نارندرا مودي، نخستوزير هند اخيرا در دهلينو ميزبان ولاديمير پوتين، رييسجمهور روسيه بود آنهم تنها چند ماه پس از آنكه دونالد ترامپ به دليل خريد نفت روسيه، تعرفههاي ۵۰درصدي تنبيهي عليه هند اعمال كرد. با اين همه و با وجود تلاشهاي ايالاتمتحده براي منزوي كردن روسيه در پي جنگ اين كشور با اوكراين، هند همچنان روابط گرم خود را با مسكو حفظ كرده و از طريق تداوم خريد نفت تحريم شده روسيه در طول جنگ، يك شريان اقتصادي و ديپلماتيك حياتي براي اين كشور فراهم كرده است. گفتني است هند از سال ۲۰۲۲ به دليل مجموعهاي از تحريمها عليه نفت روسيه و همچنين طولاني بودن مسير انتقال نفتكشها از بنادر غربي مسكو تا شبه قاره، نفت روسيه را با تخفيف چشمگيري خريداري كرده است، اما تحريمهاي ثانويه جديد امريكا عليه نهادهاي مرتبط با شركتهاي نفتي دولتي روسيه، ازجمله «روسنفت» و «لوكاويل» به تهديدي بزرگ تبديل شده كه ناظران مدعياند قرار است هند را ناگزير به كاهش قابلتوجه خريد خود از روسيه كند. در عين حال، خريد نفت روسيه باعث ايجاد كسري تجاري بزرگ هند با روسيه شده كه اين كسري ناشي از واردات بيشتر نفت از روسيه نسبت به صادرات هند به آن كشور است. موضوعي كه براي دهلينو حساس است و يكي از محورهاي مهم گفتوگوها در جريان اين سفر را تشكيل داد. به گزارش وال استريت ژورنال، مهمترين نكته اين سفر آن بود كه دو كشور تلاش داشتند روابط انرژي سودمند خود را همچنان حفظ كنند و در عينحال نشان دهند ميتوانند در برابر فشار امريكا مقاومت كنند، بدون آنكه ترامپ را تحريك نمايند، چراكه مسكو به شدت خواهان جلوگيري از كاهش خريد نفت هند به سطح پيش از جنگ است؛ سطحي كه تقريبا نزديك به صفر بود. ازسوي ديگر، هند به عنوان واردكننده بزرگ نفت، اكنون بيش از يكسوم نفت مورد نياز خود را از روسيه تامين ميكند؛ رقمي كه پيش از جنگ تنها ۲درصد بود. در همين رابطه، پوتين نيز در نشست خبري مشترك با مودي در روز جمعه گفت: «ما آمادهايم عرضه بيوقفه سوخت را ادامه دهيم.» مودي كه زودتر سخنراني خود را آغاز كرده بود، گفت تمركز بيشتر بر همكاريهاي دو كشور در حوزه انرژي هستهاي غيرنظامي است، اما تاكيد كرد: «امنيت انرژي، ستون مهم و حياتي شراكت هند و روسيه است.» در هر حال، تحليلگران بازار انرژي انتظار دارند هند همچنان يكي از خريداران اصلي نفت روسيه باقي بماند، اما در عين حال مسكو حتما مراقب خواهد بود تحريمهاي واشنگتن را نقض نكند؛ چراكه در حال حاضر، هيچيك از دو كشور تمايلي به تحريك ايالاتمتحده ندارند. هند همچنان در تلاش براي دستيابي به توافق تجاري با امريكا و كاهش تعرفههاست. همزمان، امريكا روند ميانجيگري براي توافق صلح ميان روسيه و اوكراين را از سر گرفته؛ اقدامي كه به نظر ميرسد مسكو با وجود برخي نگرانيها، از آن استقبال كرده است. به ادعاي برخي ناظران، پيشرفت در زمينه صلح در اوكراين ميتواند فشار بر روابط روسيه و هند را كاهش دهد و اجازه دهد جريان صادرات نفت حفظ شود، اما هر عاملي كه روند آتشبس را به تعويق بيندازد، احتمالا نتيجهاي كاملا معكوس خواهد داشت!
شاهراه صدور نفت روسيه به پالايشگاههاي هند
از سال ۲۰۲۲ تاكنون، واردات نفت خام هند از روسيه به طور پيوسته رشد كرده است. شركت «نايارا انرژي» يكي از عوامل اصلي اين افزايش بوده است؛ به گونهاي كه طي سالهاي ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵ حدود ۵۵درصد از كل نفت خوراك خود را از روسيه تامين كرده است كه رقمي قابلتوجه محسوب ميشود. در برخي از ماههاي سال ۲۰۲۴، سهم نفت روسيه در پالايشگاه «وادينار» كه ظرفيت اسمي آن ۲۰ ميليون تن در سال و تنظيمشده براي پالايش نفتهاي ترش و سنگيني همچون «اورالز» و ESPO است، به حدود ۶۰درصد نيز رسيده است.
به نظر ميرسد اين شركت، بهرغم تحريمهاي امريكا، همچنان روند فعلي خود را حفظ كرده است. براساس اسناد برنامه زمانبندي حملونقل كه توسط روزنامه اكونوميك تايمز بررسي شده، «نايارا» به طور موقت ۹ تا ۱۱ محموله نفت با منشا روسيه را براي دسامبر ۲۰۲۵ رزرو كرده است. با اين همه تصور ميشود اين محمولهها از طريق واسطههاي غيرتحريمي و با استفاده از نفتكشهايي منتقل ميشوند كه همچنان خارج از فهرست تحريمهاي واشنگتن هستند. با اين حال، روشن است كه اين تعهد براي حفظ جريان بشكههاي نفت روسيه با چالشهاي قابلتوجهي همراه است. شركتهاي بيمه غربي پوشش بيمهاي نفتكشهايي را كه به «ناوگان سايه» شهرت يافتهاند، لغو كردهاند. در نتيجه، هزينه حملونقل نفت به هند نسبت به ميانه سال ۲۰۲۵ حدود ۲۰درصد افزايش يافته است. از طرفي، برآورد كارگزاران دريايي نشان ميدهد كه حدود ۴۰درصد از نفتكشهايي كه پيشتر در مسير روسيه-هند فعاليت داشتند، اكنون پرريسك يا فاقد پوشش بيمهاي محسوب ميشوند؛ موضوعي كه پالايشگران را ناچار كرده براي تامين نفت، به شركتهاي حملونقل ناشناخته و مسيرهاي لجستيكي پيچيدهتري تكيه كنند.
بنابر گزارشات نشريات هندي، علاوه بر اين، سامانههاي پرداخت نيز در نوع خود دستخوش تحولاتي شدهاند. در پي تغييرات اخير مقررات در ايالاتمتحده، خريداران در حال بررسي گزينههاي جايگزين، ازجمله تسويهحسابهاي دلاري با ارزهايي مانند «درهم» و «يوان» هستندتا به تداوم كارآمدي عملياتي و ثبات مالي خود اطمينان دهند. شايان ذكر است كه با وجود عملياتي بودن اين كانالها، نكاتي نيز وجود دارد كه بايد مدنظر قرار گيرد؛ ازجمله ريسكهاي مربوط به رعايت قوانين و ثبات ارزي. با اين حال، بايد توجه داشت كه چارچوب تحريمها بيشتر بر نهادهاي خاص تمركز دارد و به طور كامل نفت خام روسيه را ممنوع نكرده است، به همين دليل، پالايشگاهها در بسياري موارد مسير خود را بازتنظيم ميكنند، نه آنكه كاملا از خريد صرفنظر كنند. همچنين شواهد فزايندهاي نيز وجود دارد كه نشان ميدهد از روشهايي مانند انتقال نفت از كشتي به كشتي، تركيب محمولهها و تغيير مستندات از طريق مراكز عبوري مانند فجيره، مالزي و مديترانه تركيه استفاده ميشود؛ امري كه ممكن است باعث شود نفت روسيه بدون ارتباط مستقيم با صادركنندگان تحت تحريم، به هند برسد.
چرا نفت روسيه اولويت دارد؟
گزارشها حاكي است كه نفت خام روسيه همچنان با تخفيف ۴ تا ۷ دلار به ازاي هر بشكه نسبت به انواع مشابه نفت خاورميانه عرضه ميشود؛ اختلاف قيمتي كه مستقيما بر سودآوري پالايشگاهها تاثير دارد. در شرايط كنوني اقتصاد جهاني كه تحت تاثير عوامل متعددي قرار گرفته، تداوم عرضه نفت روسيه عامل ثباتبخش محسوب ميشود. با اين همه و با وجود فشارهاي ايالاتمتحده، هند همچنان نفت روسيه كه حدود ۳۵درصد از سبد نفت خام اين كشور در اواخر ۲۰۲۵ را تشكيل ميدهد، براي حفظ امنيت انرژي و مديريت تورم ضروري ميداند. براي دهلينو، اين بحث كاملا عملي است؛ تامين مطمئن و ارزان ميتواند اقتصاد داخلي را تقويت كرده و محافظي در برابر شوكهاي اقتصادي جهاني ايجاد كند. حال نيز به نظر ميرسد كه پس از سفر پوتين، احساس فزايندهاي وجود دارد مبني بر اينكه مسكو تمايل دارد اين كريدور انرژي را همچنان حفظ كند. براي هند نيز مرحله بعدي احتمالا شامل مديريت تحريمهاي امريكا بدون قرباني كردن ثبات انرژي است. در اين ميان، شركت «نايارا انرژي» نقش شاخصي ايفا ميكند. تصميمات مربوط به شيوههاي حمل و نقل، سامانههاي پرداخت و انتخاب تامينكننده، احتمالا تاثير قابلتوجهي بر انطباق پالايشگاههاي هندي در سال ۲۰۲۶ خواهد داشت. در همين راستا، تحليلگران انرژي بر اين باورند كه نفت روسيه همچنان به هند خواهد رسيد، هر چند كه ناگزير باشد از مسيرهاي پيچيده و غيرشفاف بيشتري عبور كند.
در همين رابطه، «سوميت ريتوليا»، تحليلگر ارشد بخش پالايش و مدلسازي در شركت كپلر، به فايننشال اكسپرس گفت: «در ميانمدت، پالايشگاهها در حال تطبيق خود با شرايط حاكم هستند،
از همين رو شاهد گرايش به سمت نهادهاي روسي غيرتحريمي، استفاده بيشتر از كانالهاي تجاري غيرشفاف و افزايش تامين انرژي از خاورميانه، غرب آفريقا و امريكا هستيم. نفت نيز مسير خود را پيدا خواهد كرد، تنها مستندات اداري هستند كه پيچيدهتر ميشود.»
براي دهلينو نيز اين اكوسيستم در حال تحول، يك اصل مهم را برجسته ميكند و آن اينكه سياست انرژي بايد منافع هند را منعكس كند، نه ترجيحات قدرتهاي خارجي. به نظر ميرسد تا زماني كه نفت روسيه از نظر اقتصادي بهصرفه باشد، هند ميخواهد اين كريدور را باز نگه دارد، فارغ از فشارهاي سياسي و تغييرات ژئوپليتيكي.
دهلينو محتاط و فعال در مسير چندجانبهگرايي
نشريه فرست پست با انتشار گزارشي و در تحليل رويكرد هند در قبال واشنگتن و همزمان استقبال كمنظير از رهبر روسيه نوشت: سفر دو روزه ولاديمير پوتين، رييسجمهور روسيه، به دهلينو به مناسبت بيستوسومين اجلاس سالانه هند و روسيه، به طور گسترده به عنوان پيامي قوي به جهان، بهويژه ايالاتمتحده و متحدانش، تفسير شده است؛ پيامي كه نشان ميدهد شراكت ديرينه هند و روسيه همچنان مقاوم و پايدار است.
به نوشته اين نشريه، يكي از پيامهاي اصلي اين سفر اين بود كه هند استقلال استراتژيك خود را حفظ كرده و گزينههاي متعددي در سياست خارجي دارد، در عين حال و همزمان، روسيه نشان داد عليرغم فشارهاي غرب، از نظر بينالمللي منزوي نيست.
به ادعاي گروهي از ناظران، اين رويكرد با سياست خارجي تثبيتشده هند مبتني بر «چندجانبهگرايي» همسو است؛ سياستي كه به هند اجازه ميدهد روابط خود را با همه قدرتهاي بزرگ حفظ كرده و از گرفتار شدن در رقابتهاي مبتني بر بلوكها اجتناب كند.
گفتني است پيش از اين سفر، نمايندگان ديپلماتيك بريتانيا، فرانسه و آلمان مقالهاي مشترك و نادر در يك روزنامه هندي منتشر كردند كه در آن از روسيه انتقاد شده بود؛ اقدامي كه به عنوان تلاش پيشدستانه براي ابراز نارضايتي از رويكرد دهلينو در قبال مسكو تفسير شد. اما اصرار هند بر مقاومت در برابر فشارهاي امريكا و غرب و ميزباني از پوتين، تاكيدي قاطع بر استقلال استراتژيك اين كشور و اولويتبخشي به منافع حياتي ملي، به ويژه در حوزه انرژي و دفاع، به شمار ميرود.
لازم به ذكر است كه در جريان اين سفر، علاوه بر انرژي، توافقهايي مهم در بخشهاي متنوعي ازجمله انرژي هستهاي، فضايي، مواد معدني حياتي، بهداشت و درمان، گردشگري (ويزاي الكترونيكي رايگان براي شهروندان روسيه) و توسعه كريدورهاي حملونقل مانند «كريدور بينالمللي شمال-جنوب (INSTC)» به امضا رسيد.
در همين راستا اغلب تحليلگران مدعياند كه اين سفر نشاندهنده عمق و استحكام شراكت استراتژيك ويژه هند و روسيه بود كه هر دو طرف بر پايه اعتماد متقابل و احترام به منافع ملي يكديگر تاكيد كردند، چراكه هند بار ديگر همكاري دفاعي ديرينه خود با روسيه را تاييد كرد؛ كشوري كه همچنان اصليترين منبع تجهيزات نظامي اين كشور محسوب ميشود. گفتني است در جريان مذاكرات، قراردادهاي جديد براي ساخت زيردرياييها و جنگندهها و طرحهاي توليد مشترك ميان دو طرف با وجود فشارهاي امريكا مورد بحث قرار گرفت.
سفر پوتين همچنين اهميت ويژهاي براي روابط دفاعي ميان دو بازيگر داشت، زيرا تمركز را از خريد مستقيم تسليحات به توسعه، توليد و نگهداري مشترك تجهيزات نظامي منتقل كرد؛ موضوعي كه با ابتكار هند تحت عنوان «آتمنيربهارات» (خوداتكايي هند) همسو است. به گزارش فرست پست، پيش از سفر، پيمان تبادل متقابل لجستيك نظامي توسط مسكو تصويب شد؛ پيماني كه دسترسي متقابل به بنادر و تسهيلات نظامي براي تمرينها و پشتيباني در عملياتها را تسهيل ميكند. مذاكرات همچنين شامل تحويل بهموقع سفارشهاي موجود، مانند واحدهاي باقيمانده سامانه دفاع هوايي اس-۴۰۰ بود.
با اين همه، گزارشها حاكي است كه توافقي پيشين براي اجاره زيردريايي هجومي هستهاي توسط هند از روسيه، به ارزش تقريبي ۲ ميليارد دلار، تقريبا همزمان با سفر نهايي شد و تحويل آن ظرف دو سال آينده پيشبيني ميشود.
سيگنال روسيه به غرب
استقبال از پوتين با انداختن فرش قرمز و توصيف دوستي رهبران دو كشور، به عنوان «ستاره راهنما» نيز پيامي قدرتمند به غرب ارسال كرد كه نشان ميدهد روسيه همچنان شركاي ديپلماتيك مهمي دارد و در جهان منزوي نيست.
شمار قابل توجهي از كشورهاي جنوب جهاني، ازجمله اقتصادهاي بزرگ مانند چين و هند، همچنان در ميانه بحران غرب و شرق، بيطرف باقي مانده يا با روسيه تعامل دارند و اغلب منافع ملي خود مانند امنيت انرژي و استقلال استراتژيك را بر فشارهاي غرب ترجيح ميدهند. از طرفي اقتصاد روسيه، با وجود تاثير تحريمها، آنگونه كه غرب پيشبيني ميكرد فرو نپاشيده است.
مسكو اقداماتي براي مديريت بحران ايجاد شده انجام داده است؛ ازجمله كنترل سرمايه و قانوني كردن واردات موازي فناوريهاي غربي براي تثبيت نظام مالي خود. روسيه همچنين توانسته صادرات گسترده منابع طبيعي خود شامل نفت، گاز، فلزات و غلات را به بازارهاي غيرغربي، به ويژه چين و هند، هدايت كند. همچنين مسيرهاي جديد تامين از طريق كشورهاي واسطه مانند تركيه و امارات متحده عربي ايجاد كرده و يك «ناوگان سايه» براي دور زدن تحريمهاي نفتي به وجود آورده است. براي دور زدن نظامهاي مالي تحت كنترل غرب مانند سوئيفت، مسكو تجارت به ارزهاي ملي را ترويج كرده و استفاده از سامانه پيامرسان مالي داخلي خود (SPFS) را گسترش داده است.
در عين حال، روسيه، به عنوان بزرگترين كشور جهان از نظر وسعت و غني از منابع طبيعي، از خودكفايي در غذا و انرژي برخوردار است و بنابراين در مقايسه با اقتصادهاي كوچكتر و كمتر متنوع، كمتر در معرض فشارهاي خارجي قرار دارد. همچنين براي بسياري از كشورهاي غيرغربي، اقدامات روسيه در اوكراين با ديدگاه غرب متفاوت است و اغلب آن را مشكلي منطقهاي اروپايي ميدانند تا تهديدي جهاني و وجودي. اين كشورها بيشتر بر حفاظت از منافع خود تمركز دارند و روسيه را به عنوان يك شريك مهم در جهاني كه كمتر تحت سلطه نفوذ غرب است، ميبينند. حال نيز احتمالا غرب و مشخصا اروپا به سفر ولاديمير پوتين به هند با تركيبي از نارضايتي عمومي و ديپلماسي محتاطانه و عملگرايانه واكنش نشان خواهد داد. در حالي كه امريكا و متحدانش احتمالا اين سفر را به عنوان سيگنالي تحريكآميز تلقي ميكنند، به ويژه با توجه به ادامه جنگ روسيه در اوكراين، انتظار ميرود واكنش رسمي آنها معتدل باشد، زيرا گفتوگوهاي استراتژيك جاري و تمايل به عدم فاصلهگيري كامل واشنگتن از هند به عنوان شريك مهم در منطقه هند و اقيانوسيه، نقش تعيينكنندهاي دارد.
از طرفي به نظر ميرسد استراتژي امنيت ملي امريكا بر تقويت روابط با هند براي تضمين منافع مشترك در منطقه هند و اقيانوسيه تاكيد دارد و اين امر احتمال قطع كامل روابط ديپلماتيك را كم ميكند. در عين حال، هند براساس اصل استقلال استراتژيك عمل ميكند، منافع ملي خود را در يك نظم جهاني چندقطبي در اولويت قرار ميدهد و فشار خارجي را بازماندهاي از ذهنيت استعماري ميداند، بنابراين داشتن يك شراكت قوي و متقابل با هند براي غرب، بهويژه در مديريت افزايش نفوذ و جسارت روسيه، ضروري به نظر ميرسد.