صادرات فناوري در ايران است، زيرا بخشي از چالش‌هاي ديگر موانعي است كه با ساير فعالان بخش خصوصي يكسان است.
هشدار« نصر» كشور درباره بحران زيرساخت
عباس رمداني، دبيركل سازمان نظام صنفي رايانه‌اي كشور«نصر» در گفت‌وگو با «اعتماد» با اشاره به مشكلات گسترده زيرساختي در حوزه اينترنت، از آسيب‌هاي جدي واردشده به شركت‌هاي فعال در بخش فناوري اطلاعات و صادرات خدمات ديجيتال خبر مي‌دهد. او مي‌گويد: اينترنت، امروز يكي از زيرساخت‌هاي حياتي و شاخص‌هاي اصلي براي توسعه صادرات، به‌ويژه در حوزه فناوري اطلاعات محسوب مي‌شود؛ اما وضعيت فعلي اينترنت در كشور، با كندي سرعت، قطعي‌هاي مكرر و محدوديت‌هاي ناشي از فيلترينگ، مانع جدي فعاليت اين بخش شده است. او با اشاره به اينكه اين مشكلات زيرساختي، تفاوت ماهوي فعاليت شركت‌هاي فناوري اطلاعات با ساير حوزه‌ها را ناديده مي‌گيرد، مي‌افزايد: بسياري از شركت‌هاي عضو نظام صنفي، ماهيت فعاليت‌شان به‌طور كامل بر بستر اينترنت تعريف شده است؛ انتقال محتوا، پردازش داده، توسعه نرم‌افزار و خدمات مبتني بر فناوري، همگي به اينترنت پرسرعت و پايدار وابسته‌اند. اما در شرايط فعلي، شركت‌ها با اختلال‌هاي فراواني مواجه هستند كه عملا بهره‌وري و كارايي آنها را از بين برده است. دبيركل نصر كشور همچنين با اشاره به آسيب‌هاي انساني ناشي از اين وضعيت تصريح مي‌كند: در حال حاضر، گزارش‌هايي از تعديل نيرو در بسياري از شركت‌هاي اين حوزه دريافت كرده‌ايم. به عنوان نمونه، يك شركت فعال با حدود ۷۰ نفر نيرو، ناچار به تعديل بيش از ۲۰ نفر شده است. دليل اصلي، ناتواني در انجام پروژه‌ها به دليل اختلالات زيرساختي و همچنين تحقق نيافتن وعده‌ها و همكاري‌هاي حمايتي از سوي نهادهايي چون تامين اجتماعي و سازمان امور مالياتي است. درخواستي كه شركت‌ها داشتند، اين بود كه در اين شرايط بحراني، حداقل يك بازه زماني تنفس چند ماهه براي پرداخت تعهدات‌شان در نظر گرفته شود، اما متاسفانه اين موضوع عملياتي نشد. رمداني با انتقاد از اينترنت طبقاتي مي‌گويد: در جريان جنگ ۱۲ روزه كه با اختلالات گسترده اينترنتي همراه بود، شركت‌هاي خدمات‌دهنده در بستر پلتفرم‌ها متحمل خسارات سنگيني شدند. اين موضوع، اهميت دسترسي پايدار شركت‌هاي فناور به اينترنت را بيش از پيش آشكار ساخت. بر همين اساس ما در آن مقطع خواهان حمايت بيشتر اين شركت‌ها شديم . ما آن مقطع فقط اعلام كرديم وقتي يك مجموعه زيرساختي كه خدمات كلان ارائه مي‌دهد، همان كيفيت اينترنتي را دريافت كند كه يك كاربر خانگي دارد، چون برخي اعضاي ما بيش از ۳۰ هزار عضو دارند، اما تنها تعداد محدودي از آنها مشمول بسته‌هاي زيرساختي شده‌اند. اين در حالي است كه ماهيت فعاليت يك فرد حقيقي با يك شركت زيرساختي اساسا قابل مقايسه نيست.
او مي‌گويد: رويكرد ما در دوران جنگ 12 روزه را برخي به اشتباه تفسير و اعلام كردند كه نظام صنفي رايانه‌اي كشور از نظام اينترنت طبقاتي دفاع مي‌كند. در حالي كه ما هيچ وقت از اينترنت طبقاتي حمايت نكرديم و نخواهيم كرد. ما همواره به دنبال اينترنت آزاد براي همه عموم مردم از گروه‌هاي و اقشار مختلف هستيم. رمداني تاكيد مي‌كند كه رويكرد حمايتي از شركت‌هاي زيرساختي نبايد به بهانه «اينترنت طبقاتي» ناديده گرفته شود. هدف ما ايجاد تبعيض نيست، بلكه تاكيد داريم كه شركت‌هايي كه زيرساخت اقتصادي كشور را تامين مي‌كنند، بايد بيش از پيش مورد حمايت قرار بگيرند . دبيركل نصر كشور تاكيد مي‌كند: واقعيت اين است كه بدون اينترنت پايدار، شركت‌هاي فعال در حوزه فناوري اطلاعات كه نقش مهمي در اشتغال، توليد و صادرات غيرنفتي دارند، قادر به ادامه فعاليت نخواهند بود.
چالش‌هاي ريشه‌اي صادرات فناوري
سعيد رسول‌اف، عضو هيات‌مديره فدراسيون فناوري اطلاعات و ارتباطات ايران در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره آخرين وضعيت صادرات فناوري اطلاعات مي‌گويد: پيش از هرگونه برنامه‌ريزي براي صادرات، ابتدا بايد به ظرفيت توليد متناسب با نيازهاي داخلي و بين‌المللي توجه داشت. او معتقد است در حال حاضر كشور در همين مرحله ابتدايي يعني «توليد» با چالش‌هاي جدي روبه‌رو است. رسول‌اف با اشاره به فشارهايي كه از ناحيه مقررات‌گذاري، بيمه، ماليات و ساير الزامات قانوني بر شركت‌هاي فعال در حوزه فناوري وارد مي‌شود، تصريح مي‌كند كه اين شرايط عملا نبض توليد را كند و سطح توليد فناوري در كشور را نسبت به سال‌هاي گذشته به شدت تضعيف كرده است. با اين حال، او از تلاش‌هاي فدراسيون براي حفظ كورسوي اميد و سوق دادن شركت‌ها به سمت فعاليت در بازارهاي بين‌المللي سخن مي‌گويد.
او مي‌افزايد: در شرايطي كه نرخ تشكيل سرمايه نسبت به نرخ استهلاك پايين‌تر بوده و كشور در بسياري از حوزه‌ها دچار ناترازي ساختاري شده، بايد راه‌هايي براي اتصال شركت‌هاي فناور به بازارهاي خارجي پيدا كرد. رسول‌اف حوزه نرم‌افزار، به‌ويژه صنعت بازي‌هاي رايانه‌اي را از معدود عرصه‌هايي مي‌داند كه شركت‌هاي ايراني توانسته‌اند در آن، فعاليت بين‌المللي داشته باشند. به گفته او، در اين بخش، موانعي مانند زبان و فرهنگ تا حدي كمرنگ‌ترند و شركت‌هاي ايراني توانسته‌اند محصولات خود را حتي در بازارهاي اروپايي عرضه كنند. با اين حال او معتقد است مسير صادرات رسمي همچنان با موانع متعددي روبه‌رو است؛ از جمله مسائل مربوط به تبادلات مالي، فيلترينگ و كيفيت زيرساخت‌هاي ارتباطي، به‌ويژه اينترنت. اين موانع به گفته او، عملا مسير تعامل با جهان را مسدود كرده‌اند.
رسول‌اف در پاسخ به اين پرسش كه «ايران چه دارد براي عرضه به جهان؟» از تجربه‌هاي شخصي خود در نمايشگاه‌هاي بين‌المللي ياد مي‌كند و مي‌گويد: بارها ديده‌ام كه شركت‌هاي ايراني بدون درك صحيح از مخاطب جهاني و با بروشورهاي فارسي در نمايشگاه‌هاي بين‌المللي حاضر شده‌اند. در چنين شرايطي نمي‌توان انتظار حضور موفق در بازارهاي جهاني را داشت. او پديده خام‌فروشي دانش فني و خروج نيروي انساني متخصص را نيز يكي از بحران‌هاي اصلي مي‌داند. طبق مشاهدات او، بسياري از توسعه‌دهندگان نرم‌افزار، بدون آنكه كشور را ترك كنند، از طريق پلتفرم‌هاي آنلاين براي شركت‌هاي خارجي با حقوق دلاري فعاليت مي‌كنند. او اين مدل فعاليت را نمونه‌اي از خام‌فروشي مي‌داند كه هرچند ممكن است در ظاهر فرصت تلقي شود، اما در بلندمدت مي‌تواند پيوندهاي فناورانه داخلي را قطع كند و به تضعيف ظرفيت‌هاي ملي بينجامد. به گفته رسول‌اف، بخش ديگري از شركت‌ها نيز به دليل چالش‌هاي موجود در اكوسيستم كسب‌وكار كشور، تصميم به مهاجرت كامل و انتقال تيم‌هاي كاري خود به خارج گرفته‌اند. به اعتقاد او، اگرچه برخي اين مهاجرت را فرصتي براي ايجاد ارتباطات بين‌المللي و قرار گرفتن در زنجيره ارزش جهاني مي‌دانند، اما در صورتي كه اين فرآيند به قطع كامل ارتباط با كشور منتهي شود، مي‌تواند براي آينده كشور زيانبار باشد. رسول‌اف با اشاره به تلاش برخي شركت‌ها براي ورود به بازارهاي منطقه‌اي در قالب ارايه زيرساخت‌هاي نرم‌افزاري و سخت‌افزاري، نمونه‌هايي از حضور در نمايشگاه‌هاي بين‌المللي مانند جيتكس را يادآور مي‌شود. او مي‌گويد: برخي شركت‌ها براي عبور از قضاوت‌هاي سياسي و محدوديت‌هاي موجود، ترجيح مي‌دهند خارج از پاويون ايران و با برندهاي بين‌المللي مستقل حضور يابند. در پايان، او با تاكيد بر ضرورت رفع موانع جدي و فراهم‌سازي زمينه‌هاي واقعي براي توليد و صادرات فناوري اطلاعات و ارتباطات تاكيد مي‌كند كه هنوز پاسخ دقيقي براي اين سوال وجود ندارد كه «ايران در حوزه فناوري اطلاعات و ارتباطات چه محصول شاخصي براي صادرات به جهان دارد؟» و به گفته او، خود گوياي حجم كار باقي مانده در اين عرصه است.
الزام توقف خام‌فروشي
صمد حسن‌زاده، رييس اتاق بازرگاني، صنايع، معادن و كشاورزي ايران نيز نگران شرايط كنوني حوزه فناوري است. حسن‌زاده روز گذشته 14 مرداد ماه در همايش «صادرات فناوري اطلاعات و ارتباطات» كه با حضور فعالان اقتصادي، صنفي و علمي حوزه فناوري اطلاعات و ارتباطات در محل اتاق ايران برگزار شد، اعلام مي‌كند: در شرايطي كه اقتصاد كشور با فشارهاي بيروني و محدوديت‌هاي ناشي از تحريم مواجه است، تكيه بر منابع خام و صادرات سنتي، پاسخگوي اقتصاد نيست. صادرات فناوري اطلاعات و ارتباطات، يك ضرورت راهبردي براي عبور از تنگناهاي اقتصادي و ورود به اقتصاد دانش‌بنيان است. حسن‌زاده برخورداري ايران از نيروهاي جوان با استعداد، باانگيزه و خلاق؛ متخصصان برجسته در عرصه فناوري اطلاعات و شركت‌هاي دانش‌بنيان و نوآفرين با ظرفيت‌هاي صادراتي و همچنين هزينه توليد پايين‌تر نسبت به كشورهاي منطقه، به عنوان مزيت‌ها و فرصت‌هاي قابل توجه براي حضور در بازارهاي جهاني نام مي‌برد. او بر اين باور است كه اگر در زمينه صادرات محصولات و خدمات حوزه‌هاي مختلف از جمله حوزه فناوري اطلاعات و ارتباطات، به درستي برنامه‌ريزي شود، ايران مي‌تواند به درآمدهاي پايدار ارزي دست يابد. او با اشاره به اينكه «اين تصور كه فقط كشورهاي پيشرفته تنها بازيگرانِ عرصه صادرات ICT هستند، در واقع يك برداشت اشتباه از دامنه تاثيرگذاري ساير كشورها در اين صنعت است» اعلام مي‌كند: واقعيت اين است كه با توجه به نياز كشورهاي منطقه به خدمات نرم‌افزاري و هوش مصنوعي، ما مي‌توانيم شريك فناوري اين كشورها باشيم. رييس اتاق ايران در بخشي از اظهاراتش مي‌گويد: ما با بهره‌مندي از ظرفيت‌هاي موجود تلاش مي‌كنيم تا پنجره‌اي جديد پيش روي فعالان اقتصادي حوزه ICT گشوده شود. يقين داريم چالش‌هاي مسير صادرات ICT، با اراده ملي، برنامه‌ريزي دقيق و همكاري بخش دولتي و خصوصي، قابل مديريت است.
پارادايم شيفت جدي
پيام باقري، نايب‌رييس اتاق بازرگاني، صنايع، معادن و كشاورزي ايران نيز معتقد است در اين شرايط ما نيازمند يك پارادايم شيفت از صادرات مبتني بر مواد خام به سمت صادرات محصول نهايي و با ارزش افزوده بالا هستيم و بي‌ترديد يكي از حوزه مستعد در اين پارادايم شيفت، حوزه اقتصاد ديجيتال است. او با مرور سياست‌هاي دولت در دهه‌هاي گذشته كه متمركز بر صادرات غيرنفتي معصوف به صادرات مواد خام بود، مي‌گويد: ارزش افزوده اين اقلام همواره پايين بوده است. به همين دليل كالاهاي وارداتي ما تا چهار برابر ارزش افزوده بيشتري نسبت به كالاهاي صادراتي دارند. اين روند نمي‌تواند به توسعه پايدار اقتصادي منجر شود. او مي‌افزايد: كسب‌وكارهاي حوزه ICT با نياز به سرمايه‌گذاري‌هاي كمتر و بازدهي بالاتر فعال شده و رشد قابل ملاحظه دارند. همچنين در روند توسعه دنيا قرار گرفته و به سرعت مي‌توانند جايگزين مطمئني در صادرات غيرنفتي كشور براي مواد خام باشند. به علاوه اين حوزه مقياس‌پذيرتر است و با سهولت بيشتري مي‌توان آن را بومي‌سازي كرد و انعطاف‌پذيري بالايي نسبت به نوسان‌هاي معمول اقتصادي دارد. همچنين بستر بسيار مناسبي براي استفاده از ظرفيت جوانان تحصيلكرده است. باقري با تاكيد بر اينكه تكيه بر حوزه فناوري اطلاعات و ارتباطات از شاخص‌هاي مقاوم‌ساز اقتصاد است، مي‌گويد: براي اينكه بازيگر اصلي اين حوزه در منطقه باشيم بايد ديپلماسي اقتصادي را فعال كرده و شناخت خوبي از ظرفيت‌هاي پيراموني داشته باشيم. همچنين بايد ظرفيت‌هاي بنگاه‌هاي كوچك و متوسط را در قالب كنسرسيوم‌ها يا EMCها تجميع كنيم تا فعاليت آنها به صادرات محصول منجر شود. او تاكيد مي‌كند: بايد هدف‌گذاري اين باشد كه محصولات ICT در رديف زنجيره ارزش بين‌المللي قرار بگيرند. بنابراين براي تحقق اين اهداف نيازمند نقشه‌راه هستيم .
ايران براي دنيا چه دارد؟
يكي از سخنرانان اين نشست بيلال الرييس، نايب‌رييس مركز تجارت جهاني دوبي بود. او در بخشي از سخنرانيش گزارشي از عملكرد جيتكس ارايه كرد . اين مركز 45 سال پيش كار خود را آغاز كرده است. در حال حاضر بيش از 30 كشور دنيا را پوشش مي‌دهيم. ما با بيش از 4 هزار استارت‌آپ و شركت‌هاي sme همكاري مي‌كنيم.
بيلال الرييس با اشاره به اينكه جيتكس فرصتي براي تبادل ايده‌ها و ايجاد زمينه ارتباط و همكاري بين فعالان IT و ICT مختلف جهان است، مي‌گويد: بيش از 400 موسسه دولتي هم با مركز ما همكاري كنند و ما مي‌خواهيم اين همكاري‌ها را با ايران در بخش دولتي و خصوصي داشته باشيم. نايب‌رييس مركز تجارت جهاني دوبي در بخش ديگري از صحبت‌هايش اعلام مي‌كند: هدف ما اين است كه بتوانيم با اتاق ايران و فدراسيون فاوا همكاري مستمر داشته باشيم. ما مي‌توانيم فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري در ايران را معرفي كنيم. مي‌خواهيم اطمينان حاصل كنيم منافع حاصل از صادرات تكنولوژي و هوش مصنوعي و... بتواند به صورت فيمابين تبادل شود و به هر دو طرف كمك كند.
او مي‌افزايد: الان ايران با ناترازي انرژي مواجه است و ما مي‌توانيم در زمينه جايگزيني 30 هزار مگاوات انرژي‌هاي تجديدپذير و 50 هزار مگاوات انرژي بادي كمك كنيم، چراكه استارت‌آپ‌هاي خوبي براي استفاده از انرژي‌هاي تجديدپذير فعال هستند كه مي‌توانند كمك كنند. الرييس با بيان اينكه جيتكس بيش از 280 ميليارد دلار در زمينه‌هاي زيرساختي سرمايه‌گذاري كرده، تاكيد مي‌كند: ايران بهترين ذخاير در حوزه ICT را دارد. 44 ميليون نفر از جمعيت ايران جوان هستند و اين بسيار مهم است. ايران در زمينه هوافضا پزشكي و بيوتكنولوژي و داروسازي و نانوتك بسيار پيشرفته است. نايب‌رييس مركز تجارت جهاني دوبي در بخشي از اظهاراتش با اشاره به اينكه خواهان برگزاري جيتكس در ايران هستند، پرسيد ايران براي عرضه به جهان چه دارد؟ تا بتوانيم جيتكس را در ايران نيز برگزار كنيم.
اشتغال‌زايي برای 523 هزار نفر
سياوش ملكي‌فر، معاون توسعه صندوق نوآوري و شكوفايي هم مي‌گويد: تعداد كل شركت‌هاي دانش‌بنيان 10 هزار و 130 شركت است كه حدود 7 هزار شركت نوپا (با سرمايه زير 5 ميليارد تومان) و بقيه نوآور و فناور هستند. بيش از 4 هزار شركت دانش‌بنيان در حوزه‌هاي مخابرات و رباتيك و فناوري اطلاعات و ارتباطات فعال هستند. او مي‌افزايد: كل فروش شركت‌هاي دانش‌بنيان در سال 1403 بالغ بر دو هزار همت بوده كه سهم فروش دانش‌بنيان اين شركت‌ها بالغ بر 342 همت بوده و سهم اشتغال آنها به 523 هزار نفر رسيده است. ملكي‌فر با بيان اينكه در برنامه هفتم سهم دانش‌بنيان‌ها از توليد ناخالص داخلي 7 درصد برآورد شده، مي‌گويد: الان اين رقم حدود 2.5 تا 3 درصد است. طبيعي است كه بخشي از اين افزايش از طريق صادرات محقق خواهد شد.
صادرات يك ميليارد دلاري
رييس هيات‌مديره فدراسيون فناوري اطلاعات و ارتباطات هم مي‌گويد: صادرات فناوري اطلاعات و ارتباطات يكي از موثرترين مسيرهاي خلق ارزش و ارتقاي موقعيت ايران است. كشورهايي كه از ظرفيت‌هاي فناورانه خود استفاده كنند درآمد پايدار داشته و زيرساخت‌هاي فناورانه و انساني خود را توسعه خواهند داد. محمدرضا طلايي مي‌افزايد: زيست‌بوم فناوري ايران در حوزه‌هاي مختلف از جمله نرم‌افزار و هوش مصنوعي امنيتي سايبري و ... توان بالايي در بازارهای بين‌المللی دارد. آفريقا، جنوب شرق آسيا و آسياي ميانه بازارهاي خوبي براي ورود محصولات فناورانه ايران هستند. طلايي با اشاره به هدف‌گذاري يك ميليارددلار صادرات فناورانه در بازه 5 ساله مي‌گويد: براي تحقق اين حجم صادرات نيازمند به‌كارگيري ديپلماسي اقتصادي فعال و شبكه‌سازي بين‌المللي هستيم تا بتوانيم از اين مسير برند ملي فناوري ايران را تقويت كرده و مسير صادرات را هموار كنيم.