هواداران و منتقدان رهبر انقلاب كوبا او را با اشك‌ها و لبخندها بدرقه مي‌كنند
بدون فرمانده
در اين سال‌ها اصلاحات واژه‌اي بود كه به كرات در داخل كوبا به گوش مي‌رسيد اما اصلاحات از نوع درون ساختاري. توسعه بيمه درماني و ارتقاي وضعيت تحصيل عمومي در زمره اولويت‌هاي فيدل از همان نخستين سال‌هاي حضور در قدرت بود و همين دو فاكتور هم مهم‌ترين دستاوردهاي دولت او بود. البته همه‌چيز در كوبا زيرنظر دولت و سيستم‌هاي اطلاعاتي آن ممكن بود. زندگي زير لنز كنترل شديد دولتي و سركوب كوچك‌ترين انتقاد يا اعتراض. فيدل از همان نخستين روزهاي به پا خاستن براي عدالت در كوبا تنها به محبوس نگاه داشتن ايده و خط و مشي خود در داخل جزيره فكر نمي‌كرد و همواره به بسط و گسترش ايده‌هاي انقلابي خود به فراتر از مرزهاي كشورش فكر مي‌كرد. از شكل‌گيري جنبش‌ها و حركت‌هاي ماركسيستي در شيلي، نيكاراگوئه و ونزوئلا حمايت مي‌كرد و سربازان كوبايي را براي برخي از اين نبردهاي ضدامپرياليستي راهي كشورهاي منطقه كرد. نشستن كوبا بر كرسي رياست جنبش عدم تعهد در فاصله سال‌هاي 1979 تا 1983 و همچنين توسعه چشمگير سيستم پزشكي و دارويي در كوبا اين كشور را مورد توجه افكار عمومي قرار داد و منجر به احترام ويژه جوانان و رهبران كشورهاي در حال توسعه قرن بيستم به وي شد. همه‌چيز براي فيدل كاسترو خوب پيش مي‌رفت كه سقوط اتحاد جماهير شوروي سابق در 1991 رخ داد. اتفاقي كه منجر به تصميم‌گيري‌هاي جديد توسط فيدل شد و در حالي كه فروپاشي شوروي فرسنگ‌ها كيلومتر آن سوتر از كوبا رخ داده بود، اما هاوانا به دستور فيدل وارد وضعيت تازه‌اي شد. شرايطي كه در آن ايده‌هاي ضدجهاني‌سازي بيش از قبل تبليغ و تقويت شد. در سال‌هاي 2000 بود كه وي جرقه ائتلاف‌هاي معني‌دار ميان كشورهاي امريكاي لاتين را زد و از همان زمان كوبا و ونزوئلا عملا به برادرهاي دوقلو در عالم سياست بدل شدند. سياست‌هاي انقلابي و ضدامريكايي فيدل در تمام اين سال‌ها با فراز و فرودهاي خاص خودش ادامه داشت تا اينكه در سال 2006 ميلادي اعلام كرد كه مسووليت‌ها را به برادر خود رائول منتقل خواهد كرد و البته اين پروسه تا سال 2008 ادامه پيدا كرد. از 2008 فيدل به سايه رفت و برادرش كه برخي او را مريد فيدل مي‌دانند بر كرسي قدرت نشست. برخي او را رهبري مقتدر و عده‌اي شخصيتي جنجال‌برانگيز مي‌خوانند. كاسترو جوايز جهاني بسياري را بر سينه دارد و هواداران دوآتشه‌اش او را قهرمان سوسياليسم، ضدامپرياليسم و انساني با ايده‌آل‌هاي انساني و والا مي‌خوانند. مردي كه مبتكر نظامي انقلابي در كوبا شد و در سايه آن هاوانا از زير يوغ استعمار واشنگتن بيرون آمد. با اين‌همه دست مخالفانش نيز براي نقد او خالي نيست. او را ديكتاتوري مي‌دانند كه سال‌ها كوبا را در سايه رژيمي توتاليتر نگاه داشت. مردي كه در دولتش نقض‌هاي حقوق بشر به كرات رخ داد اما وي در برابر آنها سكوت اختيار كرد تا اصل انقلابش را زنده نگاه دارد. هرچه عمر حضور فيدل در راس قدرت بيشتر شد آمار كوبايي‌هايي كه خود را به آب و آتش زدند تا از وطن به هر قيمتي بروند نيز افزايش يافت. وضعيت اقتصادي كوبا نيز در نتيجه تحريم‌هاي متعدد امريكا هر روز سير نزولي خود را طي كرد به گونه‌اي كه برخي از مردم اين كشور براي تامين رزق روزانه نيز با مشكلاتي روبه‌رو هستند. كاسترو در تمام 50 سال حضور در قدرت براي هر انتقادي كه از وي و حكومتش مي‌شد پاسخي در آستين داشت. در پاسخ به تمام اتهام‌هاي نقض حقوق بشر در سخنراني سال 1978 در كنفرانس جهاني جوانان كمونيست گفت: رهبران امريكا با چه مشروعيتي در خصوص حقوق بشر صحبت مي‌كنند؟ رهبران كشوري كه در آن در كنار ميليونرها، فقرا به چشم مي‌خورند. كشوري كه حقوق سياهپوست‌ها در آن تضييع مي‌شود. كشوري كه حق زنان در آن ادا نمي‌شود. كشوري كه اقليت‌ها در آن تحقير مي‌شوند. با اين‌همه نمي‌توان كتمان كرد كه فيدل از نسل سياستمداران تاثيرگذار بود. نسل غول‌هاي سياسي كه نه فقط جغرافياي ذهن افراد نشسته در گعده خود را تغيير مي‌دهند بلكه جريان فكري را هدايت و رهبري مي‌كنند كه تاريخ بايد آنها را قضاوت كند. بسياري اهميت اقدام‌هاي فيدل را در اين مي‌دانند كه وي مردي برآمده از كشوري كوچك و دورافتاده بود كه با شعارهاي انقلابي‌اش 10 رييس‌جمهور امريكا را سردرگم كرد. كاسترو يك بار در سال 1953 در پاسخ به انتقادها گفته بود: مرا متهم كنيد اما اين اصلا مهم نيست چرا كه تاريخ درباره من قضاوت خواهد كرد.
ابهام و اميد در مرگ فرمانده
مردم كوبا آخرين بار رهبر خود را در حال خوش و‌بش با رييس‌جمهور ويتنام در ابتداي ماه ميلادي در عكس‌ها ديدند. صبح شنبه كه كوبايي‌ها از خواب برخاستند پس از نيم‌قرن وطن را عاري از سايه فيدل ديدند. هرچند كه بسياري رائول را دنباله رو خط و مشي فيدل مي‌دانند اما از زماني كه وي از سال 2008 قدرت را در دست گرفته است عملا اصلاحات چشمگيري به خصوص در حوزه اقتصادي رخ داده است. وي در دسامبر 2014 موافقت خود را با احياي رابطه ديپلماتيك با كوبا اعلام كرد و به چند دهه خصومت پايان داد. فيدل در واكنش به اين اقدام برادر حمايت چنداني از خود بروز نداد و بسياري اين سوال را مطرح مي‌كردند كه آيا واقعا تصميمي كه رائول گرفت با رضايت رهبر انقلاب كوبا بوده است يا خير؟ برخي از منابع هم مي‌گويند كه حضور فيزيكي فيدل و نفس كشيدن او مانع از اين شده بود كه رائول در مسير احياي رابطه با امريكا سريع‌تر حركت كند. ابتداي سال جاري ميلادي بود كه باراك اوباما در سنت شكني تاريخي براي نخستين‌بار از 1928 راهي هاوانا شد و البته كه فيدل نپذيرفت وي را ببيند. چند روز پس از اين ديدار تاريخي اوباما از هاوانا بود كه فيدل در ستون يكي از روزنامه‌هاي دولتي كوبا سخنان باراك اوباما را دكوري با ظاهري فريبنده خواند و به كوبايي‌ها يادآوري كرد كه بارها و بارها امريكا تلاش كرده است كه دولت كمونيستي كوبا را نيست و نابود كند. تصاوير فيدل كاسترو به شناسنامه‌اي براي خيابان‌ها، كافه‌ها، خانه‌ها و مكان‌هاي عمومي در كوبا بدل شده است. زماني كه خبر درگذشت وي اعلام شد برخي در هاوانا ناراحتي خود را از اين اتفاق اعلام كردند. يكي از شهروندان كوبايي در اين خصوص به رويترز مي‌گويد: «واقعا ناراحت هستم. هرچه مي‌خواهيد بگوييد و هرجور مي‌خواهيد فكر كنيد اما او چهره‌اي جهاني بود كه همه به او احترام مي‌گذاشتند و دوستش داشتند.» در كوبا 9 روز عزاي عمومي اعلام شد و مراسم وداع با پيكر فيدل نيز روز 4 دسامبر برگزار خواهد شد. گاردين در گزارش پوشش اخبار مربوط به عكس‌العمل مردم كوبا به درگذشت فيدل مي‌نويسد: مردم به دليل نبود اينترنت در اين كشور اخبار را از طريق رسانه‌هاي عمومي مانند تلويزيون دريافت مي‌كنند و به همين دليل بسياري از كوبايي‌ها يك ساعت پس از اعلام خبر درگذشت فيدل متوجه قضيه شدند. با اين‌همه خبر مرگ وي براي كساني كه با فرمانده در سال‌هاي پس از 1960 خاطره داشتند يك شوك بود. گاردين به نقل از يك شهروند كوبايي مي‌گويد: همه ما كمونيست نيستيم اما همه ما هوادار فيدل بوديم. از امروز كوبا دوره‌اي از ابهام را آغاز خواهد كرد، هيچ كس نمي‌داند بدون فرمانده چه بر سر ما مي‌آيد. شايد از امروز عصر جديدي در تاريخ كوبا آغاز شده است. اين احساسات مردمي در ميامي امريكا جايي كه صدها كوبايي در تبعيد روزهاي خود را در نيم قرن گذشته شب كرده‌اند، متفاوت بود. همه بيرون آمدند، پرچم كوبا را در هوا چرخاندند، رقصيدند و از درگذشت فيدل ابراز رضايت كردند. هرچند كه رائول كاسترو از چندسال پيش زمام امور در كوبا را بر عهده دارد و مرگ فيدل بر مسائل اجرايي اين كشور تاثير نمي‌گذارد اما مرگ فرمانده خلأيي را در عالم سياست كوبا و كشورهاي اطراف تاثيرگرفته از انقلاب آن ايجاد خواهد كرد و البته كه بايد شاهد روي كارآمدن نسل جديدي از سياستمداران در كوبا باشيم. رائول كاسترو پيش از اين گفته بود كه در سال 2018 از قدرت خداحافظي خواهد كرد و حزب كمونيست هم اعلام كرده كه به دنبال حضور نسل‌هاي جوان‌تر در راس هرم اجرايي خود است. در حال حاضر اصلي‌ترين گزينه براي جانشيني رائول معاون وي است كه 56 سال سن دارد. وزير امور خارجه و وزير امور اقتصاد هم دو نفر ديگري هستند كه در دهه ششم زندگي شان هستند و مي‌توانند گزينه‌هاي رياست بر حزب باشند. برخي تحليلگران مي‌گويند كه صدور مجوز براي سرمايه‌گذاري‌هاي خصوصي و غيردولتي و همچنين برداشته شدن برخي محدوديت‌ها بر آزادي‌هاي مدني شهروندان كوبايي اصلاحاتي است كه جانشين‌هاي رائول بايد مدنظر بگيرند.
پايان فيدل، آغاز دونالد
برخي تحليلگران مسائل كوبا اعتقاد دارند كه درگذشت فيدل مي‌تواند به بهبود سريع‌تر رابطه ميان امريكا و كوبا منتهي شود. كاسترو در حالي درگذشت كه تا چندهفته ديگر هم در امريكا رييس‌جمهور جديدي روي كار خواهد آمد كه در جريان رقابت‌هاي انتخاباتي خود وعده داده بود كه سفارتخانه امريكا در هاوانا را مي‌بندد و رابطه را قطع خواهد كرد. ترامپ ساعت‌ها پس از درگذشت فيدل كاسترو به سنت هميشه توييت كرد و در يك جمله خبري نوشت: فيدل كاسترو مرد. ترامپ در ماه اكتبر در مصاحبه‌اي با سي‌بي‌اس از تلاش‌هاي دولت اوباما براي عادي‌سازي رابطه با كوبا انتقاد كرد و توافق ميان واشنگتن و هاوانا را ضعيف خواند و البته اعتراف كرد كه بخش‌هايي از اين توافق هم خوب است. وي در مصاحبه ديگري هم تاكيد كرده بود كه هركاري مي‌كند تا توافق با كوبا را قوي و به نفع امريكا كند، حتي اگر لازم باشد توافق هاوانا با واشنگتن در دوره اوباما را ملغي كرده و از نو مذاكره كند. البته وي در راهپيمايي در ميامي در سپتامبر نظرات پيشين خود را پس گرفت و تاكيد كرد كه از بهبود رابطه ميان هاوانا و واشنگتن پس از نيم قرن استقبال مي‌كند. برنده انتخابات رياست‌جمهوري امريكا پيش از اين هم اعلام كرده بود كه مايل است در كوبا هتل‌سازي كند و به سي‌ان‌ان گفته بود كه بازگشت كوبا به صحنه بين‌المللي خوب خواهد بود. تحليلگر مسائل سياست خارجي در شبكه سي‌ان‌ان پس از مرگ فيدل كاسترو درخصوص آينده رابطه دو كشور گفت: اين لحظه، لحظه بسيار مهم و حساسي در رابطه ميان امريكا و كوبا است. مردم كوبا نيز مانند شهروندان بسياري از كشورها نمي‌دانند كه دونالد ترامپ چه رويكردي نسبت به كشور آنها خواهد داشت. در حال حاضر اگر همه در مسير عقلانيت حركت كنند و تلاش نكنند از فضاي پس از مرگ فيدل كاسترو به نفع خود استفاده كنند مي‌توان به در ريل ماندن قطار رابطه دو كشور اميدوار بود. از سوي ديگر تا زماني كه وزير امور خارجه جديد امريكا مشخص نشود نمي‌توان در خصوص سياست دولت ترامپ در تقابل يا تعامل با هاوانا اظهارنظر قطعي كرد.
وداع جهاني با سمبل يك دوره
نخستين رهبران جهان كه درگذشت فيدل را تسليت گفتند، نارندرا مودي از هندوستان و نيكولاس مادورو از ونزوئلا بودند. هر دو آنها هم بر لزوم ادامه راه فيدل توسط انقلابي‌هاي جهان تاكيد كردند. نلسون ماندلا پس از آنكه در سال 1990 از زندان آزاد شد بارها و بارها از تلاش‌هاي كاسترو براي مبارزه با آپارتايد قدرداني كرده بود. بنياد ماندلا نيز بلافاصله پس از انتشار خبر فوت وي اين ضايعه را به مردم كوبا تسليت گفت.
نيكلاس مادورو، رييس‌جمهور ونزوئلا ضمن ابراز تسليت به رائول كاسترو و مردم كوبا خطاب به كشورهاي مختلف تصريح كرد: «به همه انقلابي‌هاي جهان مي‌گويم كه ما بايد ميراث او و تاكيد او بر استقلال، سوسياليسم و موطن‌مان را ادامه دهيم. كاسترو به مردمان جهان نشان داد كه راهي براي شأن و منزلت وجود دارد. او با تاكيد بر اصول بوليواري، تاريخ‌ساز شد.
رافائل كورئا، رييس‌جمهور اكوادور ضمن تسليت گفتن درگذشت كاسترو گفت: «كوبا زنده باد. امريكاي لاتين زنده باد.»
انريكه پنانيتو، رييس‌جمهور مكزيك گفت: «من بابت درگذشت رهبر انقلاب كوبا و مرجع سمبليك قرن بيستم سوگوارم. فيدل كاسترو دوست مكزيك بود.»
نارندرا مودي، نخست‌وزير هند گفت: من عميق‌ترين همدردي خود را به دولت و مردم كوبا اعلام مي‌كنم. فيدل كاسترو يكي از سمبليك‌ترين شخصيت‌هاي قرن بيستم بود.»
«ميخاييل گورباچف»، آخرين رهبر اتحاد جماهير شوروي ضمن تسليت گفتن درگذشت كاسترو، او را به خاطر تقويت و بهبود كوبا با وجود محاصره شديد امريكا، ستايش كرد. سخنگوي كرملين خبر داده كه ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه به رائول كاسترو پيام تسليت ارسال كرده است. پوتين، فيدل كاسترو رهبر انقلاب كوبا را «نماد و سمبل يك دوره» خوانده و او را تحسين كرده است. او تاكيد كرد كه ياد و خاطره فيدل كاسترو براي هميشه در قلب مردم روسيه باقي مي‌ماند.
رييس‌جمهور فرانسه هم فوت فيدل كاسترو را به رائول كاسترو رييس‌جمهور كوبا، خانواده او و مردم كوبا تسليت گفت. در بيانيه فرانسوا اولاند البته كاسترو، «تجسمي» از اميدها و نااميدي‌هاي انقلاب كوبا خوانده شده و تصريح شده است: «او يك شخصيت متعلق به دوره جنگ سرد بود، دوره‌اي كه به سقوط اتحاد شوروي انجاميد».
«جاكوب زوما» رييس‌جمهور آفريقاي جنوبي در پيامي ضمن تسليت گفتن فوت فيدل كاسترو تاكيد كرد كه رهبر فقيد كوبا در مقابله مان با رژيم آپارتايد همراه بود و الهام‌بخش كوبايي‌ها براي پيوستن به مقابله با آپارتايد بود.
«شي جين پينگ» رييس‌جمهور چين در بيانيه‌اي به مناسبت درگذشت رهبر فقيد كوبا تاكيد كرده كه «ياد و خاطره فيدل كاسترو براي هميشه باقي خواهد ماند».
فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجه اتحاديه اروپا در بيانيه‌اي اعلام كرد: «اول از همه صميمانه‌ترين تسليت خودم را به رائول برادرش و خانواده و دوستانش ابراز مي‌كنم. فيدل كاسترو مردي با عزم و شخصيتي تاريخي بود. او در زماني پر از چالش‌ها و ترديد‌ها و البته تغييرات بزرگ در كشورش فوت كرد». موگريني همچنين با ابراز اميدواري براي تداوم روابط و مناسبات دوجانبه، تاكيد كرد كه توافقنامه همكاري و مذاكرات سياسي اتحاديه اروپا با كوبا در فصل بهار گذشته، فصلي نوين در روابط دو طرف ايجاد كرده است. شيخ «صباح احمد جابر الصباح» امير كويت با فرستادن پيامي براي «رائول كاسترو» رييس‌جمهور كوبا، فوت فيدل كاسترو را تسليت گفت. او در اين پيام براي ملت كوبا و خانواده كاسترو آرزوي صبر كرد. «نواف احمد جابر الصباح» وليعهد و «جابر مبارك حمد الصباح» نخست‌وزير كويت نيز پيام‌هاي تسليت مشابهي براي رائول كاسترو فرستادند. «خليفه بن سلمان» نخست‌وزير بحرين هم پيام تسليتي براي رائول كاسترو فرستاد و ابراز همدردي كرد. بن سلمان در اين پيام به نقش فيدل كاسترو در انقلاب و رشد كوبا و نيز مواضع حاميانه وي از قضاياي عربي و دفاع از حق در سرتاسر جهان اشاره كرد. «محمود عباس» رييس تشكيلات خودگردان فلسطين در پيام تسليت خود به رائول كاسترو، فيدل كاسترو را مدافع مستحكم كشور كوبا و ملت آن و نيز مدافع حق و عدالت در سرتاسر جهان توصيف كرد. پاپ فرانسيس رهبر كاتوليك‌هاي جهان، خطاب به رائول كاسترو، رييس‌جمهور كوبا و مردم كوبا گفت: «خبر ناراحت‌كننده درگذشت فيدل كاسترو را دريافت كردم. من غم و اندوهم را به شما ابراز مي‌كنم».
«جرمي كوربين» رهبر حزب اپوزيسيون كارگر انگليس در پيامي فيدل كاسترو رهبر انقلاب كوبا را «قهرمان عدالت اجتماعي» توصيف كرد و درگذشت او را تسليت گفت. بوريس جانسون، وزير امور خارجه بريتانيا مرگ فيدل را پايان يك دوران در كوبا و آغاز دوراني جديد براي مردم اين كشور خواند.