بيست و دو سال است كه واشنگتن تهران را در ليست وضعيت اضطراري قرار داده است و هرساله اين وضعيت تمديد مي‌شود. باراك اوباما، رييس‌جمهور امريكا روز گذشته در نامه‌هايي به كنگره وضعيت اضطراري در قبال ايران، كوبا، ونزوئلا، زيمبابوه و روسيه را تمديد كرد. درخصوص دليل قرار گرفتن ايران در ليست وضعيت اضطراري از سوي امريكا، آثار و پيامدهاي اين اقدام و تاثير اين مساله در مناسبات ايران و امريكا در دوره ترامپ، گفت‌وگويي با سيدعلي خرم، سفير اسبق ايران در مقر اروپايي سازمان ملل داشته‌ايم كه مشروح آن را در ادامه مي‌خوانيد.
باراك اوباما، رييس‌جمهور امريكا روز گذشته در نامه‌هايي به كنگره وضعيت اضطراري در قبال ايران را تمديد كرد. ريشه اعمال اين وضعيت اضطراري عليه ايران كه هر ساله تمديد مي‌شود، چيست؟
ريشه اعمال وضعيت اضطراري عليه ايران به دولت نخست بيل كلينتون، رييس‌جمهور وقت امريكا در دهه 1990 ميلادي بازمي‌گردد. در آن دوران، نه تنها عليه ايران وضعيت اضطراري اعمال شد بلكه بسياري از قانون‌هاي تحريمي ديگر مانند قانون تحريم‌هاي ايران و ليبي كه بعدها به قانون تحريم‌هاي ايران (ايسا) تغيير يافت، هم وضع شد. با اين حال، در آن دوران، رييس‌جمهور امريكا براي ايران وضعيت اضطراري صادر كرد تا با اقدامات و سياست‌هاي دولت ايران مقابله كند. اين وضعيت بعدها با تشديد تحريم‌ها عليه ايران كه برخي از آنها مانند قانون ايسا مدت‌دار هم هستند، تداوم يافت؛ به عبارت ديگر، وقتي كشوري از سوي امريكا در ليست شرايط اضطراري قرار مي‌گيرد معناي آن اين است كه امريكا هرساله وضعيت روابط خود را با آن كشور مورد بررسي قرار مي‌دهد و مي‌بيند كه آيا روابط آنها در يك سال گذشته تغييري كرده است يا خير؟ و اينكه در اين مدت، چه قانون‌هايي درخصوص آن كشور صادر شده است. در صورتي كه در وضعيت روابط آن دو كشور تغييري ايجاد نشده باشد، واشنگتن همچنان آن كشور را در ليست كشورهايي با وضعيت اضطراري نگه مي‌دارد. درباره ايران نيز همين وضعيت حاكم است. بيش از بيست سال است كه امريكايي‌ها هر ساله وضعيت روابط خود با ايران را مورد بررسي قرار مي‌دهند و با توجه به عدم كاهش تنش ميان طرفين، آنها تصميم مي‌گيرند كه وضعيت اضطراري عليه تهران را تمديد كنند.
ايران و امريكا از 1980 با يكديگر قطع رابطه كردند و اين وضعيت، حدود 15 سال بعد عليه تهران از سوي واشنگتن اعمال شد. دليل قرار دادن ايران در ليست كشورهايي با وضعيت اضطراري چه بود؟
وجود فضاي خصومت‌آميز ميان تهران و واشنگتن عامل قرار گرفتن ايران در آن ليست بود. علت‌العلل تنش در روابط هم به زعم امريكايي‌ها كه ابتدايي‌ترين آن هم است، اشغال سفارت امريكا در تهران بود كه منجر به قطع روابط سياسي دو كشور هم شد. پس از آن، امريكايي‌ها تحريم‌هايي را عليه ايران اعمال كردند و قوانين سخت‌گيرانه‌تري عليه تهران چه در كنگره و چه با فرمان اجرايي رييس‌جمهور تصويب كردند. به سخن ديگر، آنچه تا پيش از توافق هسته‌اي وجود داشت، اين بود كه امريكا هر ساله تحريم‌هاي جديد، سخت‌گيرانه‌تر و جامع‌تري عليه ايران صادر مي‌كرد و مي‌كوشيد فضاي تنفسي را براي ايران تنگ كند و در روابط خارجي ايران با ساير كشورها محدوديت ايجاد كند و خوشبختانه برجام با آنكه فقط در مساله هسته‌اي بود، توانست در اين روند رو به صعود توقف ايجاد كرده و آن را آهسته كند. با اين حال، قرار دادن ايران در ليست وضعيت اضطراري موجب شد تا امريكا تحريم‌هايي با بهانه‌هايي همچون فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران، تروريسم، حقوق بشر، موشكي و... اعمال كنند.
اوباما در نامه خود از پايبندي ايران به برجام سخن گفته است. او گفته است در حالي كه تحريم‌هاي هسته‌اي عليه ايران در چارچوب برجام تعليق شده‌اند، تحريم‌هاي غيرهسته‌اي همچنان به قوت خود باقي است. او از عدم عادي شدن روابط ميان تهران و واشنگتن سخن گفته است. چرا امريكا مصمم است تا اين وضعيت اضطراري عليه ايران تمديد شود؟
علت آن باقي ماندن فضاي خصومت‌آميز ميان تهران و واشنگتن است. با آنكه ايران و امريكا توانستند در يكي از مسائل اختلافي‌شان مانند برجام به توافق برسند كه آن هم توافقي ميان ايران و امريكا به همراه پنج كشور ديگر و اتحاديه اروپا بود، ولي همچنان مناسبات دوجانبه ايران و امريكا مبتني بر دشمني، تنش و بي‌اعتمادي است. تا زماني هم كه اين خصومت باقي است، امريكا به خود حق مي‌دهد وضعيت اضطراري را تمديد كند. اگر زماني روابط حسنه و عادي شد يا آنكه ديگر خصومتي در مناسبات دوجانبه نبود، ديگر اين وضعيت هم ادامه نمي‌يابد. نمونه‌اي كه درباره كوبا نيز رخ داده است.
اما اوباما همين وضعيت را درباره كوبا نيز تمديد كرده است؟
روابط ميان امريكا و كوبا عادي شده است ولي برخي تحريم‌ها كه توسط كنگره وضع شده، همچنان باقي هستند و دولت امريكا قادر به لغو آنها نيست و با گذشت زمان برداشته مي‌شود. روابط امريكا و كوبا با روابط امريكا و ايران متفاوت است چراكه واشنگتن هم‌اينك هاوانا را مانند تهران، يك دشمن مستقيم و فوري نمي‌داند. با اين حال، من فكر مي‌كنم اوباما در دوره دوم رياست‌جمهوري خود تلاش‌هايي را براي كاهش تنش با تهران انجام داد ولي اين تلاش‌ها به دليل بي‌اعتمادي ايران مورد استقبال قرار نگرفت كماآنكه مخالفان او يعني جمهوريخواهان نيز موافق اين تنش‌زدايي نبودند و به صورت مداوم، براي او اخلال‌آفريني كردند و موجب دامن زده شدن به اين بي‌اعتمادي شدند. حال كه اين وضعيت روابط همچنان خصومت‌آميز است، پس وضعيت اضطراري عليه ايران هم باقي مي‌ماند تا آنكه زماني اين شرايط به حالت عادي و دوستانه يا حداقل عدم خصومت بازگردد.
بسياري مي‌گويند كه تمديد وضعيت اضطراري بستر بسياري از تحريم‌ها به ويژه تحريم‌هاي اوليه و غيرهسته‌اي عليه ايران است. آيا تمديد اين وضعيت اضطراري مي‌تواند به معناي آن باشد كه واشنگتن مي‌خواهد شبح تحريم عليه ايران را همچنان بر سر تهران نگه دارد؟
به نظر من، تمديد وضعيت اضطراري ارتباطي به باقي نگه‌داشتن يا نداشتن شبح تحريم‌ها عليه ايران نيست. روابط دو كشور به زعم امريكايي‌ها غيرعادي و خصومت‌آميز است و تا زماني كه اين فضا خصومتي باشد، تداوم وضعيت اضطراري عليه تهران غيرقابل تغيير است و دولت امريكا آن را تمديد كرده و رعايت مي‌كند. اين شرايط هم در نهايت موجب فراهم شدن بهانه و زمينه لازم براي واشنگتن براي تمديد تحريم‌هاي ديگر و اعمال تحريم‌هاي جديد و جدي‌تر مي‌شود.
تمديد اين شرايط تا چه اندازه نشان‌دهنده آن است كه دولتمردان امريكايي همچنان ذهنيت سابق را درباره تحريم‌ها دارند و تغييري در نگرش آنها صورت نگرفته است؟
موضع جمهوريخواهان نه درباره ايران و نه درباره تحريم‌ها تغييري نكرده و از ابتدا هم مخالف برجام بودند و مي‌گفتند برجام اجماع جهاني عليه ايران را برمي‌دارد و ديگر ما نمي‌توانيم عليه ايران تحريمي ايجاد كنيم.
دموكرات‌ها چطور؟ به هر حال اين تحريم هرسال توسط اوباما تمديد شده است؟
من فكر مي‌كنم دموكرات‌ها و حداقل اوباما نگرش متفاوت‌تري نسبت به ديگران دارند. او قانون تحريم‌هاي ايران را امضا نكرد. اگر هم قانون تحريم‌ها را وتو مي‌كرد، كنگره وتوي او را بي‌اعتبار مي‌كرد. او با عدم امضاي قانون ايسا نشان داد كه مخالف آن است. اگر هم اين شرايط تمديد مي‌شود به خاطر آن است كه تغييري در فضاي روابط دو كشور صورت نگرفته است و چون تغييري انجام نشده، وضعيت اضطراري تمديد مي‌شود؛ ربطي هم ندارد كه چه كسي رييس‌جمهور امريكا باشد يا نباشد.
در دوره پسابرجام كه بسياري از كشورهاي مختلف به ويژه اروپايي‌ها مايل به همكاري با تهران و گسترش مناسبات با ايران هستند، تمديد اين وضعيت اضطراري تا چه اندازه مي‌تواند در استمرار ديگر تحريم‌هاي اوليه و فضاي هراس همكاري با تهران موثر واقع شود؟
موقعي كه امريكا شرايط اضطراري عليه ايران را تمديد مي‌كند، اين علامت منفي را به اتحاديه اروپا، چين، روسيه و شرق آسيا و... مي‌دهد كه در روابط‌شان با ايران ملاحظاتي را اعمال كنند و سطح همكاري‌ها را ارتقا ندهند. اينكه آن كشورها چه رفتاري مي‌كنند، بستگي به طرف مقابل دارد؛ يا آنكه ملاحظات را رعايت مي‌كنند يا مانند روسيه تلاش مي‌كنند از ايران باج بگيرند. ممكن است چيني‌ها هم بخواهند همين رويه روس‌ها را انجام دهند. نكته مهمي كه بايد توجه داشت آن است كه ديگران منتظر تغيير فضا نمي‌مانند و نمي‌خواهند ريسك جريمه و تحريم را بخرند. تمديد اين فضا به طرف‌هاي ايران اين پيام را مي‌دهد كه نمي‌توانيد با ايران همكاري كنيد.
پس بايد منتظر كاهش همكاري‌هاي ايران با طرف‌هايي همچون اروپا باشيم؟
كاهش يا افزايش همكاري با ايران بستگي به مولفه‌هاي بسياري دارد. همچنان بايد منتظر سياست اعمالي و نه اعلامي ترامپ در قبال ايران باشيم. همچنين اينكه تهران تا چه اندازه مي‌تواند اروپايي‌ها را جذب كند يا خير؟
به جذب اروپايي‌ها توسط ايران اشاره كرديد. انجام اين كار نيازمند چه اقداماتي از سوي ايران است؟
مهم‌ترين اقدام براي اين كار، عملكرد مثبت ايران در مساله برجام است. اگر ايران در اجراي برجام به گونه‌اي رفتار كند كه به اروپايي‌ها نشان دهد مي‌تواند همكار مطمئن براي 1+5 باشد، بي‌ترديد 1+5 منهاي امريكا از ايران در برابر واشنگتن حمايت مي‌كند. اگر ايران اين اعتماد را به اروپايي‌ها نشان دهد كه به برجام پايبند است و مي‌تواند همكاري براي آنها باشد، آنگاه اتحاديه اروپا براي همكاري در ساير زمينه‌ها به دنبال ايران مي‌آيد ولي اگر ايران تزلزلي در اجراي برجام از خود نشان بدهد يا در تبليغات به گونه‌اي تند برود كه موجب افزايش هزينه‌هاي حمايت از ايران براي اروپايي‌ها بشود، در آن صورت اتحاديه اروپا هم دست از حمايت كردن از ايران برمي‌دارد.
رسانه‌هاي امريكايي مدعي هستند كه باراك اوباما در روزهاي پاياني خود در حال مستحكم كردن برجام است و صدور مجوز هواپيما‌ها، موافقت فروش 300 كيلو اورانيوم خام، تمديد شش ماه تعليق تحريم‌ها در آخرين روز كاري را نمونه‌اي از اين اقدامات تلقي مي‌كنند. تا چه اندازه اين اقدامات مي‌تواند برجام را در مقابل رويكرد دولت ترامپ محافظت كند؟
اين اقدامات ارتباط مستقيمي با مستحكم‌تر شدن برجام ندارد اما مي‌تواند ايران را براي ادامه اجراي كامل برجام همانند آنچه تاكنون انجام داده، دلگرم كند و نشان دهد كه امريكا علاقه‌مند به تقويت روابط و استحكام توافق هسته‌اي است. در مجموع من اين اقدامات را مشوق‌ها و اميدواري‌هايي براي تهران مي‌دانم تا ايران به راهش ادامه دهد.
مي‌تواند مانع از اقدامات تخريبي ترامپ عليه برجام هم بشود؟
اينكه اين اقدامات موجب شود كه ترامپ قدرتش براي برهم زدن توافق هسته‌اي از بين برود يا آنكه او قيد اقدامات تخريبي احتمالي‌اش نسبت به اين توافق را بزند، خير ولي تا حدودي مي‌تواند موجب افزايش هزينه‌ها براي برهم زدن توافق براي او بشود. از طرفي، با دلگرم كردن ايران براي ادامه راه، امريكا هم ديگر بهانه‌اي براي برهم زدن پيدا نمي‌كند و اين مساله ممكن است او را علاقه‌مندتر بكند.
ترامپ و اطرفيان او پس از انتخاب شدن تا چندي پيش درخصوص برجام هيچ‌گونه اظهارنظري نكرده‌اند. بسياري اين مساله را نشانه‌اي از عدم اولويت بودن ايران در برنامه سياست خارجي ترامپ تلقي مي‌كردند. با اين وجود در نشست سنا با گزينه‌هاي تيم سياسي، نظامي و امنيتي ترامپ، آن افراد از تعهد بين‌المللي بودن برجام و البته سخت‌گيري و نظارت دقيق بر برجام سخن گفتند. فكر مي‌كنيد در دولت ترامپ، رويكرد دولت او نسبت به برجام چگونه باشد؟
هنوز قضاوت درباره ترامپ زود است. او ابتدا مواضع تندي نسبت به برجام داشت و از پاره كردن آن حرف مي‌زد ولي اكنون تيم او برجام را تعهد بين‌المللي مي‌داند كه نمي‌توان آن را پاره كرد. اين نشان‌دهنده يك عقب‌نشيني و تعديل در مواضع است. اگرچه ركس تيلرسون، جيمز ماتيس و مايك پمپئو نسبت به ايران مواضع مثبتي ندارند و منفي فكر مي‌كنند ولي مي‌دانند برهم زدن برجام چه هزينه‌هايي براي امريكا دارد. با اين حال، اينكه ترامپ چه اقدامي درباره برجام مي‌كند، بستگي به آن دارد كه افرادي همچون تيلرسون چه اندازه مي‌توانند ترامپ را تعديل كنند. نوع اقدامات ايران هم در اين باره اثرگذار است.