بازخواني كودتاي 28مرداد در ايران
كودتا، اتحاد استبداد و استعمار عليه استقلال ايران
محمدهادي جعفرپور
ملي شدن صنعت نفت در سال ۱۳۲۹ به رهبري دكتر محمد مصدق، نقطه اوج جنبش‌هاي استقلال‌طلبانه مردم ايران بود. براي نخستين‌بار يك دولت قانوني توانست در برابر قدرت‌هاي خارجي بايستد و ثروت ملي را بازپس گيرد. اين اقدام اما به شدت منافع بريتانيا را تهديد كرد و موجبات بحران ميان ايران و غرب را فراهم ساخت. انگليسي‌ها كه سال‌ها بر صنعت نفت ايران سيطره داشتند، به موازات ملي شدن اين صنعت از هيچ كوششي براي مقابله با اين جنبش ملي فروگذار نكردند. آنان كه با تحريم‌هاي اقتصادي، فشارهاي ديپلماتيك و حتي تهديد نظامي نتوانستند مصدق را وادار به عقب‌نشيني كنند، تصميم گرفتند با كمك امريكا راه‌حل نظامي - سياسي ديگري را پيگيري كنند. طراحي كودتا يا عمليات «آژاكس»در تابستان ۱۳۳۲، سيا و ام‌آي6 طرح مشترك براندازي دولت مصدق را نهايي كردند. كرميت روزولت، مامور ارشد سيا، به تهران آمد و با شاه، فضل‌الله زاهدي و برخي روحانيون و سياستمداران مخالف دولت ملي ارتباط برقرار كرد. بودجه هنگفتي به كار گرفته شد: خريد روزنامه‌ها براي انتشار اخبار و يادداشت‌هاي رسانه‌اي عليه مصدق، اجير كردن اوباش خياباني براي ايجاد آشوب و تطميع افسران ارتش براي خيانت به مصدق و نقض سوگند وفاداري.
تلاش نافرجام ۲۵ مرداد
نخستين گام كودتا در شب ۲۵ مرداد با دستگيري سرهنگ نصيري، مجري حكم عزل مصدق، ناكام ماند. در نخستين روزهاي ۲۵ مرداد ۱۳۳۲، روزي كه به عنوان يكي از نقاط عطف تاريخ معاصر ايران شناخته مي‌شود، تحولات سريعي رخ داد كه سرنوشت سياسي كشور را به شدت تحت تاثير قرار داد. در اين روز، نصيري، يكي از عوامل كليدي كودتا، به خانه نخست‌وزير وقت، دكتر محمد مصدق، رسيد تا حكم بركناري وي را به او ابلاغ كند. لحظاتي پس از ابلاغ اين حكم، نصيري توسط پرسنل نظامي محافظ خانه مصدق دستگير شد. اين اقدام ضربه مهمي به روند كودتا وارد كرد، چراكه برنامه‌ريزي شده بود در صورت مقاومت مصدق، او به سرعت بازداشت شود. دستگيري نصيري، به معناي ناكامي اوليه كودتاچيان بود، اما اين پايان ماجرا نبود. در پي اين اتفاق، تلاش‌هايي براي دستگيري و بازداشت ديگر شخصيت‌هاي كليدي كابينه مصدق، از جمله جهانگير حق‌شناس، وزير امور خارجه، وزير راه و احمد زيرك‌زاده به عنوان نمايندگان اصلي دولت، صورت گرفت. هر چند كه اين عمليات‌ها تا حدي موفق بودند و اين افراد دستگير شدند، اما حملات نيروهاي وفادار به مصدق براي بازپس‌گيري موقعيت‌ها با شكست مواجه شد.
راديو تهران در ساعت ۷ صبح روز ۲۵ مرداد، نخستين اطلاعيه‌هاي مرتبط به شكست كودتا را پخش كرد، شاه كه شاهد شكست‌هاي پي‌درپي كودتا بود، نهايتا از كشور گريخت. اين وقايع نشان‌دهنده پيچيدگي و در عين حال حساسيت اوضاع سياسي آن روزهاست، جايي كه تلاش براي تغيير حكومت قانوني كشور با شكست‌هاي متعدد همراه شد.
پيروزي كودتا در ۲۸ مرداد
در ۲۸ مرداد با سازماندهي دوباره و حمايت مالي بيشتر، گروه‌هاي اجير شده به خيابان‌ها ريختند. روزنامه‌هاي وابسته اخبار و شايعات عليه مصدق را منتشر كردند و بخشي از ارتش نيز به كودتاچيان پيوست. خانه مصدق هدف حمله قرار گرفت و پس از مقاومت چند ساعته سقوط كرد. مصدق بازداشت شد و فضل‌الله زاهدي به نخست‌وزيري رسيد. شاه با اطمينان خاطر از رم به تهران بازگشت.
در كودتاي ۲۸ مرداد نيروهاي متنوعي دخالت داشتند: نقش روحانيت در اين كودتا برجسته بود. بخش مهمي از روحانيت وقت، به‌ويژه آيت‌الله كاشاني، در آغاز از جنبش ملي حمايت كردند. اما اختلافات سياسي و شخصي با مصدق، زمينه جدايي را فراهم كرد. در روزهاي منتهي به كودتا، برخي روحانيون با سخنراني‌ها و بيانيه‌ها فضاي ضد دولتي را تشديد كردند و به مشروعيت‌بخشي به حركت كودتاچيان ياري رساندند.
نقش مطبوعات، تبليغات و واكنش مردم
ده‌ها روزنامه و نشريه با پول‌هاي سيا و ام‌آي6 در تهران و شهرستان‌ها فعال شدند. آنها با تيترهاي بزرگ، دولت مصدق را متهم به وابستگي به شوروي، دشمني با دين و ناكارآمدي اقتصادي مي‌كردند. اين تبليغات گسترده افكار عمومي را دچار سردرگمي كرد و بستر اجتماعي لازم براي حركت كودتاچيان را فراهم آورد.
بخش بزرگي از مردم، به‌ويژه طبقات متوسط و روشنفكران، حامي مصدق بودند. اما فشار اقتصادي ناشي از تحريم نفتي و فضاي تبليغاتي منفي باعث شد بخشي از جامعه از دولت فاصله بگيرد. در روز ۲۸ مرداد، خيابان‌ها ميدان رويارويي مردم عادي، اوباش اجير شده و نيروهاي ارتش بود. مقاومت پراكنده حاميان مصدق نتوانست نتيجه كودتا را تغيير دهد.
بازتاب جهاني
كودتاي ۲۸ مرداد در سطح بين‌المللي بازتاب گسترده‌اي داشت. شوروي آن را نشانه‌اي از «امپرياليسم امريكا و انگليس» دانست. در جهان عرب و كشورهاي تازه استقلال‌يافته، اين كودتا به عنوان نمونه‌اي از دخالت آشكار غرب در سرنوشت ملت‌ها محكوم شد. اما در غرب، سقوط مصدق به عنوان پيروزي در برابر نفوذ كمونيسم معرفي شد.
اما آنچه به عنوان ميراث تاريخي از اين كودتا ياد مي‌شود شامل: بازگشت سلطنت مطلقه و حذف آزادي‌هاي سياسي، زنداني و تبعيد شدن ياران مصدق و سركوب شديد مخالفان، گسترش وابستگي ايران به امريكا، به‌ويژه در عرصه اقتصادي و نظامي، شكل‌گيري بي‌اعتمادي عميق مردم ايران به امريكا و انگليس و زنده ماندن نام مصدق به عنوان نماد استقلال‌طلبي و الهام‌بخش مبارزات سياسي است.