نورسلطان نظربايف، ميهمان حسن روحاني شد
مخالف سرسخت تسليحات هسته‌اي در تهران
سارا معصومي / نورسلطان نظربايف، رييس‌جمهور 76ساله قزاقستان امروز به تهران مي‌رسد. مردي كه از 26 سال پيش تا به امروز قدرت را در كشور خود در دست دارد، براي نخستين‌بار در هشت سال گذشته در قالب سفري دوجانبه به تهران مي‌آيد. حسن روحاني، رييس دولت تدبير و اميد در شهريور ماه سال 93 به قزاقستان رفته بود و گفته مي‌شود كه ميزبان آن روز، نخستين ماه سال جديد و البته سال عاري از تحريم هسته‌اي را براي بازپس دادن حضور روحاني انتخاب كرده است. پيرمردي از تبار كمونيست‌هاي قزاقستان در راس هياتي عاليرتبه به تهران آمده است تا در روزهاي پساتحريم از هم‌قطاران خود در آذربايجان براي نزديكي به ايران عقب نمانده باشد. نظربايف پيش از اين هنگام برگزاري مراسم تحليف حسن روحاني در سال 92 هم به تهران آمده بود اما آن ديدار، ديد و بازديدي دوجانبه بود و تنها نشانه‌اي بود از استقبال آستانه از روي كار آمدن دولتي در ايران كه شعار تعامل با همسايگان و توازن در رابطه ميان شرق و غرب را مي‌دهد. نظربايف از آن جنس رهبرهايي است كه نامش همواره حسي دو گانه را در ميان موافقان و مخالفان ايجاد كرده است. برخي او را بهترين گزينه براي روزهاي ناآرام منطقه پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي مي‌دانند و سياستمداري كه در قريب به سه دهه گذشته ثبات و همبستگي را ميان گروه‌هاي قومي و نژادي متفاوت در قزاقستان حفظ كرده است. اما منتقدان براي توجيه دليل مخالفت‌هاي خود با نظربايف به سال‌هاي حضور وي در راس هرم قدرت اشاره مي‌كنند: 26 سال مداوم. مخالفان مي‌گويند نظربايف در 26 سال گذشته انتخاباتي منصفانه برگزار نكرده است و علاوه بر اين تحمل شنيدن صداي مخالف و منتقد را هم ندارد. از لنز آنها نظربايف، رييس‌جمهوري است كه چندان مقابل فسادهاي رايج در قزاقستان مقاومت نكرده است و البته به احترام به آزادي بيان هم اعتقادي ندارد. نخستين و تنها رييس‌جمهور قزاقستان از 1991 تا به امروز، در سفر به تهران با همتاي خود و ساير مقام‌هاي عاليرتبه در ايران هم در خصوص مسائل دوجانبه سخن خواهد گرفت و هم پرونده‌هاي چند موضوع منطقه‌اي و بين‌المللي روي ميز رايزني‌هاي دو روزه وي در ايران خواهد بود.
تهران در روزهاي 23 و 24 فروردين ميزبان هيات بلندپايه سياسي و اقتصادي قزاقستان است. هياتي كه تركيب آن نشان از عزم آستانه براي پيشبرد قراردادهاي اقتصادي كلان با تهران دارد. تعدادي از وزراي كليدي كابينه و نمايندگاني از بخش‌هاي خصوصي و شركت‌هاي اقتصادي به همراه رييس‌جمهور آمده‌اند تا مقدمات هر امضايي در ايران فراهم باشد. وزراي امور خارجه، توسعه و سرمايه‌گذاري، كشاورزي و روساي راه‌آهن، شركت حمل و نقل تركيبي، رييس بانك مركزي، دادستان كل و نمايندگان وزارت بهداشت قزاقستان از جمله مقاماتي هستند كه در اين دو روز با همتاهاي ايراني خود در تهران به رايزني خواهند پرداخت.
به گفته سفير ايران در قزاقستان، پيش‌بيني مي‌شود حدود 35 سند همكاري بين بخش‌هاي خصوصي دو كشور در زمينه‌هاي كشاورزي، دارو، صدور خدمات فني و مهندسي، حمل و نقل، توريسم، بهداشت و درمان، همكاري‌هاي بانكي به امضا برسد.
چشمگيرترين اقتصاد در آسياي مركزي
بر اساس آمارهاي اقتصادي، 80 درصد توليد ناخالص داخلي آسياي مركزي متعلق به قزاقستان است و روزانه يك ميليون و 700 هزار بشكه نفت در اين كشور توليد مي‌شود. قزاقستان بيشترين درآمد سرانه را در ميان جمهوري‌هاي تازه استقلال‌يافته دارد و از اعضاي مهم سازمان همكاري شانگهاي است. از سال ۱۹۹۳ تاكنون بيش از ۴۰ ميليارد دلار سرمايه‌گذاري خارجي در بخش معادن زيرزميني قزاقستان انجام شده است. علاوه بر اين تخمين زده مي‌شود كه قزاقستان صاحب دومين منابع بزرگ اورانيوم، كروم، روي و سرب و سومين منبع جهاني در معدن منگنز، چهارمين در مس و در مورد زغال سنگ، آهن و طلا نيز در بين ۱۰ كشور اول دنيا باشد. اين كشور همچنين يازدهمين منابع بزرگ هم در نفت و هم در گاز طبيعي را در اختيار دارد.
روزي روزگاري رقم مبادله‌هاي تجاري ميان ايران و قزاقستان به مرز دو ميليارد دلار رسيده بوده است. ابرهاي تحريم كه بر آسمان ايران سايه انداخت، اين رقم هم در مسير سقوط قرار گرفت. امروز، نظربايف و هيات اقتصادي وي در فضاي جديدي به ايران آمده‌اند. فضاي برداشته شدن غل و زنجيرهاي تحريم از پاي اقتصاد ايران و تبديل شدن آن به بكرترين بازار منطقه خاورميانه براي سرمايه‌گذاري و انتقال تكنولوژي.
ترانزيت كالا دغدغه مشترك ايران – قزاقستان
سفير ايران در آستانه در تازه‌ترين گفت‌وگوي خود با خبرگزاري فارس، قزاقستان را بازار مستعدي براي صدور كالاها و خدمات فني و مهندسي ايران برشمرد و گفت: شركت‌هاي ايراني طي سال‌هاي گذشته اقدام به صدور حدود دو ميليارد دلار خدمات فني و مهندسي به قزاقستان كرده‌اند كه عمدتا در بخش‌هاي جاده‌سازي، تونل‌سازي، ساختمان‌سازي، راه‌اندازي واحدهاي توليدي و... بوده كه حدود يك ميليارد دلار آن در بخش جاده‌سازي، ساختمان‌سازي و مخابرات توسط شركت‌هاي ايراني اجرا شده است.
مجتبي دميرچي‌لو در اين گفت‌وگو يكي از بخش‌هاي مستعد همكاري بين ايران و قزاقستان را همكاري در زمينه حمل و نقل و ترانزيت برشمرد و با بيان اينكه قزاقستان به لحاظ وسعت نهمين كشور بزرگ دنيا با دو ميليون و 700 هزار كيلومتر مربع مساحت است، خاطرنشان كرد: با وجود وسعت زياد و دارا بودن منابع نفت و گاز و معدني و توليد محصولات كشاورزي، اين كشور به آب‌هاي آزاد دسترسي ندارد و علاقه‌مند است از امكانات ترانزيتي ايران در اين زمينه استفاده كند. شركت‌هاي قزاق علاقه‌مند به سرمايه‌گذاري در زمينه زيرساخت‌هاي ترانزيتي ايران در درياي خزر و عمان و خليج‌فارس و همچنين سرمايه‌گذاري در اينچه‌برون در گلستان و در محل تلاقي راه‌آهن ايران، تركمنستان و قزاقستان هستند و علاوه بر آن تمايل دارند تا از طريق ايران به آب‌هاي آزاد و بازارهاي جهاني و همچنين بازارهاي كشورهاي همسايه از جمله عراق، افغانستان و كشورهاي عربي حاشيه خليج‌فارس كه علاقه‌مند به واردات غلات، گوشت و محصولات قزاقستان هستند، دسترسي داشته باشند. علاوه بر اين ايران نيز علاقه‌مند است از ظرفيت‌هاي ترانزيتي قزاقستان براي دسترسي به چين و روسيه استفاده كند و قطار جاده ابريشم كه از چين به سمت ايران به راه افتاد در همين راستا بود تا دسترسي چين و ايران از طريق آسياي مركزي را فراهم كند.
نظربايف، مردي كه به پيشنهاد هسته‌اي قذافي «نه» گفت
فارن پاليسي چندي پيش در نوشتاري تحليلي نگاهي به رابطه قزاقستان با ايران پساتحريم انداخت و از اين كشور به عنوان بازيگري در آسياي ميانه كه به دنبال بهره‌برداري از توافق هسته‌اي ايران است، نام برد. چكيده‌اي از اين تحليل به شرح زير است:
بزرگ‌ترين كشور محصور در خشكي در آسياي ميانه كه از خاكسترهاي سقوط اتحاد جماهير شوروي در سال 1991 ظهور كرده است. قزاقستان در 25 سال گذشته تمام تلاش خود را به كار گرفته تا از خود تصوير يك بازيگر جهاني را بروز دهد. با اين‌همه براي سياستمداراني كه در آستانه بر مسند قدرت تكيه داده‌اند، نتيجه اين تلاش‌ها بسيار تدريجي و نامحسوس بوده است. بسياري از مردم زماني كه نام قزاقستان را مي‌شنوند يا به فكر منابع نفتي آن مي‌افتند يا نام نخستين و تنها رييس‌جمهور آن از سال 1991 تا به امروز به خاطرشان مي‌آيد. در حاشيه نشست امنيت هسته‌اي سال 2016 در واشنگتن، قزاقستان فرصتي براي درخشيدن پيدا كرد. در شرايطي كه وضعيت سياسي بسته اين كشور و آمارهاي نه چندان درخشان آن در حوزه حقوق بشر همواره انتقادهايي را به دنبال داشته است، قزاقستان در مساله عدم تكثير تسليحات هسته‌اي بسيار مثبت عمل كرده و نه تنها ذخاير نظامي هسته‌اي خود را تحويل داده بلكه ساير كشورها را هم براي قرار گرفتن در اين مسير تشويق كرده است. اين سياست‌هاي هسته‌اي آستانه در چند سال اخير منجر به واگذاري نقش مثبتي از سوي امريكا به اين كشور در پرونده مذاكرات هسته‌اي ايران شد. قزاقستان علاوه بر ميزباني دو دور مذاكرات هسته‌اي در آلماتي، به عنوان بزرگ‌ترين صادر‌كننده اورانيوم در جهان، به اجراي برجام با انتقال 60 تن اورانيوم به تهران كمك شاياني كرد. وزير امور خارجه قزاقستان پيش از اين در مصاحبه‌اي با فارن پاليسي تاكيد كرده بود كه آستانه در كوتاه‌ترين بازه زماني ممكن براي كمك به اجرايي شدن برجام دست به انتقال اين ميزان اورانيوم به ايران زده است: از دولت ما خواسته شد كه اين ميزان اورانيوم را در اختيار ايران قرار دهيم و ما هم به اين درخواست پاسخ مثبت داديم. ما هر نقشي كه لازم باشد براي اطمينان از پابرجا بودن توافق هسته‌اي ايران با 1+5 ايفا خواهيم كرد.
تسليحات اتمي از بدو تولد كشور قزاقستان با آن همراه بوده است. پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي سابق، تعداد 1410 مورد كلاهك هسته‌اي به قزاقستان به ارث رسيد. اين رقم، آستانه را به چهارمين كشور بزرگ دارنده ذخيره‌هاي هسته‌اي در جهان بدل كرده بود. قزاقستان با همراهي امريكا و روسيه تمام اين ذخاير را نابود يا تبديل به مواد بي‌خطر كرد. سياسيون اتحاد جماهير شوروي سابق در فاصله سال‌هاي 1949 تا 1989، 465 مورد تست هسته‌اي را در قزاقستان انجام داده بودند. از آن سال‌ها چند دهه گذشته است اما هنوز هم نسل‌هاي چندم در اين كشور تحت تاثير بيماري‌هاي ناشي از تشعشعات راديواكتيو آزمايش‌هاي سنگين هسته‌اي هستند كه در گذشته انجام شده بود. هرچند كه بخشي از انگيزه دولت نظربايف در تخريب كلاهك‌هاي هسته‌اي قزاقستان به تجربه تلخي بازمي‌گردد كه در اذهان مردم اين كشور شكل گرفته است اما به نظر مي‌رسد كه شخص رييس‌جمهور در اتخاذ چنين تصميمي بسيار مصمم بوده است. بر اساس گزارش‌هايي كه در خصوص نظربايف وجود دارد، وي به پيشنهادهاي برخي از رهبران جهان مانند معمر قذافي براي نگهداري اين كلاهك‌ها «نه» گفته بود.
نظربايف در مقاله‌اي كه در سال 2012 در نيويورك‌تايمز نوشت و در آن ايران را به همكاري‌هاي هسته‌اي با جهان تشويق كرده بود، آورده بود: كشور من با تمام قوا و به شكل خستگي ناپذيري براي تشويق ساير كشورها به خلع سلاح تلاش خواهد كرد. بايد جهاني بسازيم كه از تهديد تسليحات هسته‌اي عاري باشد و تسليحات هسته‌اي در آن به تاريخ پيوسته باشد. نظربايف مخالفت با تسليحات هسته‌اي را به دستاوردي تاريخي براي دولت خود بدل كرده است. دستاوردي كه در تاريخ سياسي قزاقستان به نام وي ثبت شده است.