ديپلماسي نيازمند صبر است

  سارا معصومي  / «با خروج از حريم هوايي ايران، خزر را پشت سر گذاشته، نزديكي باكو بود كه ردش را از دست داديم، دوباره در حريم هوايي روسيه پيدا شد و در حال حاضر با عبور از روماني به وين نزديك مي‌شود.» اين رديابي‌ها در فضاي مجازي از ساعت پنج بامداد روز شنبه 26 دي ماه 1394 برابر با 16 ژانويه 2016 تا چهار ساعت بعد ادامه داشت. سوژه رديابي هم نه پرواز جان كري، وزير امور خارجه ايالات متحده از انگلستان به اتريش كه پرواز محمد جواد ظريف، رييس دستگاه ديپلماسي ايران و هيات همراه از تهران به وين بود. هياتي كه روز 26 مرداد 1392 براي نخستين‌بار جهت انجام مذاكرات هسته‌اي در دولت حسن روحاني تهران را ترك كرده بودند و در دو سال گذشته ماراتن نفس‌گيري را پيش برده‌اند اين‌بار براي آخرين بار پيش از روز اجراي برنامه جامع اقدام مشترك از مرزهاي شمالي كشور خارج شدند. مذاكرات هسته‌اي كه جرقه آن را حسن روحاني در دولت اصلاحات در تاريخ 14 مهر 1382 زده بود سرانجام در دي ماه 12 سال بعد و در شرايطي كه اين‌بار شيخ ديپلمات رييس دولت يازدهم است به روز اجرا رسيد. 12سال مذاكره براي مذاكره سرانجام جاي خود را به توافق هسته‌اي بخشيد؛ توافقي كه بايد تا دي ماه سال 1404 (ژانويه 2026) دوام بياورد.
از آغاز روحاني تا فرجام ظريف
مذاكرات هسته‌اي ايران در گذر اين 12سال، چهار مذاكره‌كننده ارشد را به خود ديده است. از حسن روحاني در سال 1382 تا علي لاريجاني در مرداد ماه 1384. از سعيد جليلي در مهرماه 1386 تا محمد جواد ظريف كه از مردادماه سال 1392 سكان اين مذاكرات را بر عهده گرفت. گردونه اوليه مقابل ايران در سال‌هاي 1382 تا 1384 را تروييكاي اروپايي شامل وزراي امور خارجه انگليس، فرانسه و آلمان بر عهده داشتند. در آن زمان مذاكرات كمي از سطح وزراي امور خارجه هم فراتر رفته بود و رييس‌جمهور فرانسه و صدراعظم وقت آلمان هم در گير پرونده هسته‌اي ايران شده بودند. با شكست آن دور از مذاكرات كه در مجموع 22 ماه را به خود اختصاص داده بود و فك پلمب از تاسيسات هسته‌اي ايران، مذاكرات با رياست علي لاريجاني در 25 مرداد 1384 آغاز شد؛ مذاكراتي كه نخستين دور رايزني‌هاي هسته‌اي ايران در دولت محمود احمدي‌نژاد به حساب مي‌آمد. مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا، وزراي خارجه تروييكاي اروپايي، دبير شوراي‌عالي امنيت ملي روسيه و وزير امور خارجه چين در آن بازه زماني 26 ماه مذاكره براي مذاكره پيش‌روي علي لاريجاني نشستند. ركورد طولاني‌ترين دور مذاكرات در 12سال گذشته را تيم سعيد جليلي به نام خود سند زده است؛ 68 ماه مذاكره از 29 مهرماه 1386 تا مرداد 1392. مذاكراتي كه عملا به زنجيره گفت‌وگو براي گفت‌وگو و نه توافق تبديل شده بود. در آن‌سوي ميز هم در اين شش سال مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا، معاونان و مديران كل سياسي وزارت امور خارجه شش كشور انگليس، آلمان، فرانسه، روسيه، چين و امريكا حضور داشتند. از مرداد 1392 اما سياست ايران در مذاكرات هسته‌اي تغيير كرد. تكه‌هاي پازل براي نخستين‌بار مقابل وزراي امور خارجه ايران و شش كشور مقابل قرار گرفتند. سطح بازي ارتقا پيدا كرده و روند مذاكره براي توافق كليد خورد؛ روندي كه پس از 29 ماه به نتيجه رسيد.
گام‌هاي هماهنگ ظريف و صالحي
29 ماه مذاكره در سايه قطعنامه‌هاي فصل هفت، قوت گرفتن پروژه ايران هراسي در منطقه، شب بيداري لابي‌هاي صهيونيستي و سعودي براي به انزوا كشاندن ايران و سپس از روي ميز به مرحله اجرا درآوردن گزينه نظامي، كار را براي ايراني كه حاضر نبود به سياست غني‌سازي صفر طرف مقابل بله بگويد و كلام آخرش غني‌سازي صنعتي بود سخت كرد. مذاكره‌كنندگان ايراني مي‌گويند كه مسير طي شده در 12 سال گذشته تصميم نظام بوده و شايد مذاكره‌كنندگان در تكنيك با هم تفاوت‌هايي داشته‌اند كه توانسته است بر سرعت به نتيجه رسيدن مذاكرات تاثيربگذارد. اين‌بار در دولت يازدهم محمد جواد ظريف كه سابقه مذاكره با تروييكاي اروپايي را در چنته داشته و دولت‌هاي نهم و دهم خانه‌نشين بود رييس تيم مذاكره‌كننده شد و علي اكبر صالحي، وزير امور خارجه دولت دهم و ديپلماتي كه مبتكر مذاكره مستقيم و پشت پرده با امريكا در مسقط بود به رياست سازمان انرژي اتمي رسيد. دو كاركشته عالم سياست و فن هسته‌اي كه در دو سال گذشته با برداشتن گام‌هاي متوازن و هماهنگ با يكديگر مذاكرات فني با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را از يك سو و مذاكرات سياسي با 1+5 را از سوي ديگر مديريت كردند. نتيجه از يك سو توافق هسته‌اي بود و از سوي ديگر هم مختومه اعلام شدن پرونده موسوم به ابعاد احتمالا نظامي برنامه اتمي ايران. علي اكبر صالحي از بهمن ماه 93 از پشت صحنه مذاكرات خارج شده و با اعلام بن بست فني در رايزني‌هاي ميان ايران و 1+5، مقابل ارنست مونيز، وزير انرژي ايالات متحده نشست. تصوير رايزني‌هاي تنگاتنگ، چهره‌هاي درهم و بحث‌هاي زمزمه‌وار ظريف و صالحي در فروردين ماه 1394 در مذاكرات لوزان به خوبي گواه از سختگيري‌هاي طرف مقابل در بحث‌هاي فني و مقاومت تيم مذاكره‌كننده ايران داشت. ظريف بامداد شنبه به همراه صالحي در حالي كه هر دو سنجاقي منقش به نقشه ايران را روي كت‌هاي‌شان داشتند راهي وين شد. وزير امور خارجه و رييس سازمان انرژي اتمي به وين رفتند تا ساعاتي بعد در مقر سازمان ملل در پايتخت اتريش، فرارسيدن سومين روز طلايي از تقويم برنامه جامع اقدام مشترك را اعلام كنند. سيدعباس عراقچي مذاكره‌كننده ارشد ايران، بهروز كمالوندي سخنگوي سازمان انرژي اتمي و حسين جابري انصاري سخنگوي وزارت امور خارجه ايران هم در اين سفر كمتر از 24 ساعت راهي وين شدند تا 16 ژانويه بار‌ديگر در تقويم تحولات خاورميانه سرنوشت‌ساز شود.
كري با اختيارات جديد از لندن تا وين
امريكا به سال انتخابات رياست‌جمهوري رسيده است و شمارش معكوس براي پايان يافتن روزهاي حضور باراك اوباماي دموكرات در كاخ سفيد آغاز شده است. توافق هسته‌اي مهم‌ترين دستاورد اوباما در حوزه سياست خارجي در هشت سال گذشته است و ايمن كردن اين توافق در داخل در پنج ماه گذشته از سخت‌ترين مسووليت‌هاي وي بوده است. شامگاه جمعه در حالي كه تيم مذاكره‌كننده ايران خود را براي سفر به وين مهيا مي‌كرد و در حالي كه خبرهاي رسيده حاكي از اين بود كه هنوز يك مورد اختلاف ميان ايران و 1+5 روي ميز و حل آن در دستور كار كارشناسان دو‌طرف است، باراك اوباما ابلاغيه‌اي خطاب به وزير امور خارجه كابينه خود نوشت. در اين ابلاغيه بخشي از اختيارات براي اصلاح تحريم‌هاي ايران به جان كري ابلاغ شد. بر اين اساس به جان كري اختيار داده شده است كه در قانون موسوم به «قانون جامع تحريم‌ها، پاسخگويي و عدم سرمايه‌گذاري ايران 2010» (CISADA/سيسادا) اعمال اصلاحات كند. اين قانون زيرساخت اصلي تحريم‌هاي نفتي و گازي عليه ايران است كه در سال 2010 در كنگره تصويب شده و به امضاي اوباما رسيد. در متن اين ابلاغيه سخني در خصوص مذاكرات هسته‌اي ايران و 1+5 به ميان نيامده است اما نانوشته و ناگفته پيدا بود كه واشنگتن با اين اقدام در حقيقت آمادگي خود براي رفع تحريم‌هاي نفتي ايران را اعلام كرده است.
ساعتي پس از انتشار خبر اين ابلاغيه بود كه روزنامه امريكايي «يو اس‌اي تودي» كه از پرتيراژترين روزنامه‌هاي اين كشور به حساب مي‌آيد در خبري اختصاصي اعلام كرد كه اوباما به جان كري اختيار داده كه اجازه صادرات هواپيماهاي مسافربري به ايران را بدهد. يو‌اس‌اي تودي در ادامه مي‌نويسد: در حالي كه تحريم‌هاي تجاري امريكا تا حد زيادي دست‌نخورده باقي مانده است، برجام دو انتظار را بايد برآورده سازد: ايران مي‌تواند هواپيماي مسافربري امريكا را خريداري كند و يك‌سري صنايع دستي به ويژه فرش و قاليچه به امريكا بفروشد. در سال 2010، كنگره به اوباما مجوز داد تا اجازه صادرات كالا، خدمات يا فناوري به ايران را در شرايطي بدهد كه به تشخيص وي فروش اين كالاها در‌راستاي منافع ملي امريكا باشد. اوباما روز جمعه و در حالي كه خبر سفر جان كري از لندن به وين منتشر شده بود از طريق يك يادداشت رياست‌جمهوري كه شبيه به حكم اجرايي رياست‌جمهوري است، به كري چنين مجوزي را داد. تحريم فروش هوايپماهاي مسافربري و همچنين واردات فرش و برخي اقلام غذايي از ايران جزو تحريم‌هاي اوليه و غيرهسته‌اي بوده است كه با توانمندي و قدرت ديپلماتيك تيم مذاكره‌كننده ايران در سايه مذاكرات هسته‌اي به دست آمد.
جان كربي، سخنگوي وزارت امور خارجه امريكا نيز روز جمعه به وقت اين كشور درباره اجراي برجام و اتفاقاتي كه در امريكا و در‌راستاي انجام تعهداتش قرار است صورت گيرد، گفت: «همزمان با اعلام آغاز اجراي توافق هسته‌اي، ما نيز در امريكا بايد اطلاعيه‌هاي مرتبط را صادر كنيم و واضح است كه اصلي‌ترين اقدامي كه ما بايد در روز اجراي برجام انجام دهيم، رفع تحريم‌ها است.» اين مقام امريكايي در پاسخ به بيشترين سوالي كه اين روزها از مقام‌هاي ايران و امريكا در محافل متفاوت و به مناسبت‌هاي مختلف در خصوص رابطه تهران و واشنگتن در روزهاي پسابرجام پرسيده مي‌شود، گفت: ما در حال حاضر روابط ديپلماتيك با ايران نداريم و من هيچ چشم‌اندازي براي آن در آينده نزديك نمي‌بينم. ما اكنون درباره آن صحبت نمي‌كنيم و تمركز ما روي اجراي توافق است.
پيام منطقه‌اي ظريف از وين
تيم مذاكره‌كننده ايران در سطح كارشناسي به رياست حميد بعيدي نژاد بخش اعظمي از وقت خود از اكتبر تا به امروز را در وين و ژنو و به رايزني‌هاي فشرده هسته‌اي براي تدوين دستورالعمل رفع تحريم‌ها و از ميان برداشتن اختلاف‌ها بر سر جزييات گذرانده است. حميد بعيدي‌نژاد پيش از عزيمت ظريف و صالحي به وين اعلام كرده بود كه وين ايستگاه آخر مذاكرات هسته‌اي خواهد بود. جمله‌اي كه خبر از حصول توافق در بيست و ششمين روز از دي ماه داشت. گفته مي‌شود كه آخرين اختلاف باقيمانده اصلي‌ترين سوژه ديدار چندساعته و نيمه شب جمعه بعيدي نژاد با نمايندگان ايران و 1+5 بود. نشستي كه تا پاسي از شب طول كشيد و تا سحرگاه شنبه به وقت وين هم تيم كارشناسي در حال جمع‌بندي آخرين نتايج به دست آمده بود. هواپيماي حامل تيم مذاكره‌كننده ايران اول وقت شنبه به پايتخت اتريش رسيد و دقايقي بعد بود كه توييتر محمد‌جواد ظريف از وين به روز رساني شد. خبري كه در حد گمانه‌زني‌هاي رسانه‌اي بود با توييت وزير امور خارجه ايران رسميت يافت: «روز اجرا، اكنون وقت آن است كه همه به ويژه ملت‌هاي مسلمان با يكديگر متحد شوند و جهان را از خشونت و افراطي‌گري نجات دهند. ايران (براي اين كار) آماده است.»
ظريف در نخستين توييتر خود از پايتخت كشوري اروپايي به همسايگان ايران و جهان اسلام پيام اتحاد داد. همان همسايگاني كه بعضا در ترويج پروسه ايران هراسي در 10سال گذشته كم تاثير نبوده‌اند و همان برادران برخي كشورهاي مسلمان كه در دو سال اخير به هر فريبي براي ممانعت از حصول توافق هسته‌اي متوسل شدند. كنايه‌اي ديپلماتيك و ظريف به عادل الجبير، وزير امور خارجه عربستان سعودي كه درست همزمان با حصول توافق هسته‌اي رابطه ديپلماتيك رياض با تهران را قطع كرد و البته پيام دوستي براي همتاي اماراتي كه سياست‌هاي صلح‌جويانه ظريف را كه در مقاله نيويورك تايمز انعكاس يافته بود، به سخره گرفت. وزير امور خارجه ايران در همين پيام كوتاه به اولويت ايران و منطقه در روزهاي پسابرجام هم كه مبارزه با جريان‌هاي افراط‌گراي تروريستي است، اشاره كرد. اولويتي كه در سه سال گذشته همواره در راس تلاش‌هاي منطقه‌اي ايران بوده اما اخيرا با سرايت ويروس ناامني از خاورميانه به قلب پاريس، زنگ خطرها در قاره سبز را هم به صدا در‌آورده است.
اظهارات ظريف در بدو ورود به فرودگاه و در جمع خبرنگاران نيز همچنان رنگ و بوي دغدغه‌هاي منطقه‌اي را داشت: كساني هستند كه هميشه صلح را تهديد موجوديت‌شان مي‌دانند و اين افراد هميشه مخالف بوده و به اين مخالفت‌شان ادامه خواهند داد. امروز (شنبه) روز خوبي براي مردم ايران است و تحريم‌ها امروز (شنبه) لغو خواهد شد. همچنين امروز (شنبه) روز خوبي براي منطقه است. منطقه ما از سايه يك درگيري بي‌مورد كه مي‌توانست نگراني ايجاد كند با برجام رها شده و مي‌تواند بدون غبارهاي خطرناك كه به دليل تبليغات منفي عليه برنامه هسته‌اي شكل گرفته حركت صلح‌طلبانه ايجاد كند. امروز يك روز خوب براي دنياست چراكه ثابت شده مشكلات مهم را مي‌توانيم از طريق ديپلماسي حل كنيم نه تهديد و فشار و قطعا از اين جهت امروز روز مهمي است.
رييس دستگاه ديپلماسي در پاسخ به اينكه بعد از اجراي برجام، ايران چه اهداف و اقداماتي را در منطقه دنبال مي‌كند، گفت: بعد از اجراي برجام زمينه خوبي ايجاد مي‌شود براي همكاري گسترده‌تر در منطقه براي خطر عمده‌اي كه منطقه ما را تهديد مي‌كند و آن هم خطر تروريسم و افراط‌گرايي است. ما اين آمادگي را داريم و اميدواريم كه ساير همسايگان ما در منطقه و جامعه بين‌الملل براي مبارزه با اين معضل همكاري داشته باشند.
وزير خارجه در پاسخ به اين پرسش كه فكر مي‌كنيد برجام تا پايان زمان خود با موفقيت اجرا شود؟ گفت: تاكيد داريم منفعت همه در اين است برجام كاملا اجرايي شود و همه به آن متعهد باشند البته روش ما بر احراز و رصد كردن نحوه پايبندي ساير كشورها است اما عقل حكم مي‌كند كشورهايي كه مدت زيادي را صرف اين سند كردند با اقدامات نسنجيده باعث نشوند نتيجه مذاكرات به هدر رود.
تجديد ديدار در كوبرگ
نخستين مهمان هيات مذاكره‌كننده ايران در كوبرگ، فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا و همراهانش بودند؛ ديداري چند دقيقه‌اي و به نظر فرمايشي براي آغاز روز شنبه 16 ژانويه با طعم اجراي برجام. توييتر موگريني دقايقي پس از اين ديدار عكس‌هاي مربوط به آن را منتشر كرد. محمد‌جواد ظريف، علي اكبر صالحي، سيد عباس عراقچي و حميد بعيدي نژاد در اين ديدار از طرف هيات ايراني حضور داشتند. خنده‌هاي ظريف باز هم سوژه خبرهاي كوتاه در فضاي مجازي شد. گفته مي‌شود كه علاوه بر برجام در اين ديدار دو طرف در خصوص مسائل منطقه‌اي هم رايزني‌هايي داشته‌اند. گزارش راستي‌آزمايي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي كه پيش از اين گفته شده بود تا پايان روز جمعه منتشر خواهد شد تا صبح شنبه هم روي انتشار را به خود نديده اما خبرنگاران سفر كرده به وين براي پوشش اتفاق‌هاي روز اجرا خود را به مقر آژانس بين‌المللي انرژي اتمي رسانده بودند تا نخستين اتفاق عملي در روز اجرا كه مقدمه لازم و كافي براي قرائت بيانيه مشترك بود را پوشش دهند. رويترز در پوشش اتفاق‌هاي لحظه به لحظه روز اجرا در وين نوشت: روز اجرا كه در جولاي سال 2015 با تولد توافق هسته‌اي ماهيت خارجي پيدا كرد، مي‌تواند به نخستين اقدام مشترك به ميوه نشسته ميان ايران و امريكا از سال 1979 منتهي شود. هم براي روحاني و هم براي اوباما، روز اجرا روز مهمي است. دو رييس‌جمهوري كه هم در داخل ايران و هم در داخل امريكا مخالفت‌هاي بسياري با اين توافق را به جان خريدند. تمامي نامزدهاي جمهوريخواهان در طيف مقابل دموكرات‌ها در انتخابات رياست‌جمهوري 2016 امريكا، مخالفت خود را با اين توافق هسته‌اي اعلام كرده‌اند و به علاوه اين مخالفت‌هاي داخلي در امريكا، متحدان واشنگتن در منطقه از جمله رياض و تل آويو هم دل شادي از اين توافق ندارند. دولت اوباما مي‌گويد كه آنچه در ماه جولاي به دست آمد در حقيقت بهترين گزينه محتمل بود و البته كه شايد بدون همراهي متحدان امريكا در اروپا هم حصول چنين توافقي ممكن نبود. رويترز در ادامه مي‌نويسد: محمد‌جواد ظريف، ديپلمات تحصيلكرده در امريكا، مسلط به زبان انگليسي با آن چهره‌اي كه به روي خندان ديپلماسي ايران تعبير مي‌شود در دو سال گذشته به خوبي از عهده مذاكرات رو‌در‌رو با جان كري برآمده است. دورنماي خروج ايران از انزوا مي‌تواند توازن ژئوپولتيك منطقه خاورميانه را بر هم بريزد. اين همان مساله‌اي است كه عربستان سعودي را به‌شدت نگران كرده است.
ديدار ظريف و كري در وين؛ آزادي چهار زنداني در تهران
جان كري وزير امور خارجه امريكا ديرتر از همتاي ايراني خود به وين رسيد اما بلافاصله به هتل پرخاطره كوبرگ رفت تا در خصوص جزييات باقي مانده در اجراي برجام با جواد ظريف ديدار كند. تصاوير پياده شدن جان كري از هواپيماي اختصاصي‌اش در حالي كه درست روبه روي پلكان‌هاي آن هواپيماي ايران اير كه ظريف را به وين آورده بود پارك شده بود در فضاي مجازي به عنوان حاشيه اين مذاكرات دست به دست شد. ساعت چند دقيقه مانده به 17 در تهران بود كه جان كري و جواد ظريف با هم وارد اتاق مذاكره شدند. برخي از خبرنگاران حاضر در وين در توييت‌هاي خود در فضاي مجازي از شادي جان كري پيش از آغاز جلسه خبر داده‌اند؛ شادي‌اي كه شايد با فرارسيدن روز اجرا پس از دو سال مذاكره چندان هم بي‌دليل نباشد. ساعت 15 به وقت وين است و ديدار كري با ظريف همچنان ادامه دارد. همزمان وزير امور خارجه اتريش هم براي ديدار با همتاي ايراني و نوعي خوشامدگويي از طرف كشور ميزبان وارد كوبرگ شده است. عدم انتشار گزارش راستي‌آزمايي آژانس تا اين لحظه، زمزمه‌هايي دال بر نگراني را در ميان خبرنگاران پخش كرده است. عده‌اي در كوبرگ رفت و آمدها را رصد مي‌كنند و برخي در مقر سازمان ملل در وين شاهد جابه‌جايي پرچم‌هاي ايران و كشورهاي 1+5 براي آماده‌سازي مراسم قرائت بيانيه هستند. ساعت پنج و نيم به وقت ايران است كه خبر غيرقابل پيش‌بيني منتشر مي‌شود: «دادستان عمومي و انقلاب تهران اعلام كرد كه در راستاي مصوبات شوراي عالي امنيت ملي ايران و مصالح كلي نظام چهار زنداني ايراني دو تابعيتي ظرف روز جاري (شنبه) در چارچوب مبادله زندانيان آزاد شدند.» از ابتداي مذاكرات هسته‌اي ايران و 1+5، بحث زندانيان ايراني حاضر در امريكا و شهروندان امريكايي كه در ايران به دلايل مختلف بازداشت شده‌اند همواره يكي از سوژه‌هاي بحث در پاي ميز مذاكره بوده است كه به نظر مي‌رسد در آخرين روزها و در نتيجه توافق دستگاه‌هاي امنيتي دو كشور، اين مساله نيز همزمان با ورود به روز اجرا به ثمر رسيده است. جيسون رضاييان، امير حكمتي، سعيد عابديني و نصرت‌الله خسروي چهار نفري هستند كه اسامي آنها در فضاي مجازي به عنوان چهار زنداني امريكايي آزاد شده در اين تبادل اعلام شده است. بر اساس اين مبادله 7 ايراني در بند زندان‌هاي امريكا آزاد خواهند شد و منع تعقيب 14 ايراني توسط اينترپل هم به دست آمد. دقايقي پس از اعلام اين خبر در تهران بود كه از وين خبر آمد ديدار ميان محمد‌جواد ظريف و جان كري در پله كوبرگ به پايان رسيد.
«ديپلماسي جواب داد». «يك هفته خوب ميان ايران و امريكا». «پيروزي ديپلماسي». «روز بزرگي براي ديپلماسي ميان ايران و امريكا». اينها عباراتي است كه دقايقي پس از انتشار خبر مبادله زندانيان ميان ايران و امريكا فضاي مجازي را تكان داد. برخي از خبرنگاران كهنه كار و موسفيد امريكايي كه بيش از سه دهه تخاصم ميان تهران و واشنگتن را گزارش كرده‌اند در صفحه‌هاي توييتر خود به مساله آزادي ملوانان‌هاي امريكايي در ايران در كمتر از 21 ساعت و همچنين آزادي 4 شهروند امريكايي در ايران در روز برجام اشاره و اين حركت‌ها را در مسير تنش زدايي از رابطه دو كشور مثبت ارزيابي كردند؛ ارزيابي‌هايي كه البته بيشتر فضاي خبري را به خود اختصاص داده و به نظر نمي‌رسد كه بتوان چندان هم براي آن در دنياي واقعي سياست مصداق‌هاي بيشتري در چندماه آتي يافت. جنبه انسان‌دوستانه روز اجرا هم عنواني بود كه برخي از خبرنگاران در فضاي مجازي به اقدام دوجانبه ايران و امريكا دادند.
پشت پرده مذاكره ايران و امريكا
براي تبادل زندانيان
هافينگتون پست در گزارشي به انتشار برخي ابعاد مذاكرات آرام و بي‌سر و صداي ايران و امريكا براي تبادل زندانيان در روز اجرا پرداخته است. در اين گزارش آمده است كه بر اساس برنامه‌ريزي‌هاي اعلام شده 4 زنداني امريكايي به سوييس و سپس به بيمارستان نظامي امريكايي‌ها در آلمان منتقل خواهند شد. در اين گزارش آمده است كه مادر و همسر جيسون رضاييان، خبرنگار واشنگتن پست يك روز قبل يعني روز جمعه در خصوص آزادي وي مطلع شده و قرار بوده كه آنها نيز تهران را ترك كنند. گفته مي‌شود كه تبادل زندانيان ايران و امريكا كه روز شنبه انجام شد نتيجه 14 ماه مذاكره ميان ديپلمات‌هاي ايران و امريكا بوده است: مذاكراتي در حاشيه رايزني‌هاي هسته‌اي. نه ايران و نه امريكا هيچگاه به دليل حساسيت موضوع و اينكه آزادي زندانيان ايراني در امريكا و برعكس براي هر دو كشور مهم بوده است اين رايزني‌ها را علني نكردند. هافينگتون پست ادعا مي‌كند كه برت مك گرك، نماينده جديد امريكا در ائتلاف ضدداعش كه پيش از اين عنوان هم معاون دستيار وزارت امور خارجه امريكا در مساله ايران و عراق بوده روي اين رايزني‌ها متمركز بوده است. اين نشريه امريكايي در اين خصوص مي‌نويسد: جان كري و جواد ظريف هم همواره در حاشيه مذاكرات هسته‌اي در اين خصوص با هم رايزني داشته‌اند. البته ظاهرا ظريف و كري هيچگاه مساله مذاكرات هسته‌اي و تبادل زندانيان را در يك جلسه واحد مطرح نكرده و اجازه نداده‌اند كه اين مساله به‌عنوان كارتي در مذاكرات هسته‌اي براي هيچ كدام از طرفين استفاده شود. مك گرك را همه در وزارت امور خارجه امريكا به عنوان مذاكره‌كننده‌اي زبده كه سابقه مذاكره با مقام‌هاي ايراني در دوران حضور در عراق را هم داشته مي‌شناسند. اين نشريه امريكايي در ادامه به مخالفت‌هاي سيستم قضايي امريكا با آزادي زندانيان ايراني اشاره كرده و راه سختي كه نماينده اوباما در اين مذاكرات با ايران براي راضي كردن سيستم‌هاي حقوقي داخلي خود رفته است. اين منبع امريكايي در ادامه ادعا مي‌كند كه درست در روزهاي آخر رسيدن به روز اجرا و نهايي شدن ليست زندانيان مورد مبادله بود كه تحريم‌هاي جديدي كه امريكا قصد اعمال آنها بر ايران به دليل فعاليت‌هاي موشكي اين كشور را داشت كار را خراب كرد. قرار بود كه وزارت خزانه‌داري امريكا روز 30 دسامبر، چهارشنبه، تحريم‌هاي جديد موشكي را عليه ايران اعمال كند. اما سه شنبه پيش از اين تاريخ، كري با همتاي ايراني خود تلفني صحبت مي‌كند تا اين مساله را به اطلاع وي برساند. وزير امور خارجه ايران به‌شدت برآشفته شده و هشدار مي‌دهد كه مردمي كه از اين تحريم‌هاي جديد آسيب خواهند ديد مي‌توانند همان افرادي باشند كه قرار بود در تبادل زندانيان آزاد شوند. ظريف هشدار مي‌دهد كه اعلام اين تحريم‌ها پيش از روز اجرا مي‌تواند كل توافق هسته‌اي را تخريب كند. سرانجام طرف امريكايي عقب‌نشيني مي‌كند.
ظريف و باز هم به روز رساني توييتر
ساعت دقايقي از 20 شب به وقت تهران گذشته بود كه حساب توييتري محمد‌جواد ظريف براي بار دوم در روز 16 ژانويه به‌روز‌رساني شد: «به لحظه اجرا مي‌رسيم. چيزي جدي نيست. ديپلماسي نيازمند صبر است و البته ساير گزينه‌ها را هم شكست خواهد داد.» اين توييت رييس دستگاه ديپلماسي ايران به وجود گره در جزييات اجراي برجام در فضاي مجازي تعبير شد. برخي آن را منفي و عده‌اي آن را به دليل توصيه به صبر وزير امور خارجه ايران مثبت قلمداد كردند. برخي خبرنگاران هم با اشاره به مذاكرات هسته‌اي در ماه جولاي به كنايه نوشتند كه 19 روز در ماه جولاي براي رسيدن به توافق صبر كرديم.
گره آخر
ساعت 21 به وقت تهران پس از چندين ساعت سكوت و انتظار خبري از پشت درهاي بسته هتل پله كوبرگ، از وين خبر رسيد كه سرانجام جان كري وزير امور خارجه امريكا راهي مقر آژانس بين‌المللي انرژي اتمي خواهد شد تا با يوكيا آمانو، مديركل آژانس ديدار كند: ديداري كه تا ساعت 23 به وقت تهران محقق نشد. تا لحظه تنظيم اين خبر برخلاف انتظارهاي داخلي و البته اعلام‌هاي خبري، گزارش راستي‌آزمايي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي قرائت نشد اما يك مقام مسوول در دبيرخانه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در گفت‌وگو با خبرگزاري صدا و سيما گفت: امشب حتما گزارش يوكيا آمانو مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درباره تاييد انجام تعهدات ايران در راستاي اجراي برجام منتشر خواهد شد. اگر امشب گزارش منتشر نشود، آژانس در بيانيه‌اي راستي‌آزمايي فعاليت‌هاي ايران را اعلام خواهد كرد.
خبرهاي رسيده از وين از صبح تا شامگاه شنبه 16 ژانويه حكايت از وجود يك گره اساسي در دقيقه نود داشت. ساعت 23 به وقت تهران، زماني كه زمزمه جاري در ميان خبرنگاران اين بود كه اكثر اتفاق‌هاي مهم در طول دو سال‌ اخير مذاكرات در تاريكي شب‌هاي وين رخ داده است، سخنگوي وزارت امور خارجه ايران اعلام كرد كه رايزني‌هاي ديپلماتيك همچنان ادامه دارد و هر لحظه اين احتمال هست كه با صدور گزارش آژانس، بيانيه مشترك اجراي برجام توسط دكتر ظريف و خانم موگريني قرائت شود. اندكي صبر، سحر نزديك است...
پيش‌بيني‌هاي رسانه‌اي حاكي از اين است كه تا ساعت ابتدايي روز يكشنبه به وقت تهران، بيانيه روز اجرا در مقر سازمان ملل در وين توسط موگريني و ظريف قرائت خواهد شد.

نگاهي به مذاكرات هسته‌اي ايران در دولت يازدهم
سال 2013:
مه: حسن روحاني، نامزد انتخابات رياست‌جمهوري ايران اعلام كرد كه بايد جلوي تصويب قطعنامه‌هاي تازه گرفته شود و در مرحله بعد براي كاهش تحريم‌ها تلاش كنيم. آقاي روحاني در سخناني كه بازتاب بسيار داشت تاكيد كرد كه هم بايد چرخ سانتريفيوژهاي ايران بچرخد و هم چرخ زندگي مردم.
ژوئن: حسن روحاني كه با شعار اعتدالگرايي و تنش‌زدايي از سياست خارجي ايران نامزد انتخابات شده بود با كسب اكثريت قاطع آرا در مرحله نخست به پيروزي رسيد و هفتمين رييس‌جمهور ايران شد.
جولاي: به دنبال پيروزي روحاني در انتخابات، رييس‌جمهوري امريكا، نخست وزير انگليس، رييس‌جمهور چين، روسيه و فرانسه (اين كشورها اعضاي دايم شوراي امنيت هم هستند) انتخاب او را تبريك گفتند.
آگوست: محمدجواد ظريف از ديپلمات‌هاي باسابقه و از مذاكره‌كنندگان ارشد اتمي ايران در دولت اصلاحات وزير امور خارجه جديد ايران شد.
سپتامبر: حسن روحاني، مسووليت مذاكرات اتمي را به وزارت خارجه محول كرد.
اكتبر: محمدجواد ظريف در حاشيه ديدار با وزراي خارجه كشورهاي ۵+۱ و كاترين اشتون، مسوول سياست خارجي وقت اتحاديه اروپا در نيويورك و در حاشيه مجمع عمومي سازمان ملل، با جان كري وزير خارجه امريكا به طور دوجانبه ملاقات و گفت‌وگو كرد. اين نخستين گفت‌وگوي وزراي خارجه ايران و امريكا طي ۳۴ سال اخير بود.
اكتبر: حسن روحاني و باراك اوباما، روساي جمهور ايران و امريكا در پايان سفر روحاني به نيويورك تلفني گفت‌وگو و بر حل و فصل ديپلماتيك پرونده اتمي ايران تاكيد كردند.
اكتبر: اولين دور از مذاكرات اتمي ايران و 1+5 در دوره رياست‌جمهوري حسن روحاني به ميزباني مقر اروپايي سازمان ملل در ژنو سوييس برگزار شد. دو طرف پس از پايان مذاكرات دو روزه، با ابراز رضايت از گفت‌وگوها از توافق براي دور ديگري از مذاكرات در اوايل ماه نوامبر (اواسط آبان ماه) خبر دادند. طرح پيشنهادي ايران با عنوان «پاياني بر يك بحران غيرضروري، آغازي براي افق‌هاي جديد» محور مذاكرات دو روزه ژنو بود.
نوامبر: روز پنجشنبه هفتم نوامبر، نخستين روز از مذاكرات ايران و ١+٥ با حضور محمد جواد ظريف، وزير خارجه جمهوري اسلامي، و كاترين اشتون در مقر اروپايي سازمان ملل در ژنو آغاز شد و با شركت هيات‌هاي نمايندگي ايران و كشورهاي عضو گروه ١+٥، به رياست معاونان يا مقامات ارشد وزارت خارجه آنها، ادامه يافت. دومين روز مذاكرات ايران و 1+5 در ژنو (روز جمعه) در حالي آغاز شده است كه وزراي خارجه امريكا، انگليس، فرانسه و آلمان براي پيوستن به مذاكرات عازم ژنو شده‌اند.
۲۴ نوامبر: ايران و گروه 1+5 به توافق موقتي بر سر برنامه اتمي ايران و تعليق تحريم‌ها دست پيدا كردند. بر اساس اين توافق در برابر وقفه در برخي فعاليت‌هاي اتمي ايران، بخشي از تحريم‌هاي فعلي به حالت تعليق در مي‌آيد و گروه 1+5 متعهد مي‌شود كه در جريان گفت‌وگوها براي رسيدن به توافق جامع اتمي، از اعمال هرگونه تحريم تازه عليه ايران خودداري كند.
سال ۲۰۱۴
ژانويه: توافق موقت ژنو اجرايي شد. قرار است طي مدت اجراي اين توافق بخشي از دارايي‌هاي مسدود شده ايران آزاد شود.
جولاي: ايران و گروه 1+5 براي رسيدن به توافق نهايي، مدت اجراي توافق موقت ژنو را تا سالگرد آن تمديد كردند.
نوامبر: محمدجواد ظريف و جان كري در جريان مذاكرات اتمي در وين چندين نوبت با هم ديدار كردند. با طولاني شدن مذاكرات، ايران و گروه 1+5 توافق كردند مدت اجراي توافق موقت اتمي ژنو بار ديگر به مدت شش ماه تمديد شود.
سال ۲۰۱۵
فوريه: دور تازه‌اي از مذاكرات ايران و گروه 1+5 در سوييس برگزار شد. وزراي خارجه ايران و گروه 1+5 بر عزم خود براي رسيدن به توافق نهايي تاكيد كردند.
مارس: علي اكبر صالحي، رييس سازمان انرژي اتمي ايران و ارنست مونيز، وزير انرژي امريكا هم به مذاكرات پيوستند.
مارس: با نزديك شدن به زمان عيد نوروز و طولاني شدن مذاكران و ضرورت مشورت‌هاي بيشتر با پايتخت‌ها، مذاكره كنندگان بر ادامه مذاكرات پس از سال نوي ايراني به تفاهم رسيدند.
مارس: ايران و گروه 1+5 بر سر جزييات راه حل‌ها براي رسيدن به توافق نهايي در لوزان سوييس به تفاهم رسيدند.
مه: مذاكرات وزراي خارجه ايران و امريكا در وين آغاز شد. رييس سازمان انرژي اتمي ايران و وزير انرژي امريكا و برادر رييس‌جمهور ايران هم در مذاكرات حاضر شده‌اند.
۲۴ جولاي: پس از يكي از طولاني‌ترين مذاكرات ميان ايران و گروه 1+5 كه ۱۸ روز طول كشيد، طرف‌ها به توافق جامع اتمي دست پيدا كردند. دور آخر مذاكرات كه به توافق منتهي شد، ۱۸ روز طول كشيد. شوراي امنيت با انتشار قطعنامه‌اي، توافق ايران و گروه 1+5 را مورد پذيرش قرار داد و زمينه لغو قطعنامه‌هاي پيشين خود عليه ايران را آماده كرد.
اكتبر: پس از اعلام پذيرش توافق از سوي اتحاديه اروپا و امريكا، و تصويب لايحه‌اي در مجلس ايران، مقام معظم رهبري طي نامه‌اي به حسن روحاني، مصوبه شوراي عالي امنيت ملي ايران را تاييد كرد و به اين ترتيب توافق رسما مورد پذيرش ايران قرار گرفت.
۱۵ دسامبر: آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، پرونده موسوم به ابعاد نظامي احتمالي برنامه اتمي ايران (پي‌ام‌دي) را خاتمه‌يافته اعلام كرد.
دسامبر: ايران به جمع‌آوري سانتريفيوژهايش مطابق توافق برجام سرعت بخشيده و مبادله اورانيوم غني شده با سنگ اورانيوم را با روسيه آغاز كرد.
سال ۲۰۱۶:
ژانويه: ايران از خروج كامل ذخاير اورانيوم غني شده تا ميزان تعهد داده شده بر اساس برجام خبر داد. بر اساس گزارش‌ها ايران در حدود ۱۱ تن اورانيوم غني شده خود را به روسيه فرستاد و در برابر آن در حدود ۲۰۰ تن كيك زرد دريافت كرد. مقام‌هاي ايراني مي‌گويند به سرعت خود را آماده روز اجراي توافق و رفع تحريم‌ها مي‌كنند.