آنتيبيوتيكها از زمان كشف پنيسيلين توسط الكساندر فلمينگ، نجاتبخش انسانها بودهاند. جهان با كشف اين داروها وارد عصر تازهای شد. بيماریهايی كه روزی كشنده بودند، درمانپذير شدند. اما همانقدر كه اين داروها مفيدند، مصرف نادرست و بيرويه آنها میتواند به فاجعهای ملی يا حتی جهانی منجر شود؛ فاجعهای كه امروز نشانههای آن را به روشنی میبينيم: آن فاجعه افزايش مقاومت آنتيبيوتيكی است.
آنتيبيوتيك چيست؟
آنتيبيوتيكها داروهايی هستند كه برای مقابله با عفونتهای باكتريايی ساخته شدهاند. اين داروها يا باكتريها را میكشند (باكتريكش) يا مانع تكثير آنها میشوند (باكتريوستاتيك) هستند. نكته مهم اين است كه آنتيبيوتيكها تقريبا هيچ اثری بر ويروسها ندارند. بسياری از بيماریهای شايع مانند سرماخوردگی، آنفلوآنزا، اكثر گلودردها، بسياری از سرفهها و بسياری از سينوزيتها ماهيت ويروسی دارند، نه باكتريايی. با اين حال، بسياری افراد به محض مشاهده علايم اين بيماریها، به دنبال آنتيبيوتيك میروند. اين نخستين گام اشتباه است. آنتيبيوتيك نوعي دارو است كه باعث از بين رفتن يا جلوگيري از رشد باكتريها ميشود. اما هيچ تاثيري روي ويروسها، قارچها يا انگلها ندارند. آنتيبيوتيكها در گروه بزرگتري از تركيبات به نام ضد ميكروبها (آنتيميكروبيالز) قرار دارند (ضد ميكروبها شامل داروهاي ضدويروسي، ضدقارچي، آنتيبيوتيكها و ضدانگلي نيز هستند) . اصطلاح آنتيبيوتيك توسط «سلمان واكسمن»Selman Waksman زيست- شيميدان اوكرايني-امريكايی ابداع شده است. خود واكسمن كاشف استرپتوميسين و آنتيبيوتيكهای ديگری هم هست. اين اصطلاح در ابتدا فقط به آنتيبيوتيكهاي حاصل از موجودات زنده، يعنی ميكروارگانيسمها گفته میشد و تركيبات شيميدرماني مانند سولفاميدها كه كاملا مصنوعي هستند، در اين گروه قرار نميگرفتند. اما امروزه به علت اينكه آنها هم باكتریها را میكشند، جزو آنتيبيوتيكها محسوب میشوند. احتمالا همه شما نام پنيسيلين يا استرپتوميسين يا سفالكسين را شنيدهايد. پنیسيلين بهطور طبيعي براي اولينبار در سال ١٩٢٨ توسط الكساندر فلمينگ كشف شد. اما اين «اهوارد والتر فلوري» و «ارنست بوريس چين» بودند كه قارچ پنیسيلين را رشد داده، پنيسيلين را از آن جدا كردند و آثار درمانی آن را نشان دادند و آن را برای درمان عفونتها به كار بردند. اهميت آنتيبيوتيكها به عنوان يك روش درماني منجر به انقلابی در درمان بيماریهای عفونی شد. تا پيش از كشف آنتيبيوتيكها برای درمان عفونتها از تركيبات سمی مانند «استريكنين» و «آرسنيك» استفاده میشد. پس از كشف و سنتز آنتيبيوتيكها، آنها به عنوان گلولههاي جادويي شناخته شدند، زيرا آنتيبيوتيكها داروهايي هستند كه بدون آسيب رساندن به بدن ميزبان ميتوانند عفونت را از بين ببرند.
تفاوت باكتريها و ويروسها
هم ويروسها و هم باكتريها موجب عفونت ميشوند، اما آنتيبيوتيكها فقط با باكتريها مبارزه ميكنند و بر ويروسها تاثيری ندارند. باكتریها بسيار بزرگتر از ويروسها هستند، يعنی بين ۵-١٠٠ برابر ويروسها هستند .
عفونتهاي ويروسي
شامل سرماخوردگي، آنفلوآنزا، خروسك، لارنژيت، سرماخوردگي، عفونت قفسه سينه (برونشيت) و اكثر گلودردها ميشود و عموما بيش از عفونتهاي باكتريايي واگيردار هستند. اگر بيش از يك نفر در خانواده علايم بيماري يكساني دارند احتمال ابتلا به عفونت ويروسي بسيار زياد است. عفونتهای ويروسی معمولا ظرف ٤ تا ٥ روز بهبودي حاصل ميشود، اما تا بهبودي كامل ممكن است سه هفته زمان ببرد.
عفونتهاي باكتريايي
عفونتهاي باكتريايي هم به همان اندازه ميتوانند شما را بيمار كنند. اما شيوع آنها نسبت به عفونتهاي ويروسي كمتر است. عفونتهاي باكتريايي به راحتي از شخصي به شخص ديگر منتقل نميشوند. نمونههاي متداول عفونتهای باكتريايی عبارتند از: گلودرد استرپتوكوكي و بعضي از انواع ذاتالريه.
علامت ابتلا به ويروسها و باكتریها چيست؟
يكی از علايم آنها تب است. تب يعني افزايش دماي بدن كه اغلب ناشي از بيماري است. سرخ شدن و داغ شدن پوست و خشكي آن، حتي در زير بغل، از نشانههاي تب است. در واقع تب نوعي مكانيزم محافظتي است كه به بدن در مبارزه با عفونت كمك ميكند. تب هم با عفونتهاي باكتريايي و هم ويروسي ميتواند بروز كند. وجود تب در بدن در مقابله با عفونت كمك ميكند. تب میتواند هم با عفونتهاي باكتريايي و هم ويروسي بروز كند. بنابراين سرماخوردگی، آنفلوآنزا، اكثر گلودردها و بسياری از سرفهها با آنتيبيوتيك درمان نمیشوند.
سرماخوردگي و آبريزش بيني
سرماخوردگي از ويروسها ناشي ميشود. حدود ٢٠٠ ويروس مختلف وجود دارد كه ميتواند عامل سرماخوردگي باشد. كودكان ممكن است بين ٨ تا ١٠ بار در سال سرما بخورند. بزرگسالان كمتر دچار سرماخوردگي ميشوند، چون بدنشان نسبت به بعضي از ويروسها ايمن شده است.
علايم سرماخوردگی: در ابتدا، سردرد، تب و آبريزش چشم و در پي آن آبريزش بيني، گلودرد، عطسه و سرفه. مخاط بيني در ابتدا شفاف است، اما بعدا به زرد غليظ يا سبز تغيير پيدا ميكند.
آنفلوآنزا
آنفلوآنزا (يا فلو) عامل ويروسي دارد. بزرگسالان مبتلا به آنفلوآنزا از زمان شروع علايم به مدت ٣ تا ٥ روز احتمال دارد ويروس را پخش كنند. كودكان مبتلا به آنفلوآنزا تا ٧ روز احتمال دارد ويروس را پخش كنند.
علايم آنفلوآنزا:
تب/لرز، سردرد، بدن درد يا درد عضلات، احساس خستگي، گلودرد، آبريزش يا گرفتگي بيني/عطسه، سرفه. گلودرد اغلب همراه با سرماخوردگي بروز ميكند. اكثر گلودردها عامل ويروسي دارند. آنتيبيوتيك به درمان گلودردهاي ناشي از ويروس كمكي نخواهد كرد. عامل بعضي از گلودردها باكتريهاي استرپتوكوكي است. اما اگر آبريزش بيني، سرفه، گرفتگي صدا، سرخی چشم يا اسهال با گلودرد همراه است، به احتمال زياد ناشي از ويروس است و نه باكتريهاي استرپتوكوكي. تفاوت علايم سرماخوردگی با آنفلوآنزا اين است كه در آنفلوآنزا شروع سريع است و تب، درد و خستگی عضلانی، سردرد، سرفه خيلی شديدتر از سرماخوردگی است. در سرماخوردگی آبريزش بينی، عطسه و گلودرد شديدتر و شايعتر از آنفلوآنزاست.
طبقهبندی آنتيبيوتيكها
آنتيبيوتيكها را ميتوان با توجه به ويژگي هدف آنها طبقهبندي كرد: گروه كوچكي از آنتيبيوتيكها انواع خاصي از باكتريها مانند باكتريهاي گرم منفي يا گرم مثبت را هدف قرار ميدهند. اصطلاح باكتري گرم مثبت و گرم منفي به اين معنی است كه آيا باكتريها در روش رنگآميزي «گرم» قادر به حفظ رنگ هستند يا خير، بهطوري كه باكتريهاي گرم مثبت ميتوانند رنگ آميزي گرم را حفظ كنند، در حالي كه باكتريهاي گرم منفي قادر به حفظ رنگها نيستند. حفظ يا عدم حفظ رنگ به دليل تفاوت ساختاري در ديواره سلولي باكتريها ايجاد ميشود.
آنتيبيوتيكها همچنين ميتوانند توسط ارگانيسمهايي كه در برابر آنها موثر هستند و با توجه به نوع عفونتي كه براي از بين بردن آن مفيد هستند، طبقهبندي شوند، مانند ضد قارچها، ضدپروتوزوآها، و غيره. همچنين آنتيبيوتيكها را ميتوان به دو گروه باكتريسايد و باكتريواستاتيك طبقهبندي كرد. آنتيبيوتيكهاي باكتريسايد يا باكتريكش بهطور مستقيم باكتريها را ميكشند، در حالي كه باكتريواستاتيكها يا مهارگرها از تقسيم شدن و تكثير باكتریها جلوگيري ميكنند. با اين حال، اين طبقهبنديها مبتني بر نتايج آزمايشگاهي است. در عمل، هر دو اينها ميتوانند عفونتهاي باكتريايي را در بدن از بين ببرند. يك نوع طبقهبندی ديگر بر اساس مكانيسم اثر آنها است. يعنی چگونه و در چه قسمتی از ساختمان باكتری اثر میگذارند و آن را از بين میبرند. مثلا بعضی آنتيبيوتيكها مانند پنیسيلينها و سفالوسپورينها روی ساختمان ديواره سلولی باكتری اثر كرده و از ساختن آن جلوگيری میكنند و وقتی ديواره سلول باكتری درست تشكيل نشد، پاره شده و باكتری میميرد. بعضیها روی سنتز پروتئينهای باكتریها اثر میگذارند مانند تتراسيكلينها و كليندامايسين و بعضی روی سنتز يا ترميم دیانای اثر ميگذارند مانند مترونيدازول و نتيروفورانتوئين. يك نوع ديگر طبقهبندی بر اساس تعداد باكتریهايی است كه ميكشند. يعنی طيف اثر گستردهای دارند يا محدودی، بنابراين آنتيبيوتيكهاي گسترده طيف يا وسيع الطيف يا براد اسپكتروم داريم كه روی باكتری زيادی از جمله گرم منفی و گرم مثبت اثر ميكنند، مانند تتراسيكلينها و ماكروليدها و آنتيبيوتيكهاي باريك طيف مثل پنیسيلين جی يا وانكومايسين. البته طبقهبندیهاي ديگری هم وجود دارند كه اختصاصی است. من توضيح نمیدهم، مثل طبقهبندی بر اساس ساختمان شيميايی.
مقاومت آنتيبيوتيكی چيست؟
وقتی باكتريها در معرض مقدار نامناسب، ناقص يا نامربوط آنتيبيوتيك قرار ميگيرند، تعدادی از آنها كه به علت ساختمان ژنتيكی متفاوت زنده ماندهاند شروع به رشد ميكنند. اين تغييرات ژنتيكی سبب ميشود كه داروهای موجود ديگر نتوانند باكتريها را از بين ببرند. نتيجه اين فرآيند، ظهور باكتريهاي مقاوم است. چرا اين مساله خطرناك است؟ چون يك عفونت ساده مانند عفونت ادراری ميتواند تبديل به بيماری شديد و مرگبار شود. به اين ترتيب درمان بيماریها طولانیتر و دشوارتر ميشود. نياز به آنتيبيوتيكهاي جديد و بسيار پرهزينه افزايش مييابد.در برخی موارد، اصلا داروی موثری وجود ندارد. يك مثال واقعی: در جهان، باكتريهاي مقاوم به متيسيلين كه يك آنتيبيوتيك است، در بيمارستانها شايع شده و درمان آنها بسيار دشوار است يا پيدايش سالمونلای مقاوم در مواد غذايی كه موجب عفونتهاي شديد رودهای ميشود . توبركولوز مقاوم به چند دارو كه درمان آن ماهها طول ميكشد و هزينههاي سنگين دارد. همچنين گونههاي مقاوم اشريشيا كلای كه درمان عفونتهاي ادراری را بسيار سخت كردهاند. اين باكتريها مرزی نمیشناسند؛ از فرد به فرد، از شهر به شهر و از كشور به كشور منتقل ميشوند. سازمان بهداشت جهانی پيشبينی ميكند كه اگر اين روند متوقف نشود تا سالهاي آينده ممكن است سالانه ميليونها نفر فقط به دليل مقاومت آنتيبيوتيكی جان خود را از دست دهند. در بعضي از موارد خاص، مانند بيمارستانها و برخي مكانهاي مراقبت از كودكان، ميزان مقاومت آنتيبيوتيكي به حدي است كه آنتيبيوتيكهاي معمولي و كم هزينه براي درمان عفونتهايي كه به صورت متداول ايجاد ميشوند، عملا بيفايده هستند. اين امر منجر به استفاده مكرر از تركيبات جديدتر و گرانتر ميشود كه به نوبه خود مقاومت در برابر آن داروها را افزايش ميدهد. به اين ترتيب، مسابقهاي مداوم براي كشف آنتيبيوتيكهاي جديد و متفاوت، در تلاش براي جلوگيري از مغلوب شدن در نبرد با عفونتها در جريان است. نگراني عمدهاي كه وجود دارد، اين است كه ما سرانجام نتوانيم به اين مسابقه ادامه دهيم و ممكن است انسانها دوباره با عفونتهاي باكتريايي تهديدكننده زندگي مانند دورانهاي گذشته روبهرو شوند. ممكن است دوباره به دوران پيش از كشف پنيسيلين بازگرديم؛ دورانی كه جراحیهاي ساده، زايمان، بريدگیهاي كوچك و عفونتهاي سطحی ميتوانستند كشنده باشند. نمونه ديگر باكتري «استافيلوكوكوس اوريوس» است كه در دهه چهل و پنجاه ميلادی قرن بيستم با آنتيبيوتيك پنيسيلين قابل درمان بود. در حال حاضر، تقريبا همه سويههاي اين باكتري در برابر پنيسيلين مقاوم هستند و بسياري از آنها در برابر نفسيلين نيز مقاومند، به اين ترتيب تنها يك انتخاب محدود از داروها مانند وانكومايسين باقي ماندهاند كه براي درمان عفونتهاي حاصل از اين نوع باكتريها ميتوانند مفيد واقع شوند. همانطور كه گفتم مشكل مقاومت آنتيبيوتيكي زماني بدتر ميشود كه از آنتيبيوتيكها براي درمان بيماریهايی استفاده شود كه در آنها، آنتيبيوتيكها هيچ گونه اثربخشي ندارد، از جمله اين بيماريها ميتوان به سرماخوردگي يا ساير عفونتهاي ويروسي اشاره كرد. از سوي ديگر مقاومت آنتيبيوتيكي ممكن است زماني شدت يابد كه بهطور گسترده از آنها به عنوان عامل پيشگيري (نه درمان) در توليد فرآوردههاي حيواني خوراكي استفاده شود، زيرا در اين حالت باكتريهاي بيشتري مقاومت پيدا ميكنند.
آنتيبيوتيكها به چه شكلی مصرف ميشوند؟
آنتيبيوتيكها به شكلهاي دارويی مختلفی تهيه و توليد ميشوند: آنتيبيوتيكهاي خوراكي در صورتي كه موثر باشند، به عنوان سادهترين راه براي از بين بردن باكتريها به شمار ميآيند. آنتيبيوتيكهاي داخل وريدي براي موارد عفونتهاي حاد كه دارو بايد سريع وارد بدن شده و به اندامها برسد مورد استفاده قرار ميگيرند. آنتيبيوتيكها ممكن است گاهي به صورت موضعي، مانند قطرههاي چشمي يا پمادها و كرمهاي پوستی نيز ساخته شده و مورد استفاده قرار گيرند.
چگونه ميتوانيم از مقاومت آنتيبيوتيكی پيشگيری كنيم؟
هر نفر از ما ميتوانيم در اين كار پيشقدم باشيم. يعنی تنها هنگام نياز واقعی آنتيبيوتيكها را مصرف كنيم. دوره درمان را كامل كنيم. آنتيبيوتيكی را به ديگران توصيه نكنيم. آنتيبيوتيك خود را تا آخرين قرص يا كپسول استفاده كنيم. آنتيبيوتيك باقيمانده را برای دفعه بعد نگه نداريم. در سرماخوردگی و آنفلوآنزا از آنتيبيوتيك استفاده نكنيم و از درمانهاي علامتی استفاده كنيم. يعنی اگر سردرد يا آبريزش بينی داشتيم اين علامتها را درمان كنيم و برای جلوگيری از عفونتها واكسيناسيون را جدی بگيريم.
عوارض جانبی آنتيبيوتيكها
آيا مصرف آنتيبيوتيكها عوارضی دارد. البته مانند هر داروی ديگری، چه شيميايی، چه گياهی و چه جانوری عوارضی دارند. ولی اين عوارض را بايد در برابر منافع آن سنجيد و به كار برد. مصرف غيرضروری آنتيبيوتيك نه تنها بيفايده، بلكه همراه با عوارض خطرناك است: يكی از اين عوارض آسيب به فلور طبيعی بدن است، يعنی همه باكتریها موجود در سطح و در داخل بدن. بدن ما ميزبان ميلياردها باكتري مفيد است. آنتيبيوتيكها وقتی بيرويه مصرف ميشوند، اين باكتريهاي مفيد را نيز از بين ميبرند و مشكلاتی مانند اسهال، درد شكم، قارچ دهان، كانديدای واژينال و اختلالات گوارشی مزمن به وجود ميآورند. عارضه ديگر آلرژیهاي دارويی است. برخی آنتيبيوتيكها ميتوانند واكنشهاي آلرژيك شديد و حتی آنافيلاكسي ايجاد كنند كه تهديدكننده حيات است. آسيب كبدی و كليوی از عوارض ديگر آنتيبيوتيكهاست. برخی آنتيبيوتيكها در مصرف نادرست موجب آسيب جدی به كبد و كليه ميشوند. ديگر عوارض آنتيبيوتيكها تداخل دارويی است.
آنتيبيوتيكها با چه مواردي تداخل دارويي دارند؟
برخي آنتيبيوتيكها با برخي داروها تداخل اثر دارند؛ تداخل دارويی يعني مصرف آنتيبيوتيك همزمان با برخي داروها ممكن است عوارضی داشته باشد. بيشتر آنتيبيوتيكها با داروي درمانكننده بيماريهاي قلبي عروقي و مشكلاتي مانند سوءهاضمه و درد تداخل اثر دارند. آنتيبيوتيكها ميتوانند اثربخشی داروهای ديگر را كم يا بيشتر كنند. كاهش تاثير قرصهاي ضدبارداری، تداخل اثر با داروهای رقيقكننده خون، افزايش سميت برخی داروهای قلبی يا ايجاد عفونتهاي شديدتر است. گاهی مصرف نامناسب آنتيبيوتيكها باعث رشد ميكروبهاي مقاوم و ايجاد عفونتهاي بسيار خطرناك ميشود، مانند عفونتهاي ناشی از كلوستريديم ديفيسيل. آنتيبيوتيكها با الكل تداخل اثر دارند. مثلا به هيچ وجه نبايد داروي مترونيدازول را همراه با الكل مصرف كنيد. مترونيدازول يك آنتيبيوتيك است كه براي از بين بردن باكتريهاي گوارشي مصرف ميشود، اما به شدت با الكل تداخل دارد و ميتواند منجر به افزايش ضربان قلب، سردرد، حالت تهوع، درد قفسه سينه شود. خب با توضيحاتی كه دادم حالا ببينيم مصرف خودسرانه به چه معناست؟ مصرف خودسرانه تنها خوردن دارو بدون نسخه نيست. خودسرانه بودن ميتواند شكلهاي گوناگونی داشته باشد: خريد دارو بدون نسخه و مصرف آن بر اساس حدس و گمان، استفاده از داروهای باقيمانده از درمانهاي قبلی، توصيه دوستان و آشنايان به مصرف يك آنتيبيوتيك، مصرف دارو مثلا با اين استدلال كه «قبلا برای من جواب داده و خوب بوده است» تغيير دوز دارو بر اساس احساس شخصی، قطع مصرف آنتيبيوتيك و درمان به محض كاهش علايم بيماری و استفاده از آنتيبيوتيك برای بيماريهای ويروسی. هر يك از اين رفتارها در ظاهر ساده، اما در باطن بسيار خطرناك و همه اين موارد مختلف مصرف خودسرانه است.
چرا مردم آنتيبيوتيك را خودسرانه مصرف ميكنند؟
عوامل زيادی در اين كار دخالت دارند كه بايد آنها را بشناسيم: يكی دسترسی آسان به دارو است، ديگر اين تصور غلط «آنتيبيوتيك همه چيز را درمان ميكند» يا تجربه قبلی استفاده موفق از آنتيبيوتيكها، توصيه دوستان و اقوام، بياعتمادی به پزشك، كمبود وقت برای مراجعه به پزشك، عدم آگاهی از خطرات مقاومت دارويی، تبليغات غيرمسوولانه يا برداشتهاي غلط رسانهای.
مصرف نادرست آنتيبيوتيكها
شكل رايج مصرف نادرست آنتيبيوتيكها عدم استفاده از آنها در كل دوره تجويز آنتيبيوتيك است، معمولا به اين دليل كه بيمار احساس بهبودي ميكند، مصرف آنتيبيوتيك را قطع ميكند، اين در حالي است كه ممكن است ارگانيسم عفوني در بدن بيمار بهطور كامل از بين نرفته باشد. علاوه بر عدم موفقيت در درمان عفونت، اينگونه از مصرف نادرست آنتيبيوتيكها ميتواند منجر به ايجاد مقاومت باكتري در برابر آنتيبيوتيك شود، زيرا با كوتاه شدن دوره مصرف آنتيبيوتيك، برخي باكتريها ميتوانند در بدن بيمار زنده بمانند و تكثير يابند. استفاده از آنتيبيوتيكها برای موارد نامناسب يكي ديگر از روشهاي رايج سوءمصرف آنها به شمار ميآيد. نمونههاي شايع آن، استفاده از آنها براي د رمان عفونتهاي ويروسي مانند سرماخوردگي است.
پيامدهای اجتماعی، اقتصادی و جهانی
مصرف خودسرانه يك مساله فردی نيست؛ يك بحران اجتماعی و جهانی است. پيامدهاي اجتماعي انتقال باكتريهاي مقاوم در جامعه، همهگيریهاي جديد، كاهش اثربخشی داروها در بيمارستانها، افزايش موارد بستری، پيامدهای اقتصادی افزايش هزينه درمان، طولانی شدن دوره از كارافتادگی، مصرف داروهای بسيار گران، فشار اقتصادی بر نظام سلامت، مهاجرت باكتريهاي مقاوم در ميان كشورها، تهديد جدی سلامت جهان و سرانجام خطر بازگشت به دوران پيش از آنتيبيوتيكها.
چند نمونه از مثالهاي بالينی
نمونه ١: عفونت ادراری مقاوم: بسياری از مبتلايان به عفونت ادراری به دليل مصرف آنتيبيوتيكهاي نامناسب در گذشته، به باكتريهاي مقاوم آلودهاند و درمان آنها بسيار دشوار شده است. نمونه ٢: عفونتهاي پوستی مقاوم: جراحتهاي ساده كه قبلا با داروهای معمولی درمان ميشد، امروز گاه نياز به بستری و مصرف داروهای بسيار قویتری دارند. نمونه ٣: سل مقاوم: هزاران نفر در جهان با سل مقاوم دست به گريبانند؛ درمان آن طولانی، پرهزينه و بسيار دشوار است.
چه بايد كرد؟
١. مصرف آنتيبيوتيك فقط با نسخه پزشك. هيچ توجيهی برای مصرف خودسرانه وجود ندارد. ٢. تكميل دوره درمان: چون نيمه كاره رها كردن درمان زمينه مقاومت را تقويت ميكند. ٣. عدم استفاده از داروهای باقيمانده. ۴. عدم توصيه دارويی به ديگران. ۵. ارتقای سواد سلامت در جامعه. ۶. پيگيری و نظارت دولتی. ٧. فرهنگسازی در رسانهها، مدارس و خانوادهها.
آخرين سخن
آنتيبيوتيكها ذخاير ارزشمند پزشكی هستند. ما حق نداريم اين ميراث گرانبها را با رفتارهای ناآگاهانه از بين ببريم. اگر فرهنگ صحيح مصرف آنتيبيوتيك را در جامعه نهادينه نكنيم، خانواده ما، همشهری ما، هموطن ما و جهان در برابر تهديدی قرار ميگيرد كه عواقب آن از بسياری از اپيدمیهايی كه تاكنون ديدهايم، خطرناكتر است. بايد از امروز، در خانه، در دانشگاه، در رسانه، در مدرسه و در هر فضايی، پيامدهنده اين انديشه باشيم كه «آنتيبيوتيك فقط وقتی لازم است كه فقط با تجويز پزشك مصرف شود.»
شخص شما چه كاري بايد انجام دهيد؟
وقتي خودتان يا فرزندتان سرما ميخوريد يا سرفه ميكنيد، انتظار نداشته باشيد كه آنتيبيوتيك برايتان تجويز شود. اكثر اين عفونتها عامل ويروسي دارند و مصرف آنتيبيوتيكها كمكي نميكند. در مورد ويروسي يا ميكروبي بودن عفونتتان و نياز به آنتيبيوتيك با پزشكتان مشورت كنيد. بهبودي اكثر بيماريهاي ويروسي، چهار تا پنج روز و بهبودي كامل آنها تا سه هفته زمان ميبرد در طول فصل سرما يا شيوع آنفلوآنزا، دستانتان را مرتب بشوييد تا از ابتلا به بيماري يا سرايت آن جلوگيري به عمل آوريد.
چه زمانی واقعا آنتيبيوتيك لازم نيست؟
آبريزش بينی، گرفتگی صدا، سرفه ساده، بدن درد، سرماخوردگی، گلودرد بدون علايم باكتری معمولا ويروسی است. مصرف بیدليل آنتيبيوتيك نه تنها كمكی نمیكند، بلكه ميتواند اسهال شديد، آلرژی، آسيب به كبد و مقاومت ميكروبی ايجاد كند.
چه زمانی واقعا آنتيبيوتيك لازم است؟
فقط در شرايطی كه پزشك تشخيص باكتری بدهد، مانند عفونت ريوی باكتريايی. عفونت شديد سينوسها، عفونت ادراری، عفونت پوست، عفونت گوش، در موارد مشخص گلودرد استرپتوكوكی كه تشخيص باكتری فقط با معاينه يا آزمايش ممكن است.
عوارض قطع ناگهاني آنتيبيوتيك چيست؟
اگر آنتيبيوتيكها را قبل از اتمام دوره قطع كنيد، ممكن است باكتريها به اين دارو مقاوم شوند و در صورت ابتلا به همان عفونت، ديگر براي درمان موثر نباشند. اگر بعد از مصرف تعدادي از آنتيبيوتيكها احساس كرديد كه درمان شدهايد، باز هم بايد تمام آنتيبيوتيكی را كه پزشك برايتان تجويز كرده تا آخر مصرف كنيد. هيچگاه دارو را سرخود مصرف نكنيد يا اينكه مصرف آن را سرخود قطع نكنيد، زيرا اين موارد باعث ايجاد مشكلاتي ميشوند كه ممكن است به اين راحتيها برطرف نشوند.
اشتباهات رايج مردم
١. قطع زودهنگام دارو: به محض بهتر شدن، دارو را نيمهكاره رها ميكنيم. باكتريهاي قویتر زنده ميمانند و نسل بعدی مقاوم ميشود.
٢. استفاده از باقيمانده آنتيبيوتيكهاي قبلی: هر عفونت علت متفاوتی دارد؛ داروی قديمی ممكن است برای اين عفونت جديد كاملا بیاثر باشد.
3.گرفتن آنتيبيوتيك بدون نسخه: اين يكی از اصليترين دلايل مقاومت ميكروبی است.
4. اصرار به پزشك: برخی بيماران و خانوادههايشان پزشك را تحت فشار ميگذارند تا برايشان آنتيبيوتيك تجويز كند. در واقع اين كار آنها خطر مقاومت ميكروبی را بيشتر ميكند.
نتيجهگيری
آنتيبيوتيكها ثروت بزرگ بشریاند؛ ابزاری كه ميتواند زندگی را نجات دهد. اما اگر نادرست استفاده شوند، به تهديدی برای جان ما تبديل ميشوند.آنتيبيوتيك داروی معجزهگر نيست، دارويی بسيار دقيق و حساس است. آن را تنها در صورت نياز و با تجويز پزشك مصرف كنيد.
دکترای داروسازی و استاد بازنشسته دانشگاه