اسنپ‌بك و بار سنگين آن بر دوش حمل‌ونقل ايران
پيمان سنندجي
اين روزها دوباره نام «اسنپ‌بك» سر زبان‌ها افتاده است؛ همان مكانيسمي كه در برجام پيش‌بيني شد و به طرف‌هاي توافق امكان مي‌دهد تنها با يك ادعا، همه تحريم‌ها را عليه ايران بازگردانند. براي بسياري، اسنپ‌بك مفهومي حقوقي يا سياسي است، اما براي فعالان اقتصادي و به‌ويژه حوزه حمل‌ونقل، معنايي بسيار ملموس دارد: بازگشت محدوديت‌ها، افزايش هزينه‌ها و دشوار شدن تجارت. حمل‌ونقل ستون فقرات اقتصاد ايران است. از كشتي و هواپيما گرفته تا كاميون و ريل، همه مسيرهاي ارتباطي كشور با جهان در معرض فشارهاي ناشي از تحريم‌ها قرار مي‌گيرند. تجربه گذشته نشان مي‌دهد كه هر بار تحريم‌ها بازگشته‌اند، نخستين ضربه را حمل‌ونقل خورده و اين ضربه در نهايت بر دوش مصرف‌كننده ايراني فرود آمده است.
اسنپ‌بك؛ ماشه‌اي كه به سرعت عمل مي‌كند
براساس برجام، اگر يكي از طرف‌ها مدعي شود ايران به تعهدات خود پايبند نبوده، مي‌تواند مكانيسم موسوم به «ماشه» يا همان اسنپ‌بك را فعال كند. نتيجه اين كار بازگشت همه تحريم‌هاي سازمان ملل و محدوديت‌هاي مرتبط با آن است، بدون اينكه نياز به اجماع دوباره وجود داشته باشد.
ما پيش‌تر دو بار طعم تلخ چنين شرايطي را چشيده‌ايم:
در سال‌هاي ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵، كشتي‌هاي ايراني از بسياري بنادر دنيا بازگردانده شدند و بيمه بار چند برابر گران‌تر شد.
در سال‌هاي ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰، با خروج امريكا از برجام، دوباره همان مشكلات بازگشتند؛ از كمبود قطعات هواپيما گرفته تا اختلال در ترانزيت جاده‌اي و ريلي.
اين تجربه‌ها نشان مي‌دهد كه اسنپ‌بك يك تهديد كاغذي نيست، بلكه ماشه‌اي است كه هر بار كشيده شود، اقتصاد ايران و به‌ويژه بخش حمل‌ونقل را به لرزه مي‌اندازد.
كدام بخش‌هاي حمل‌ونقل بيشتر آسيب مي‌بينند؟
دريا؛ كشتي‌هايي كه بي‌پناه مي‌شوند
بيش از ۹۰درصد تجارت خارجي ايران از مسير دريا انجام مي‌شود. بازگشت تحريم‌ها يعني:
كشتي‌هاي ايراني در بسياري از بنادر دنيا پهلو نمي‌گيرند.
بيمه بار و نفتكش‌ها چند برابر مي‌شود.
قطعات و خدمات تعمير به سختي تامين خواهد شد.
در گذشته، هزينه حمل يك كانتينر از شرق آسيا به ايران در دوران تحريم تا دوبرابر بالا رفت. اين افزايش هزينه مستقيم روي قيمت كالاها نشست.
آسمان؛ پروازهايي كه زمين‌گير مي‌شوند
هواپيمايي ايران سال‌هاست با مشكل قطعات و هواپيماهاي فرسوده دست و پنجه نرم مي‌كند. اسنپ‌بك شرايط را سخت‌تر مي‌كند:
مسيرهاي پروازي بين‌المللي محدودتر مي‌شوند.
شركت‌هاي خارجي خدمات پشتيباني و تعمير ارايه نمي‌دهند.
هزينه حمل بار هوايي براي صادركنندگان و واردكنندگان بالا مي‌رود.
جاده و ريل؛ ترانزيت زير فشار
گرچه جاده و ريل بيشتر به زيرساخت داخلي وابسته‌اند، اما نبود دسترسي به بانك‌هاي بين‌المللي كار را سخت مي‌كند. وقتي شركت حمل‌ونقل نتواند كرايه‌اش را از شريك خارجي دريافت كند، مسير ترانزيت ايران براي بسياري از كشورها جذابيت خود را از دست مي‌دهد.
فراتر از حمل‌ونقل؛ اقتصاد زير سايه تحريم
بازگشت تحريم‌ها فقط كشتي و هواپيما را درگير نمي‌كند، بلكه پيامدهاي گسترده‌اي دارد:
كالاهاي وارداتي گران‌تر مي‌شوند و زندگي مردم تحت‌فشار قرار مي‌گيرد.
صادرات ايران قدرت رقابت خود را از دست مي‌دهد، چون هزينه حمل بيشتر از رقباست.
سرمايه‌گذاران خارجي از ورود به بازار ايران منصرف مي‌شوند.
پروژه‌هاي بزرگ ترانزيتي مانند كريدور شمال-جنوب يا مسير شرق-غرب با تاخير و ترديد روبه‌رو مي‌شوند.
قاچاق و حمل‌ونقل غيررسمي رونق مي‌گيرد كه به زيان اقتصاد شفاف كشور است.
چه بايد كرد؟ راهكارهاي مقابله
تحريم‌ها واقعيتي تلخند، اما مي‌توان با مديريت هوشمندانه اثرات آنها را كاهش داد. چند راهكار كليدي عبارتند از:
1- ديپلماسي فعال با همسايگان
كشورهايي مانند تركيه، روسيه، هند و آسياي مركزي شركاي طبيعي ايران در حوزه حمل‌ونقل هستند. توافق‌هاي دوجانبه مي‌تواند مسير تجارت را باز نگه دارد.
2- كريدورهاي جايگزين
ايران موقعيت ژئوپليتيكي ويژه‌اي دارد. با توسعه مسيرهاي ترانزيتي مانند كريدور شمال-جنوب و اتصال به طرح كمربند و جاده چين، مي‌توان بخشي از محدوديت‌ها را جبران كرد.
3- سرمايه‌گذاري در ناوگان داخلي
توسعه كشتي‌سازي، توليد واگن و كاميون در داخل كشور هزينه‌بر است، اما ايران را در برابر فشار تحريم‌ها مقاوم‌تر مي‌كند.
4- پيمان‌هاي پولي دوجانبه
براي دور زدن محدوديت‌هاي بانكي، استفاده از ارزهاي محلي و پيمان‌هاي پولي با كشورهايي مانند چين و روسيه مي‌تواند راهگشا باشد.
5- ديجيتالي‌سازي حمل‌ونقل
حركت به سمت پلتفرم‌هاي بومي و مديريت ديجيتال زنجيره تامين، وابستگي به سيستم‌هاي بين‌المللي تحريم‌پذير را كمتر مي‌كند.
جمع‌بندي
اسنپ‌بك اگر فعال شود، اولين ضربه را به حوزه حمل‌ونقل مي‌زند؛ همان حوزه‌اي كه شاهراه اقتصاد و تجارت كشور است. تجربه‌هاي گذشته به ما نشان داده‌اند كه محدوديت در بيمه، بنادر و پروازها چگونه مي‌تواند تجارت ايران را فلج كند و هزينه‌ها را بر دوش مردم بگذارد. اما اين‌بار مي‌توان از دل تهديد، فرصت ساخت. اگر ايران به موقع و هوشمندانه عمل كند- با ديپلماسي منطقه‌اي، توسعه ناوگان داخلي، پيمان‌هاي پولي و ديجيتالي‌سازي-مي‌تواند اثرات تحريم را كاهش دهد و حتي از آن فرصتي براي بازسازي ساختار حمل‌ونقل بسازد. حمل‌ونقل ايران نيازمند مقاوم‌سازي است. اسنپ‌بك نه اولين تهديد است و نه آخرين، اما مي‌تواند تلنگري باشد براي اينكه ساختار اقتصادي كشور خود را براي روزهاي سخت آماده كند.
رييس كميسيون حمل و نقل اتاق بازرگاني تهران