آب و فن آبياري در ايران باستان
وزارت آب و برق، در نخستين برگ از گزارش دولتي، كتاب «آب و فن آبياري در ايران باستان» كه احتمالا سال ۱۳۴۶ش. چاپ شده، نوشته است: «...كتاب آب و فن آبياري در ايران باستان بايستي به قسمت‌هاي زير تقسيم شود: ۱- اوضاع اقتصادي و اجتماعي ايران باستان، ۲- وضع طبيعي ايرانشهر، ۳- فن آبياري، ۴- مقررات و قوانين و سازمان‌هاي مربوط به آب در ايران باستان، ۵- آب از ديدگاه آيين ايرانيان باستان. تنوع موضوع ايجاب مي‌كند كه نگارندگان متعدد باشند و بدين‌جهت روش نگارش متفاوت گردد.» بنابراين، با توجه به گردآوري و نگارش كتاب حاضر كه توسط عنايت‌الله رضا، غلامرضا كورس، محمدعلي امام‌شوشتري و علي‌اكبر انتظامي انجام شده، امروز به بخشي از «يادداشت نگارنده» با قلم غلامرضا كورس در اين كتاب ۳۰۰ صفحه‌اي مي‌پردازيم.
غرض از نگارش اين قسمت از كتاب آب و آبياري در ايران باستان كه... با ارشاد و تشويق بيكران جناب آقاي مهندس روحاني وزير صاحبنظر و كاردان آب و برق و... به چاپ مي‌رسد آن است كه فن و دانش ايرانيان باستان و خدمات آنان در رشته آب و آبياري از ديدگاه علوم و فنون امروزي جهان تجزيه و تحليل شود تا بتوانيم اصول علمي و مباني تجربي قديم را كه تكيه‌گاه پيشينيان در رفع مشكلات زندگي آنان بوده است، بشناسيم و ببينيم از يك‌سو تمدن كشور كهن و باستاني ما تا چه اندازه در تمدن ساير ملل دنياي قديم و علوم جديد نفوذ و تاثير داشته و از جانب ديگر تا چه حد با نظرات امروزي منطبق و قابل تطبيق است. البته نبايد انتظار داشت كه نظرات قديم و جديد با يكديگر كاملا قابل تطبيق باشند، زيرا پايه‌هاي عظيم و وسيع علم و دانش امروزي، متكي به نتايج مجاهدات، تحقيقات، آزمايش‌ها و تجربيات كليه ملل مترقي جهان در چند قرن اخير است. ولي اگر نظرات قديم و جديد قابل انطباق يا حتي فقط به يكديگر نزديك باشند، آن وقت سزاوار است كه دور از غرور عصر مترقي، سر تعظيم و تكريم در مقابل پيشينيان فرودآوريم، زيرا آنان بدون وسايل و امكانات بي‌حدوحصر امروزي مسائل و مشكلات حياتي خود را درست حل كرده‌اند و آن وقت است كه مي‌توانيم بيشتر به گذشته ميهن خود مباهات كنيم.
نگارنده عقيده دارد، صرف‌نظر از اينكه بزرگداشت خدمات و آثار پيشينيان وظيفه ملي است، روزگاري خواهد رسيد كه دوره ما نيز جنبه باستاني پيدا خواهد كرد. پس اگر ما به سنن و گذشته‌هاي ملي خود مومن نباشيم، چگونه مي‌توانيم انتظار داشته باشيم كه آثار و كوشش‌ها و خدمات امروز ما مورد تاييد و احترام نسل‌هاي آينده قرار گيرد؟... موضوع كتاب، به ترتيبي كه بيان شد، مساله‌اي است بس دشوار. براي اثبات اين امر به ذكر توضيحات زير كه ضمنا شيوه و روش نگارش را نيز تعيين خواهد كرد مي‌پردازيم. براي مقايسه كردن علوم و فنون جديد و قديم با يكديگر، اگر مدارك مثبتي در دست نباشد به ناچار مجبوريم حقايق را در تاريكي لمس كنيم... متاسفانه مدارك پر ارزش و گرانبهاي قديم اصيل ايراني، برعكس مدارك قديمي روميان و يونانيان كه تا امروز باقي مانده است، چندبار دستخوش نابودي گرديده است. خوشبختانه موقعي كه اعراب با تمدن كهن وسيع ايرانيان روبرو شدند، ريشه‌هاي اين تمدن چنان در شؤون مختلف حياتي ملت ما پيش رفته بود كه اضمحلال مطلق آن به هيچ‌وجه مقدور نبود. به‌طوري‌كه در ادوار اوليه تسلط اعراب بر ايران براي حل مسائل و مشكلات اجتماعي و فني، بالاجبار از گنجينه‌هاي علمي ايرانيان كه جسته و گريخته از خطر نابودي گذشته بود، استفاده مي‌شد و چون زبان رسمي كشور در آن زمان عربي بود آنها را از پارسي به عربي ترجمه مي‌كردند. حتي محققان و دانشمندان ايراني رسالات و كتب خود را به زبان عربي مي‌نوشتند. خوشبختانه بنياد فرهنگ ايران... اقدام به ترجمه كتب و مأخذ عربي به فارسي كرده است. از انتشارات بنياد فرهنگ ايران... دو كتاب بسيار مفيد و ارزنده از دو نويسنده ايراني بدين شرح عرضه داشته‌ا‌ند: ۱- استخراج آب‌هاي پنهاني تاليف ابوبكر محمدبن الحسن الحساب الكرجي، ۲- مفاتيح‌العلوم خوارزمي تاليف ابوعبدالله محمدبن يوسف- كاتب خوارزمي... هر دو محقق و دانشمند ايراني ۱۰۰۰سال پيش مي‌زيسته‌اند و ترجمه كتاب آنها از روي نسخ دستي كه در ادوار زندگي آنان، يا كمي بعد از درگذشتشان تهيه شده و هم‌اكنون در كتابخانه‌هاي مهم دنيا نگاهداري مي‌شود، ترجمه شده است... اگر امروز از آب و آبياري صحبت مي‌شود، مجموعه‌اي از رشته‌هاي مختلف آنكه عبارتنداز: اقتصاد آب كمي- كيفي- حقوقي و اجرايي (ساختمان‌هاي آبي) درنظر مجسم مي‌شود. از قرن نوزدهم كه هيولاي عظيم صنايع شروع به تسخير دنياي امروزي ما كرد، دانشمندان با تحقيق و تجسس، يا به حكم اجبار به مطالعه درباره رشته‌هاي مختلف آب پرداختند تا از عمل و عكس‌العمل آنها در يكديگر آگاه شوند و بتوانند از اين عنصر حياتي و بي‌همتا به حد اكمل برخوردار و از مضار گوناگونش در امان باشند. بدين‌ترتيب اقتصاد آب عصر حاضر شالوده‌ريزي شد... با اين توضيحات بخش‌هاي كتاب حاضر با رشته‌هاي مختلف اصلي و فرعي اقتصاد آب تا حدود امكان تطبيق داده شده است... اوضاع طبيعي و منابع آبي ايران... سيري در هنر و دانش پيشينيان در رشته‌هاي مختلف اقتصاد آب... قنات يك اختراع قديم و اصيل ايراني... ساختمان آبي كه از لحاظ سوق‌الجيشي داراي اهميت فراوان بوده‌اند... يكي حفر كانال سوئز و ديگري برپا ساختن پلي بر روي تنگه بسفر... و با در نظر گرفتن سدسازي در دنيا، از سه‌هزار سال قبل از ميلاد مسيح تا قرن هجدهم مقام ايران را در اين رشته بزرگ حياتي مورد بحث و بررسي قرار مي‌دهيم و...
منبع: بخش گزارش دولتي مركز اسناد مجلس