دغدغه حاتمي رابطه هنرمند و نخبه با حاكميت بود

    فرناز ميري /  دوشنبه‌شب مصادف بود با نوزدهمين سالروز درگذشت علي حاتمي. از حاتمي به عنوان كارگرداني صاحب سبك و مولف، ياد مي‌شود كه سعي كرده با استفاده از قصه‌ها، مثل‌ها، فولكلورها يا باورهاي عاميانه ايراني، فرهنگ كوچه و بازار و معماري ديرپاي ايراني ـ اسلامي چشم‌انداز جديدي در سينماي ايران باز كند. زبان فارسي، زباني غني و پوياست. لحن كلام در گوش مخاطب غيرفارسي‌زبان به آوازي مي‌ماند كه سرشار از اصطلاحات و ضرب‌المثل‌هاست و با گويش‌هاي مختلف برسر زبان‌ها جاري مي‌شود و اين عنصري است كه پيوندي عميق با فيلمنامه‌هاي حاتمي داشت. از همين روي ديالوگ‌هاي ماندگاري از اين فيلمساز در ذهن همه مخاطبان سينما و به‌ويژه علاقه‌مندان به سينماي او برجاي مانده است. همين تصويرهاي ذهني به ياد ماندني دست‌اندركاران سينماتك را بر آن داشت كه روز دوشنبه (16 آذر) در سينما تك خانه هنرمندان فيلمي 100 دقيقه‌اي از منتخب سكانس‌هاي علي حاتمي نمايش داده شود. نخستين سكانس از فيلم «طوقي» بود. فيلمي درام و توليد سال 1349 كه در كاشان فيلمبرداري شده بود. سكانس بعدي از «حسن كچل» نخستين فيلم سينمايي علي حاتمي و توليد سال 1348 بود. در ادامه از فيلم‌هاي «بابا شمل»، «قلندر»، «سلطان صاحبقران»، «ستارخان»، «خواستگار»، «سوته‌دلان»، «حاجي واشنگتن»، «كمال‌الملك»، «مادر»، «دلشدگان» و «هزاردستان» نيز سكانس‌هايي به نمايش درآمد.  پس از پايان نمايش سكانس‌هاي منتخب علي حاتمي، نشست و گفت‌وگويي درباره سينماي اين كارگردان اختصاص يافت كه با حضور كيوان كثيريان به عنوان مجري برنامه و اميد روحاني و علي علايي برگزار شد. البته در اين نشست هنرمنداني چون عنايت بخشي، پرويز پورحسيني و احمد بخشي نيز حضور داشتند كه سخناني كوتاه درباره حاتمي ارايه كردند.
تصاوير شعري در سينماي حاتمي
در ابتدا عنايت بخشي، بازيگر در سخنان كوتاهي درباره زنده‌ياد حاتمي، صحبت‌كردن درباره اين فيلمساز را كار دشواري برشمرد و از حضور در نمايش «قصه طلسم حرير و مرد ماهيگير» به كارگرداني عباس جوانمرد و از نخستين‌ نمايشنامه‌هاي حاتمي به عنوان يكي از افتخارهاي دوره بازيگري خود ياد كرد.
تصاويري سرشار از شعر
پرويز پورحسيني از ديگر بازيگران تئاتر و سينما نيز به توصيف شيوه كار حاتمي در سينما پرداخت و به عنوان يك بيننده، از سينماي حاتمي به عنوان سينمايي به‌شدت ايراني يا ملي ياد كرد كه به سنت‌ها، موسيقي و نمايش ايراني مي‌پرداخت. تصاوير سينمايي پر از شعر و استفاده از مستندات از ديگر ويژگي‌هايي بود كه پورحسيني در توصيف سينماي حاتمي به آنها اشاره كرد.
«كمال‌الملك»؛   فيلمي براي بيان رابطه ميان هنرمند و حاكميت
علي علايي، منتقد سينما، به اشتباهي رايج راجع به سينماي حاتمي پرداخت و گفت: «حاتمي را به اشتباه يك فيلمساز تاريخي مي‌دانند، در حالي‌كه او ضمير ناخودآگاه مخاطب را نسبت به گذشته تحريك مي‌كرد تا به فكر فردا باشد. حاتمي باورها و اقوال مردم را تاريخ حقيقي مي‌دانست و به تصوير كشيدن يك مقطع تاريخي، بستري براي بيان حرفش بود. به عنوان مثال در فيلم «كمال‌الملك»، قصد او به تصوير كشيدن رابطه ميان هنرمند و حاكميت است و كمال‌الملك واسطه‌اي براي بيان اين مساله است.»
رابطه هنرمند با حاكميت؛ تم مورد علاقه حاتمي
در ادامه جلسه روحاني به ارايه سخناني درباره سينماي حاتمي پرداخت. روحاني معتقد بود: «در آستانه ورود به بيستمين سالگرد درگذشت حاتمي، منتقدان بايد تنبلي را كنار گذاشته و به جملات عام و حرف‌هاي تكراري پناه نبرند. بايد پرسيد حاتمي چه كرد؟ قصد انجام چه كاري داشت و آيا در آن موفق بود؟ پايگاه او در هنر ايران چيست؟» اين منتقد سينما درباره تم مورد علاقه حاتمي گفت: «تم مورد علاقه حاتمي رابطه ميان فرد هنرمند و نخبه با حاكميت بود. هرچند او را هنرمند محبوب دستگاه مي‌دانند، اما هيچ فيلمساز مشهوري تا اين اندازه به اين تم علاقه نداشته و راجع به آن فيلم نساخته است. مساله شكل‌هاي مختلف مبارزه با قدرت وقت، براي او مهم‌تر از اين بود كه تاريخ به طور دقيق چه مي‌گويد. همين مساله دليلي بود كه سبب شد ساخت فيلم «جهان پهلوان تختي» 20سال تاخير پيدا كند چراكه در مورد آنچه بر تختي گذشت، تكليف روشن نبود.»
كارهاي حاتمي الگويي نداشت
روحاني اين فيلمساز را متعلق به نسلي مي‌داند كه در فاصله سال‌هاي 1317 تا 1322 متولد شده‌اند و معتقد است: «آشنايي ايرانيان با هنر غربي به واسطه كارهاي همين نسل و افرادي مانند علي رفيعي، ناصر تقوايي، داريوش مهرجويي، عباس كيارستمي و بهرام بيضايي اتفاق افتاد. اين امري تصادفي نبوده، امري كه در عرصه شعر، تئاتر و نقاشي نيز شاهد آن هستيم. نقد فيلم نيز در همين دوره و توسط افرادي مانند دوايي، وجداني، خرسند و ديگران آغاز مي‌شود. تا پيش از آن چيزي درباره نقد سينمايي وجود ندارد و به همين دليل منتقدان به الگوهاي خارجي پناه آوردند. »
قصه‌گويي در سينما به شيوه حاتمي
در ادامه جلسه علايي درباره وجهه‌ مردم‌شناسانه آثار حاتمي و پشتوانه تحقيقي آن پرسشي را مطرح كرد. روحاني در پاسخ به اين پرسش با تاكيد بر اين نكته كه منتقدان بايد با دوري از جوزدگي، جايگاه هنرمندان را در اين تاريخ پرتلاطم و پربار بررسي كنند، گفت: «حاتمي از خانواده‌اي در جنوب ‌شهر مي‌آيد كه در آن از طريق مادربزرگش با قصه آشنا مي‌شود. او همچون ديگر هم‌نسل‌هايش، محصول تلخي بعد از كودتاي 28 مرداد است. فرهنگ عام همه‌ اين هنرمندان از دهه 30 گرفته شده كه در آن تفكر و نقد و هنر منكوب شدند. در زمان تاسيس تلويزيون ملي ايران، فرخ غفاري عده‌اي از جمله تقوايي و حاتمي را براي كار فرا مي‌خواند.  در اين روند حاتمي جلب قصه‌هاي ايراني و فضاي دراماتيك مي‌شود. همه آنچه بعدها در سينماي او مي‌بينيم، تلاشي از جانب حاتمي براي گفتن قصه‌ها است، آنگونه كه در كتاب‌ها خوانده است.»

در شناخت حاتمي كوتاهي كرده‌ايم

اميد روحاني، منتقد و بازيگر سينما در حاشيه نمايش سكانس‌هاي منتخب علي حاتمي در خانه هنرمندان و نشست بحث و گفت‌وگو درباره سينماي اين فيلمساز در گفت‌وگو با «اعتماد» با تاكيد بر اينكه مسائل بسياري درباره سينماي علي حاتمي مغفول مانده، گفت: «آنچه تاكنون ما انجام داده‌ايم فقط جمع‌شدن در نشست‌ها و حرف‌زدن‌ است. حرف مي‌زنيم، تعرف مي‌كنيم، گريه و مويه و فغان سر مي‌دهيم، اما هنوز هيچ كار جدي در جهت شناخت و معرفي سينماي علي حاتمي انجام نشده است.» روحاني در مورد نمايش اينچنيني آثار حاتمي مانند منتخب سكانس‌هاي او و اينكه اين مساله مي‌تواند به ارايه ديدگاه‌هاي حاتمي به مخاطبان سينما كمك كند معتقد است: كارهايي مانند نمايش سكانس‌هاي منتخب آثار حاتمي نيز هيچ تاثيري در معرفي سينماي حاتمي و شناخت سبك او ندارد. او اين‌كار را شبيه همان جمع‌شدن‌هاي مناسبتي بر سر مزار هنرمنداني چون حاتمي مي‌داند و توضيح مي‌دهد: «جاي خالي پژوهش در آثار حاتمي در زمينه‌هاي كارگرداني، نگارش فيلمنامه و... خالي است و آنچه به شناخت هرچه بيشتر سينماي حاتمي كمك مي‌كند پژوهش‌هايي است كه بايد در زمينه ارزش، منزلت و جايگاه سينماي حاتمي و چرايي و چگونگي آن صورت بگيرد. بسياري از حاتمي به عنوان شاعر سينماي ايران ياد مي‌كنند.»  اميد روحاني اين نامگذاري‌ها را در راستاي سطحي بودن كارهاي انجام شده براي معرفي سينماي حاتمي مي‌داند: «اين نامگذاري‌ها نيز بخشي از جمله‌هاي قصاري است كه ما دوست داريم درباره افراد صاحب‌سبك بزنيم بي‌آنكه بدانيم ارزش و جايگاه واقعي آثار آنها در چيست. همان‌طور كه گفتم كارهايي كه تاكنون و طي اين سال‌ها انجام داده‌ايم از سطح فراتر نرفته و البته بايد به ياد داشته باشيم كه اين كوتاهي از جانب ما پژوهشگران، منتقدان و علاقه‌مندان سينماي علي حاتمي بوده است. آنچه در حال حاضر اهميت دارد تمركز و تلاش جدي روي انجام كارهاي پژوهشي در آثار حاتمي، چه در قالب فيلم يا گزارش مستند و چه در قالب آثار مكتوب است.»