ديپلماسي تعطيل نبود

    سارا معصومي/  سومين عيد پرهياهوي ديگر براي وزارت امور خارجه دولت تدبير و اميد. نخستين تعطيلات رسمي محمدجواد ظريف كه به ظاهر عاري از مذاكرات هسته‌اي بود، اما در حقيقت روزي از آن نبود كه برجام در جمله‌بندي‌هاي آقاي وزير جايي نداشته باشد. برنامه جامع اقدام مشتركي كه به تاييد عاليرتبه‌ترين مقام‌هاي نظام رسيده و برگ سبز مجلس شوراي اسلامي را هم به خود اختصاص داده است اما هنوز فضاي پسابرجام و تلاش براي استفاده از فرصت‌ها و به حداقل رساندن هزينه‌هاي آن جاي خود را در ميان بسياري از بخش‌هاي اجرايي و رسانه‌اي كشور بازنكرده است. ماراتن جديد محمد جواد ظريف در آخرين روزهاي اسفندماه و با سفر زنجيره‌اي به منطقه جنوب شرق آسيا و اقيانوسيه آغاز شد. در اين زنجيره شش كشور ميزبان رييس دستگاه ديپلماسي كشورمان بودند: اندونزي، سنگاپور، برونئي، تايلند، نيوزيلند و استراليا. سفري سياسي با تم اقتصادي. اگر اسفند سال‌هاي 92 و 93 براي محمد جواد ظريف و دستگاه ديپلماسي كشور روزها و ماه‌هاي تلاش براي رهاندن ايران از بند تحريم اقتصادي و تهديدهاي رنگارنگ نظامي با تم «تمام گزينه‌ها روي ميز است» بود، اسفندماه 94 و روزهاي نخستين 95 براي دولت تدبير و اميد روزهاي گفتن از ايران پسابرجام بود؛ ايراني كه ديگر تجارت و مراوده اقتصادي با آن هزينه‌ساز نيست كه فرصت ساز است. ايراني كه امن‌ترين كشور در خاورميانه پرآشوب است و به قول محمد جواد ظريف، سرمايه‌گذاري در ايران پربازده‌ترين سرمايه‌گذاري خواهد بود. ظريف در شش كشور از مجموعه كشورهاي به ظاهر دور و كوچكي كه در روزهاي تحريم از ايران روبرگردانده بودند تا مبادا به باتلاق جريمه‌هاي مراوده با ايران گرفتار شوند، از ايراني گفت كه ديگر قطعنامه فصل هفتمي را بالاي سر خود ندارد و مي‌تواند آزادانه و بدون قيد و بند نفت خود را بفروشد و پول آن را هم دريافت كند. سفر زنجيره‌اي محمدجواد ظريف با آزمايش موشكي جديدي در ايران همراه بود و از همان نخستين روزها، در هر ايستگاهي از وزير امور خارجه ايران در خصوص اين آزمايش‌هاي نظامي سوال شد. سوال به شكل‌هاي متفاوت از محمد جواد ظريف پرسيده مي‌شد تا شايد يك بار و فقط يك بار وزير امور خارجه ايران پاسخي متفاوت و جذاب براي رسانه‌هاي غربي بدهد اما پاسخ همواره همان بود كه بود: «برنامه موشكي براي دفاع است و هيچ انگيزه تهاجمي ندارد. ايران گسترش سامانه دفاعي خود را مانند هر كشور ديگري حق مسلم خود مي‌داند.» استقبال از وزير امور خارجه ايران در اين كشورها به مسائل اقتصادي محدود نشد و در حالي كه ظريف در ديدارهاي رسمي تلاش مي‌كرد ابر سياه ايران هراسي را كه در چند سال اخير به دليل بحران غرب ساخته هسته‌اي بر فراز حضور ايران در جامعه جهاني كشيده شده بود، دور و دورتر كند، حضور وي در محافل آكادميك با استقبال بي‌نظيرتري همراه بود. نمايندگي‌ها و سفارتخانه‌هاي ايران در هر ايستگاهي برنامه‌اي براي حضور ظريف در ميان اهالي رسانه و كهنه كارهاي حوزه بين‌الملل تدارك ديده بودند. در تمام اين برنامه‌ها وزير امور خارجه ايران نيم ساعت فرصت داشت تا در خصوص ديدگاه‌هاي ايران در مورد پرونده‌هاي مهم منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي سخن بگويد و از ايراني بگويد كه مردمان آن در جريان هشت سال جنگ تحميلي با سكوت خودخواسته غرب روبه‌رو شدند و سال‌هاي تحريم را تاب آوردند تا مسلم بودن حق فعاليت‌هاي صلح آميز هسته‌اي خود را به دست بياورند. ايران خواهان تعامل با جهان، ايران منادي بازي برد - برد در معادله‌هاي منطقه‌اي، ايراني كه نه تهديد مي‌كند و نه تهديد نمي‌پذيرد، ايراني كه هيچگاه آتش بر ديگري نگشوده اما اجازه تكرار صدام حسين ديگري را هم نمي‌دهد، سرتيتر سخنراني‌هاي ظريف در تمام محافل رسانه‌اي و نشست‌هاي پرسش و پاسخ بود.
پايان 94 با گشايش باب جديد در رابطه با تركيه
ظريف 27 اسفندماه از سفري پرهياهو به ايران بازگشت و پس از استراحتي 24 ساعته راهي تركيه شد؛ سفري كه آن هم در قاب زماني جذاب و البته بالا گرفتن بحران‌هاي منطقه‌اي معنا و پيام سياسي خاص خود را داشت. نخست‌وزير تركيه نيمه اسفندماه سال 94 به ايران سفر كرده بود و به گفته ظريف در اين سفر دو طرف در خصوص بازتعريف مشكلات منطقه‌اي به گونه‌اي كه نتيجه برد - برد براي همگان قابل دسترسي باشد، به تفاهم رسيده بودند. ظريف با سفر يك روزه و خارج از برنامه اعلام شده به تركيه، سال 94 را با شعار همزيستي مسالمت آميز در منطقه و پذيرش نقش يكديگر و عدم تلاش براي حذف ديگري به پايان رساند. مولفه‌هايي كه اگر از سوي تمام بازيگران منطقه‌اي مورد پذيرش قرار بگيرد مي‌تواند سال جديد را به سال بازشدن گره‌هاي منطقه‌اي در سايه توسل به ديپلماسي و كوتاه‌تر شدن دست بازيگران فرامنطقه‌اي در معادله‌هاي منطقه‌اي بدل كند. ديدار با رييس‌جمهور، نخست‌وزير و وزير امور خارجه تركيه اين سفر را به سفر پرباري براي وزير امور خارجه ايران بدل كرد. وزير امور خارجه ايران در اين سفر اشاره‌اي به رابطه خوب و ديرپاي ايران و تركيه در روزهاي تحريم و فاصله گرفتن‌هاي ديگر بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي از ايران كرد و تاكيد كرد كه تهران اميدوار است در روزهاي پساتحريم و فضاي پسابرجام هم همان رابطه را با تركيه داشته باشد. سفر ظريف به تركيه تنها رنگ و بوي سياسي نداشت و دو طرف در خصوص افزايش حجم رابطه اقتصادي هم رايزني‌هايي با هم داشتند. برآوردهاي اوليه از اين سفر، آن را مقدمه و بسترسازي سياسي براي سفر رييس‌جمهور ايران به تركيه در ماه‌هاي نخست سال 95 مي‌دانست. در جريان اين سفر رجب طيب اردوغان بار ديگر از روحاني براي سفر به تركيه دعوت كرد. اردوغان پيش از اين از روحاني براي شركت در سومين نشست شوراي عالي همكاري و نشست سازمان همكاري اسلامي و همچنين نشستي مربوط به مشكلات انساني از جمله آوارگان دعوت كرده اما هنوز مشخص نيست كه پاسخ رييس دولت يازدهم ايران به اين سفر چه خواهد بود. تركيه در روزهاي افزايش حملات تروريستي ميزبان وزير امور خارجه ايران بود و به نظر مي‌رسد كه با سير صعودي گرفتن اين اتفاق‌ها اندك اندك همكاري‌هاي امنيتي ايران و تركيه هم پس از قريب به سه سال مقاومت ترك‌ها افزايش پيدا كند.
يك سال ديگر با گزارشگر وي‍‍ژه
در روزهايي كه ايران در تعطيلات نوروزي به سر مي‌برد، اختلاف‌هاي قديمي غرب با ايران بر سر مقوله حقوق بشر به تمديد ماموريت احمد شهيد، گزارشگر وي‍‍‍ژه حقوق بشر در سازمان ملل براي ايران منتهي شد. اختلاف‌هاي حقوق بشري ايران با غرب كه مقوله كهنه‌اي در رابطه ايران با شوراي حقوق بشر سازمان ملل است و علاوه بر آن منجر به تحميل تحريم‌هايي هم بر ايران در سال‌هاي پس از انقلاب اسلامي شده است در جريان سفر ظريف به جنوب شرقي آسيا و اقيانوسيه هم به كرات مطرح شد. به عنوان نمونه ظريف در نشست موسسه امور بين‌الملل نيوزلند در پاسخ به سوال‌هاي بي‌شمار در اين خصوص گفت: بايد مراقب موعظه‌هاي خود باشيم زماني كه ايران را به نقض حقوق بشر متهم مي‌كنيم و من اين نكته را همواره به دولتمردان استراليايي هم يادآوري كرده‌ام كه زماني كه در مورد ايران صحبت مي‌كنيد بايد بيشتر مراقب كلمات خود باشيد. ايران تنها كشوري در منطقه است كه در آن انتخابات جدي برگزار مي‌شود. در 37 سال گذشته در هر انتخابات رياست‌جمهوري كه در ايران برگزار شده است، رييس‌جمهور جديدي كه اتفاقا مخالف رييس‌جمهور برگزاركننده انتخابات هم بوده، برگ برنده را در دست گرفته است. در ايران مردم مي‌توانند مخالفت‌هاي خود را در پاي صندوق‌هاي راي و نه در خيابان‌ها و با اتكا به روش‌هاي خشونت آميز ابراز كنند. اين يكي از دلايلي است كه ما امروز در ايران از شر افراط‌گرايي و خشونت‌طلبي كه بسياري از كشورهاي منطقه مبتلا به آن هستند، در امان هستيم.  وزير امور خارجه ايران با تاييد به نياز به ارتقاي وضعيت حقوق بشر در ايران و هر كشور ديگري افزود: با توجه به حرف‌هاي بسياري كه در خصوص وضعيت حقوق بشر در ايران گفته مي‌شود من هيچگاه ادعا نكرده‌ام كه ما در ايران به ارتقاي وضعيت حقوق بشر نياز نداريم. من به عنوان فردي كه حقوق بشر را در دانشگاه در روزهايي كه تدريس حقوق بشر در ايران مد نبود، درس داده‌ام اعتقاد دارم كه اين مقوله در ايران جاي پيشرفت بسيار دارد. بر اساس نياز به همين ارتقاي وضعيت حقوق بشر بود كه رييس‌جمهور ما در تبليغات انتخابات رياست‌جمهوري خود از نگارش منشور حقوق شهروندي در ايران سخن گفت و از آن به عنوان يكي از اولويت‌هاي دولت خود نام برد. اما اينجا درغرب مردم تصوير عجيب و غريبي از ايران ساخته‌اند. ايران تنها كشوري در منطقه است كه در آن انتخابات برگزار مي‌شود و همزمان تنها كشوري است كه گزارشگر ويژه حقوق بشر دارد. آيا اين يك تناقض نيست؟ آيا اين يك نقض غرض در مجموعه حقوق بشري سازمان ملل نيست؟ آيا فقط ايران و نه هيچ كدام از كشورهاي همسايه آن كه اصولا با انتخابات غريبه هستند، بايد گزارشگر حقوق بشر داشته باشد و بابت آنچه نقض حقوق بشراز سوي ديگران خوانده مي‌شود، بازخواست شود؟  ماموريت احمد شهيد گزارشگر ويژه حقوق بشر به مدت يك سال ديگر تمديد شد. در جلسه راي‌گيري نشست شوراي حقوق بشر سازمان ملل كشورهاي منطقه‌اي چون عربستان، قطر و امارات به تمديد ماموريت گزارشگر ويژه سازمان ملل راي مثبت دادند. تمديد اين ماموريت با واكنش ايران همراه بود و به نظر مي‌رسد كه با توجه به موضع‌گيري‌هاي سياسي احمد شهيد و رابطه وي با جريان‌هاي اپوزيسيون در خارج از كشور، در دوره يك ساله جديد ماموريت وي هم اتفاق تازه‌اي در باب همكاري‌ها و گفت‌وگوهاي حقوق بشري ايران و غرب رخ ندهد.
فضاسازي با اهرم تحريم
تحريم‌هاي هسته‌اي ايران بر اساس توافق اوليه و مشخص ايران با 1+5 در جريان دو سال ماراتن مذاكرات هسته‌اي برداشته شد اما هنوز تحريم‌هاي غيرهسته‌اي ايران ادامه دارد. تيم ايران در طول مذاكرات هسته‌اي مجوز مذاكره با 1+5 در خصوص مسائل هسته‌اي را داشت و همواره تاكيد كرده بود كه جز در خصوص پرونده هسته‌اي با اعضاي 1+5 به خصوص امريكا مذاكره نخواهد كرد. بر همين اساس فعاليت‌هاي نظامي ايران و همچنين مقوله‌هاي حقوق بشري همچنان سوژه‌اي براي تحريم‌ها و تشديد فشارهاي ايران هستند. در تعطيلات نوروزي ايران، اسامي جديد به فهرست تحريم‌هاي يكجانبه امريكا عليه ايران به بهانه كمك به برنامه موشكي اين كشور اضافه شدند تا باز هم تقابل قريب به چهار دهه‌اي ايران و امريكا ادامه پيدا كند. در اين دور از برنامه‌هاي وزارت خزانه‌داري امريكا، دو تبعه انگليسي و شش شركت ايراني و خارجي به اتهام همكاري با هواپيمايي تحريم‌شده ماهان و برنامه موشكي ايران، تحريم شدند.  حسين جابري انصاري، سخنگوي وزارت خارجه ايران در واكنش به اين اقدام امريكا با بيان اينكه برنامه نظامي ايران اهدافي كاملا دفاعي داشته و هيچ اقدامي قادر نخواهد بود جمهوري اسلامي را از حقوق مشروع و قانوني‌اش براي تقويت بنيه دفاعي و امنيت ملي خود محروم كند، افزود: دولت جمهوري اسلامي ايران بر اساس دستور صريح مورخ 10 دي 1394 رييس‌جمهور محترم به وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح به هر اقدام مداخله جويانه امريكا عليه برنامه‌هاي دفاعي‌اش با تقويت توان دفاعي موشكي خود پاسخ خواهد داد. امروز و در فضاي پسابرجام، دوران ايران ستيزي و تمسك به دلايل واهي براي تهديدانگاري جمهوري اسلامي ايران به سرآمده و در شرايط امنيتي حاد و خطرناك جاري، توانمندي‌هاي دفاعي و غيرتهاجمي جمهوري اسلامي ايران عامل مهم ثبات و امنيت منطقه بوده و صرفا براي پاسداري از حاكميت ملي، استقلال و تماميت ارضي كشور و مبارزه با پديده شوم تروريسم و افراط‌گرايي و در راستاي منافع مشترك منطقه‌اي و جهاني است.  واكنش‌ها به آزمايش موشكي ايران به چند تحريم امريكايي محدود نشد و امريكا و سه كشور اروپايي حاضر در مذاكرات در نامه‌اي مشترك به بان كي مون مدعي شدند كه ايران با آزمايش موشك‌هاي بالستيك در تقابل با قطعنامه شوراي امنيت سازمان ملل متحد عمل كرده است. در نامه امريكا، انگليس، فرانسه و آلمان خطاب به «بان كي‌مون» دبير كل سازمان ملل متحد و «رومان اويارزون مارشسي» سفير اسپانيا در سازمان ملل، آمده است آزمايش‌هاي موشكي بالستيك اخير ايران «در تقابل» و «ناسازگار» با قطعنامه 2231 شوراي امنيت است. همزمان وزارت خارجه روسيه در بيانيه‌اي با بيان اينكه قطعنامه شوراي امنيت سازمان ملل ايران را از آزمايش موشك‌هاي بالستيك منع نكرده، تاكيد كرد هيچ نشانه‌اي مبني بر اينكه موشك‌هاي آزمايش‌شده از سوي ايران قابليت حمل كلاهك هسته‌اي را دارند، وجود ندارد.  در اين بازه زماني دو هفته‌اي، وزارت دادگستري امريكا عليه هفت شهروند ايراني به اتهام حملات سايبري كيفرخواست‌هايي صادر كرد. اين اقدام مخرب امريكا باز هم واكنش وزارت امور خارجه را به دنبال داشت و جابري انصاري در بيانيه‌اي در اين خصوص گفت: ايران هيچگاه اقدامات مخاطره‌آميز در فضاي سايبري را در دستوركار نداشته و از اين قبيل اقدامات حمايت نمي‌كند. دولت ايالات متحده كه با حملات سايبري عليه تاسيسات صلح‌آميز هسته‌اي ايران ميليون‌ها انسان بي‌گناه را با خطر يك فاجعه زيست محيطي مواجه كرده بود، در موقعيتي نيست كه شهروندان ديگر كشورها و منجمله ايران را بدون ارايه دلايل مستند در موضع اتهام قرار دهد.
سفر به پاكستان
شش روز از آغاز سال نو گذشته بود كه وزير امور خارجه به همراه رييس‌جمهور راهي اسلام‌آباد شد. سفري دو روزه براي ديدار با مقام‌هاي عاليرتبه كشور ميزبان و رايزني‌هايي از همه نوع. تقويب رابطه سياسي دوجانبه، ارتقاي رابطه اقتصادي، مبارزه مشترك با جريان افراط و تلاش براي برقراري امنيت در مناطق هم مرز دو كشور. سفر روحاني به پاكستان يك سفر نمادين نبود و دو كشور ٦ سند و توافقنامه همكاري امضا كردند. ديدار با نخست‌وزير، رييس‌جمهور، فرمانده كل ارتش و مشاور نخست‌وزير در امور خارجه پاكستان و همچنين فعالان اقتصادي و بازرگانان و علما و نخبگان كشور ميزبان از حضور دو روزه روحاني در پاكستان ديداري پربار و جريان‌ساز ساخت.  سفر روحاني به پاكستان هرچند به دليل تعطيلات نوروزي در ميان رسانه‌هاي داخلي بازتاب چنداني نداشت اما تحليلگران مسائل منطقه‌اي اهميت بسياري براي اين سفر قايل شدند. پاكستان به دليل همجواري با ايران گره‌هاي امنيتي بسياري با تهران دارد و البته فضاي همكاري‌هاي اقتصادي ميان دو كشور در روزهاي پسابرجام هم هر روز گسترده‌تر از قبل مي‌شود. پاكستاني‌ها جزو نخستين كشورهايي بودند كه پس از به وجود آمدن تنش در رابطه ايران و عربستان و قطع رابطه ديپلماتيك ميان دو كشور براي ميانجيگري اعلام آمادگي كردند كه البته با موافقت اوليه اما مخالفت نهايي عربستان روبه رو شد. همكاري‌هاي دو كشور در حوزه‌هاي انرژي، اقتصادي، نظامي و دفاعي و مبارزه با تروريسم مجموعه‌اي را براي همكاري‌هاي متنوع ميان دو كشور فراهم كرده است. پاكستان هم در حوزه افغانستان و هم در مقوله بحران‌هاي تروريستي و جريان افراط در خاورميانه مي‌تواند همكاري‌هاي گسترده‌اي با ايران داشته باشد. رحيم‌الله يوسف‌زي، تحليلگر مسائل آسياي ميانه در گفت‌وگو با ايرنا امضاي شش سند همكاري، توافق‌هاي بانكي براي شروع همكاري بانكي ميان دو كشور، توافق براي ايجاد دو گذرگاه مرزي جديد و استقبال گرم از حسن روحاني در سفر به اسلام‌آباد را از نشانه‌هاي اهميت سفر اخير دانسته بود.  رحيم‌الله يوسف زي با اشاره به ديدار نوازشريف با روحاني و مطرح شدن پيشنهاد يك فرمول سه جانبه از سوي پاكستان با حضور «پاكستان، ايران و افغانستان» براي كمك به روند صلح افغانستان، اين موضوع را نيز يكي از نقاط برجسته سفر توصيف كرد.
تعويق در سفر به عراق و اتريش
در برنامه‌ريزي‌هاي انجام گرفته دفتر رياست‌جمهوري سفر به عراق پيش از سفر به پاكستان و همچنين سفر به اتريش در واپسين روزهاي تعطيلات هم قيد شده بود كه هر دو اين رايزني‌ها به تعويق افتاد. دفتر رياست‌جمهوري دليل عدم انجام هر دو سفر را مسائل امنيتي بيان كرده است كه البته حاشيه‌هاي رسانه‌اي به تعويق افتادن سفر روحاني به اتريش بسيار پررنگ‌تر از ماجراي سفر به عراق بود. به نظر مي‌رسد كه با توجه به پرونده‌هاي قطور منطقه‌اي در سال جديد اهميت رابطه با كشورهاي منطقه‌اي پررنگ‌تر از قبل شده است و در همين راستا سفر روحاني به عراق با توجه به خانه تكاني‌هاي سياسي جديد در اين كشور به ضرورتي بدل شده است. همكاري‌هاي ايران با دولت عراق در مبارزه با گسترش جريان داعش در بخش‌هاي كليدي اين كشور سرمايه‌اي است كه با توجه به يارگيري‌هاي عربستان نبايد از ميان برود. سفر به اتريش هم در زمره زنجيره ديدارهاي اروپايي روحاني و تاكيد بر ايجاد ارتباط با كشورهاي كوچك‌تر اروپايي از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار است كه البته به گفته رييس‌جمهور اتريش اين سفر تا به روي كار آمدن رييس‌جمهور جديد در اين كشور ديگر انجام نخواهد شد.