پرتره‌ای از یک فیلسوف زنده

سقراط نامی است که با خرد پیوند همیشگی یافته است. برای بیان جای و جایگاه سقراط همین بس که او استاد محبوب و سرنوشت‌ساز افلاطون است. افلاطون کسی است که فیلسوفی همچون وایتهد درباره‏اش می‏گوید: تمامی فلسفه غرب چیزی جز تعلیقاتی بر فلسفه او نیست. ارسطو نیز که به «معلم اول» مشهور بود و فلسفه اسلامی و غربی هر دو میراث‌دار اویند، شاگرد باواسطه سقراط است. جایگاه سقراط در حکمت و فضیلت تا جایی است که برخی او را از شمار انبیا شمرده‌اند. اینکه سقراط آموزگار فرزانگی است، قولی است که جملگی آن را تصدیق کرده‌اند.  کتاب «سقراط» نوشته‌ فیلسوف آلمانی گوتفرید مارتین با ترجمه‌ دقیق و سنجیده‌ محمود عبادیان از جمله آثاری است که در عین ایجاز، یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های تاریخ تفکر غرب را با دقتی فلسفی و رویکردی انتقادی به خواننده معرفی می‌کند. این اثر مختصر اما ژرف، تصویری ورای اسطوره و روایات تثبیت ‌شده از سقراط ارائه می‌دهد و می‌کوشد تا در میان لایه‌های متعدد روایت‌ها به چهره‌ فکری و اخلاقی سقراط نزدیک شود؛ چهره‌ای که از پس قرون، هنوز هم الهام‌بخش متفکران و انسان‌های جویای حقیقت است. سقراط، چنان‌که مارتین با وضوح نشان می‌دهد، تنها شخصیتی تاریخی نیست که روزگاری در آتن زندگی کرده و به مرگ محکوم شده است، بلکه بنیان‌گذار شیوه‌ای نو در اندیشیدن و زیستن است. آنچه این کتاب را از بسیاری آثار مشابه متمایز می‌سازد، تمرکز آن بر همین «شیوه‌ زیستن سقراطی» است؛ شیوه‌ای مبتنی بر گفت‌وگو، نقد، فروتنی معرفتی و صداقت اخلاقی. مارتین با دقت و تأنی نشان می‌دهد که سقراط چگونه در بستر فرهنگ یونانی، خود را نه آموزگار حقیقت بلکه کاوشگری فروتن در پی آن می‌دانست. در مرکز توجه مارتین، روش گفت‌وگوی سقراطی قرار دارد؛ یعنی آن شیوه‌ خاص از پرسشگری که با هدف رسیدن به خودآگاهی، ناآگاهی مخاطب را آشکار می‌سازد. سقراط از راه طرح پرسش‌های ساده اما بنیادین، باورهای ریشه‌دار مخاطب خود را زیر سؤال می‌برد، بدون آن‌که خود مستقیما آموزه‌ای ارائه بدهد. این روش - که بعدها به دیالکتیک سقراطی مشهور شد - از دید مارتین نه صرفا تکنیکی برای بحث، بلکه نشانه‌ یک نگرش اخلاقی و معرفتی خاص به انسان و حقیقت است. سقراط با این روش، نشان می‌دهد که دانایی راستین، از پذیرش نادانی آغاز می‌شود. این نگاه، تقابلی اساسی با نگرش سوفسطاییان به دانش دارد؛ سوفسطاییانی که با تکیه بر فنون بلاغت در پی اقناع مخاطب بودند، حال آنکه سقراط در پی بیداری و تزلزل یقین‌های کاذب بود. به همین سبب، او بیش از آنکه آموزگار باشد، «قابله‌ روح» است؛ کسی که به زایش اندیشه در درون انسان کمک می‌کند. بخش مهمی از کتاب به سرنوشت تراژیک سقراط در برابر دادگاه آتن اختصاص دارد. گوتفرید مارتین این رویداد را نه صرفا یک حادثه‌ سیاسی یا حقوقی، بلکه نمایانگر برخورد میان دو نحوه‌ زیستن و اندیشیدن می‌داند: از یک سو، نظم مستقر و باورهای رسمی جامعه‌ آتنی، و از سوی دیگر صدای وجدانی که حاضر نیست به بهای امنیت و رضایت عمومی از حقیقت فاصله بگیرد. سقراط، به گفته‌ خود ماموریت دارد مردم را به اندیشیدن و بازاندیشی وا دارد، حتی اگر این کار موجب رنج و مرگش شود. نویسنده با نگاهی فلسفی، نشان می‌دهد که سقراط از مرگ نمی‌هراسد، زیرا زندگی را نه در امتداد زمان، بلکه در میزان نزدیکی به حقیقت می‌سنجد. او از نظر سیاسی شورشگر نیست، اما از نظر اخلاقی شورشی است؛ چرا که به پیروی کور از قانون، آداب و سنت تن نمی‌دهد و معیار داوری را از درون انسان می‌جوید، نه از بیرون.
 کتابی کوچک با پرسش‌هایی بزرگ-  یکی از امتیازهای کتاب «سقراط» ایجاز در عین ژرفا است. مارتین در حجمی نه‌چندان طولانی، خواننده را با مهم‌ترین ابعاد شخصیت سقراط آشنا می‌سازد و او را به تأملی فلسفی دعوت می‌کند. این کتاب به جای آنکه به توصیف‌های تاریخی صرف بسنده کند، از سقراط به‌مثابه یک مساله‌ زنده و همچنان گشوده سخن می‌گوید. در واقع، هدف کتاب نه تنها شناخت یک فیلسوف، بلکه مواجهه‌ دوباره با خود فلسفه است: پرسشگری، فروتنی و آمادگی برای تغییر.
 ضرورت بازگشت به سقراط- اهمیت این کتاب در شرایط کنونی ایران، بیش از گذشته به چشم می‌آید. در جامعه‌ای که گرفتار روزمرّگی، سطحی‌نگری و گاه دگم‌اندیشی است، بازگشت به سقراط نه به‌عنوان یک نام، بلکه به‌عنوان شیوه‌ای از بودن و اندیشیدن، ضرورتی حیاتی است. خواندن این کتاب، تلنگری ا‌ست برای اینکه از خود بپرسیم: ما تا چه حد به گفت‌وگو، به حقیقت، به دانستن از سر فروتنی و به اخلاق فردی وفاداریم؟ و تا چه اندازه حاضریم همچون سقراط، به جای آسودگی در باورهای تثبیت‌شده، به راه پرخطر پرسش تن دهیم؟ ترجمه‌ این کتاب به قلم دکتر محمود عبادیان، یکی از برجسته‌ترین مترجمان حوزه‌ فلسفه، مزیتی بزرگ برای خوانندگان فارسی‌زبان است. عبادیان با وفاداری به متن اصلی و در عین حال، شناخت عمیق از سنت فلسفی غرب، متنی شیوا، روشن و دانشگاهی ارائه داده است. او توانسته است نثری قابل فهم برای خواننده‌ عمومی و همزمان دقیق و قابل استناد برای دانشجویان و پژوهشگران فراهم آورد. استفاده‌ او از واژ‌گان تخصصی معادل‌یابی ‌شده، بر قوت علمی کتاب افزوده است.
«سقراط» نوشته گوتفرید مارتین با ترجمه محمود عبادیان در 233 صفحه توسط انتشارات هرمس برای چهارمین بار به چاپ رسیده است و همچنان در دسترس علاقه‌مندان به فلسفه قرار دارد.