كاهش سهم صادرات محصولات با ارزش افزوده كشاورزي

مونا شاه‌آبادي

 تراز تجاري محصولات كشاورزي و صنايع غذايي در سه ماه اول سال ۱۴۰۴ به منفي ۲.۲ ميليارد دلار رسيد. اين رقم نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود ۲۰۰ ميليون دلار كاهش يافته است كه نشانه‌اي از بهبود وضعيت تراز تجاري اين بخش است. كاهش كسري تراز تجاري در سال جاري عمدتا به دليل افزايش ۸ درصدي ارزش صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي و همزمان كاهش ۲ درصدي ارزش واردات اين محصولات رخ داده است.

آمارهاي رسمي نشان مي‌دهد كه در سه ماه اول سال ۱۴۰۴، واردات محصولات كشاورزي از صادرات پيشي گرفته و همين امر باعث كسري ۲.۳ ميليارد دلاري تراز تجاري شده است. با اين حال، اين كسري نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود ۲۰۰ ميليون دلار كاهش يافته است. 
كاهش كسري تراز تجاري عمدتا ناشي از افزايش ۱۱ درصدي صادرات محصولات كشاورزي و همزمان كاهش ۲ درصدي واردات است. با توجه به اينكه بخش قابل توجهي از واردات شامل كالاهاي واسطه و نهاده‌هاي توليد بخش‌هاي ديگر، به ويژه دامپروري، مي‌شود، بررسي تغييرات واردات در گروه‌هاي مختلف محصولات اهميت بالايي دارد.
محاسبات مركز ملي مطالعات راهبردي كشاورزي و آب اتاق ايران بر مبناي داده‌هاي گمرك جمهوري اسلامي ايران نشان مي‌دهد، ارزش صادرات محصولات صنايع غذايي در سه ماه نخست سال ۱۴۰۴ به ۲۵۰ ميليون دلار رسيد كه نسبت به ۲۶۳ ميليون دلار مدت مشابه سال گذشته كاهش ۴.۹ درصدي را نشان مي‌دهد. در مقابل، واردات اين محصولات از ۱۹۰ ميليون دلار در سه ماه اول سال ۱۴۰۳ به ۱۸۱ ميليون دلار در مدت مشابه سال ۱۴۰۴ كاهش يافته، كه نشان‌دهنده كاهش ۴.۷ درصدي واردات صنايع غذايي است.  
نتيجه اين تغييرات، كاهش مازاد تراز تجاري محصولات صنايع غذايي از ۷۳ ميليون دلار در سه ماه نخست سال گذشته به ۶۹ ميليون دلار در سال جاري است، يعني تراز تجاري اين بخش ۵.۵ درصد افت كرده است.
همچنين بررسي سهم صنايع غذايي از كل صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي در سال‌هاي ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ نشان مي‌دهد كه اين سهم ۱۲.۱ درصد كاهش يافته و از ۱۷.۳ درصد در سه ماه نخست سال ۱۴۰۳ به ۱۵.۲ درصد در سال ۱۴۰۴ رسيده است. به تعبير ديگر، صادرات محصولات با ارزش افزوده بالاتر كاهش يافته و سهم صادرات محصولات خام افزايش يافته است. در مقابل، سهم واردات محصولات صنايع غذايي از كل واردات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي در دو دوره مورد بررسي تقريبا ثابت باقي مانده است.

كاهش ارزش صادراتي 
بر اساس آخرين گزارش‌ها، مقدار و ارزش صادرات محصولات كشاورزي ايران در سه ماه ابتدايي سال ۱۴۰۴ به ترتيب ۲.۰۷ ميليون تن و ۱.۴ ميليارد دلار بوده است. اين ارقام نسبت به مدت مشابه سال گذشته نشان‌دهنده كاهش ۲ درصدي در مقدار و افزايش ۱۱ درصدي در ارزش صادرات هستند. به عبارت ديگر، در سال جاري محصولات كشاورزي ارزشمندتري از كشور صادر شده است.
از نظر وزن، ۱۰ محصول برتر صادراتي در اين مدت شامل ساير سبزيجات با سهم ۲۹ درصد، هندوانه و خربزه ۲۱ درصد، گوجه‌فرنگي تازه ۱۳ درصد، شير و فرآورده‌هاي آن ۹ درصد، سيب ۷ درصد، مركبات ۴ درصد، پياز و موسير تازه ۳ درصد، ماهي ۲ درصد، خيار تازه ۲ درصد و كيوي ۲ درصد بوده‌اند. اين ۱۰ محصول در مجموع ۹۲ درصد از كل وزن صادرات محصولات كشاورزي را تشكيل مي‌دهند.
از منظر ارزش، محصولات شير و فرآورده‌هاي آن با سهم ۲۱ درصد، پسته و مغز پسته ۱۳ درصد، گوجه‌فرنگي تازه ۱۲ درصد، ساير سبزيجات ۱۰ درصد، هندوانه و خربزه ۱۰ درصد، ماهي ۵ درصد، سيب ۴ درصد، كيوي تازه ۴ درصد، زعفران ۳ درصد و ساير ميوه‌هاي تازه ۳ درصد بيشترين سهم را داشته‌اند. در مجموع اين ۱۰ محصول ۸۴ درصد از كل ارزش صادرات محصولات كشاورزي كشور را به خود اختصاص داده‌اند.
ارزش واحد كالاهاي صادراتي بخش كشاورزي در اين دوره حدود ۶۷۲.۴ دلار به ازاي هر تن بوده كه نسبت به سال گذشته با ارزش واحد ۵۹۳.۱ دلار حدود ۱۳.۴ درصد افزايش يافته است. در ميان محصولات مختلف، ارزشمندترين كالاهاي صادراتي عبارتند از: زعفران با ۸۸۱ هزار دلار به ازاي هر تن، خاويار ۶۴۷ هزار دلار، پسته و مغز آن ۷.۷ هزار دلار، روده و بادكنك و شكمبه حيواني ۷.۵ هزار دلار، روغن نباتي ۵ هزار دلار و ميگو ۳.۵ هزار دلار به ازاي هر تن.
مقايسه ارزش واحد اين محصولات با سه ماهه ابتداي سال ۱۴۰۳ نشان مي‌دهد كه ارزش زعفران ۲ درصد و خاويار ۲۱ درصد افزايش يافته است، در حالي كه ارزش پسته و مغز آن ۲۱ درصد، روغن نباتي ۲۸ درصد و روده، بادكنك و شكمبه حيواني ۲۲ درصد كاهش يافته است.

مقاصد صادراتي 
در خصوص مقاصد صادراتي، كشور عراق با سهم ۴۷ درصد از كل مقدار صادرات، مهم‌ترين مقصد محصولات كشاورزي ايران بوده است. پس از آن امارات متحده عربي با ۱۶ درصد، فدراسيون روسيه ۱۲ درصد، افغانستان ۴ درصد و پاكستان ۳ درصد در رتبه‌هاي بعدي قرار دارند. جالب توجه است كه جز روسيه، تمامي كشورهاي مقصد محصولات كشاورزي ايران از كشورهاي آسيايي و همسايه با مرزهاي زميني و دريايي هستند. به عبارتي، بازار صادرات محصولات كشاورزي ايران عمدتا محدود به كشورهاي همسايه است و عراق و امارات متحده عربي سهم قابل توجهي در اين بازار دارند.
وضعيت مقاصد صنايع غذايي ايران نيز تا حدودي مشابه محصولات كشاورزي است. مرور آمار مربوط به صادرات محصولات صنايع غذايي نشان مي‌دهد، عراق با سهم ۴۹ درصد از مقدار صادرات محصولات صنايع غذايي، مهم‌ترين مقصد اين كالاها در سه ماهه نخست سال ۱۴۰۴ بوده است. پس از آن، كشورهاي تركيه با ۱۲ درصد، افغانستان با ۹ درصد، ازبكستان با ۵ درصد و پاكستان با ۴ درصد در رتبه‌هاي دوم تا پنجم قرار گرفته‌اند.
ساير مقاصد صادراتي محصولات صنايع غذايي در اين دوره سهمي كمتر از ۴ درصد از كل صادرات را به خود اختصاص داده‌اند. بررسي دقيق‌تر نشان مي‌دهد كه جز سومالي و قزاقستان، عمده كشورهاي مقصد صادرات محصولات صنايع غذايي ايران، همسايه و نزديك به كشور هستند.
اين داده‌ها نشان مي‌دهند كه بازار صادرات صنايع غذايي ايران همچنان تمركز بالايي بر كشورهاي همسايه دارد و سهم قابل توجهي از صادرات به عراق اختصاص يافته است.
مهم‌ترين مقاصد صادرات كالاهاي كشاورزي ايران از نظر ارزش در سه ماه نخست سال ۱۴۰۴؛ نشان مي‌دهد؛ عراق با سهم ۳۱ درصدي از ارزش صادرات محصولات كشاورزي در رتبه نخست قرار دارد. پس از آن، امارات متحده عربي با ۱۵ درصد، فدراسيون روسيه با ۱۳ درصد، پاكستان با ۴ درصد و تركيه نيز با ۴ درصد به ترتيب جايگاه‌هاي دوم تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند.
برخلاف آمار مربوط به مقدار صادرات، تنوع كشورهاي مقصد از منظر ارزش بسيار بيشتر است. علاوه بر همسايگان، كشورهايي مانند هندوستان، چين و قزاقستان نيز سهمي از ارزش صادرات محصولات كشاورزي ايران را در اختيار دارند، كه نشان‌دهنده گستردگي بازارهاي هدف ايران در حوزه صادرات است.
 5 مقصد صادراتي مهم
داده‌هاي گمرك ايران نشان مي‌دهد؛ كشور عراق با سهم ۵۲ درصدي از ارزش صادرات محصولات صنايع غذايي كشور، مهم‌ترين مقصد اين گروه كالاها به حساب مي‌آيد و پس از آن كشورهاي تركيه، افغانستان، پاكستان و ازبكستان به ترتيب با سهمي ۱۱، ۸، ۴ و ۴ درصدي در رتبه‌هاي دوم تا پنجم قرار گرفته‌اند. سهم ساير كشورهاي مقصد صادرات كالاهاي صنايع غذايي كشور به‌طور نسبي اندك بوده و سهمي كمتر از چهار درصد از ارزش صادرات را به خود اختصاص داده‌اند.
ده كشور برتر مقصد صادرات محصولات صنايع غذايي ايران از نظر ارزش كدام كشورها هستند؟ بر اساس اين آمار، عراق با سهم ۵۲ درصد از ارزش صادرات، بزرگ‌ترين بازار براي اين گروه كالاها به حساب مي‌آيد. پس از آن كشورهاي تركيه با ۱۱ درصد، افغانستان با ۸ درصد، پاكستان با ۴ درصد و ازبكستان با ۴ درصد در رتبه‌هاي دوم تا پنجم قرار گرفته‌اند.
ساير كشورهاي مقصد صادراتي سهمي كمتر از چهار درصد از ارزش كل صادرات صنايع غذايي ايران دارند و نقش نسبتا محدودي در اين بازار ايفا مي‌كنند. اين داده‌ها نشان مي‌دهد كه بازار ارزش صادرات صنايع غذايي ايران همچنان تمركز بالايي بر چند كشور مشخص دارد و عراق سهم عمده‌اي از اين بازار را در اختيار دارد.

چه كالايي وارد كرديم؟
پژوهشگران اتاق بازرگاني ايران (محمدمهدي فارسي، كوروش صادق‌زاده و بهزاد فكاري) معتقدند، در سه ماه نخست سال ۱۴۰۴، ارزش هر واحد كالاهاي وارداتي بخش كشاورزي برابر ۵۵۰ دلار به ازاي هر تن بوده است.
 در ميان محصولات وارداتي، بذور و ساير اندام‌هاي رويشي با ارزش ۳۵.۴ هزار دلار به ازاي هر تن، با فاصله بيشترين ارزش را داشته‌اند و در صدر فهرست كالاهاي وارداتي قرار گرفته‌اند.
پس از آن، گوشت قرمز با قيمت ۵.۹ هزار دلار به ازاي هر تن در رده دوم جاي گرفته است. چاي با ارزش ۵.۶ هزار دلار، قهوه با ۴.۷ هزار دلار و حيوانات زنده با ۴.۱ هزار دلار به ازاي هر تن به ترتيب سوم تا پنجم ارزشمندترين كالاهاي وارداتي بخش كشاورزي محسوب مي‌شوند. در مقابل، محصولات گروه غلات كم‌ارزش‌ترين واردات كشاورزي را تشكيل مي‌دهند؛ جو با ۲۷۶ دلار، ذرت با ۳۰۷ دلار، گندم با ۳۷۲ دلار، كنجاله با ۴۸۶ دلار و دانه سويا با ۵۲۵ دلار به ازاي هر تن در رده‌هاي پايين جدول ارزش وارداتي قرار دارند.

بازار غذاي ايران در دست همسايگان
واكاوي آمارهاي گمرك ايران در سه ماه نخست سال ۱۴۰۴ نشان مي‌دهد؛ امارات متحده عربي -سهم ۳۱ درصدي - همچنان مهم‌ترين مبدا واردات محصولات كشاورزي به ايران است.
پس از امارات متحده عربي، كشورهاي تركيه با سهم ۲۱ درصد، هلند با ۱۰ درصد، فدراسيون روسيه با ۹ درصد و سوييس با ۷ درصد، به ترتيب در رتبه‌هاي دوم تا پنجم مهم‌ترين مبادي واردات محصولات كشاورزي ايران قرار دارند.
علاوه بر اين مبادي اصلي، بخش كوچك‌تري از نياز كشور به محصولات خام كشاورزي از كشورهاي هندوستان، هنگ‌كنگ، چين، عمان و پاكستان تامين مي‌شود كه سهم هر يك از اين كشورها از كل مقدار واردات محصولات كشاورزي ايران در سال ۱۴۰۳ بين ۲ تا ۴ درصد بوده است. در واقع، اين ده كشور بزرگ‌ترين تامين‌كنندگان محصولات خام كشاورزي ايران هستند و در مجموع ۹۴ درصد از كل مقدار واردات كشاورزي كشور را به خود اختصاص داده‌اند. از منظر ارزش واردات، امارات متحده عربي با سهم ۲۸ درصدي از كل ارزش واردات محصولات كشاورزي در سه ماه نخست سال ۱۴۰۴ در رده نخست قرار گرفته است. پس از اين كشور، تركيه با ۲۱ درصد، هندوستان با ۱۰ درصد، هلند با ۸ درصد و فدراسيون روسيه با ۷ درصد، به ترتيب رتبه‌هاي دوم تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند.
سهم كشورهاي پاكستان، عمان، سوييس، هنگ‌كنگ و چين از ارزش واردات محصولات كشاورزي ايران بسيار كمتر بوده و بين ۱ تا ۴ درصد قرار دارد. به اين ترتيب، مجموع سهم اين ده كشور از ارزش واردات كشاورزي ايران در فصل ابتدايي سال ۱۴۰۴ برابر ۹۰ درصد بوده است.
بر اساس محاسبات مركز ملي مطالعات راهبردي كشاورزي و آب اتاق ايران، امارات متحده عربي با سهم 41 درصدي، مهم‌ترين مبدا وارداتي گروه صنايع غذايي است. 
پس از آن، كشورهاي تركيه با ۱۰ درصد، هندوستان با ۸ درصد، هلند با ۶ درصد و چين با ۵ درصد به ترتيب در رده‌هاي دوم تا پنجم مهم‌ترين مبادي واردات اين گروه از كالاها قرار گرفته‌اند. 
داده‌هاي موجود نشان مي‌دهد، سهم كشورهاي سوييس، آلمان، تايلند، برزيل و بلژيك بين ۵ تا ۲ درصد است و اين كشورها رتبه‌هاي ششم تا دهم فهرست مبادي وارداتي صنايع غذايي را به خود اختصاص داده‌اند. به اين ترتيب، حدود ۸۸ درصد از كل مقدار واردات صنايع غذايي كشور در اين سه ماه، از اين ده مبدا تامين شده است.