جنگ واژه‌ها در آستانه
انتظارها از نخستين مذاكره غيرمستقيم سوري – سوري كاهش يافت
سارا معصومي
شش سال آوارگي، شش سال به چشم ديدن مرگ عزيزان، شش سال خانه به دوشي، شش سال تلاش براي عبور از مرزهاي آبي و زميني سرزميني كه وطن است اما فرزندانش را پس مي‌زند، شش سال جنگ به معناي تمام كلمه در قزاقستان به محلي جديد، نقشه راه جديد، بازيگراني گلچين شده و مذاكره‌كنندگاني متفاوت رسيده است. اما سوژه سوال همان محوري است كه در چندسال گذشته هربار مذاكراتي برگزار شده همه به دنبال دريافت ردي از پاسخ نهايي در آن بودند: آيا اين دور از گفت‌وگوها به نتيجه‌اي مي‌رسد؟ نگاه‌ها به مذاكرات آستانه نيز از دو حالت خارج نيست: 1- تغيير ويتريني كه به حصول نتيجه منتهي نخواهد شد. 2- عزم بازيگران اصلي دو طرف كه مي‌تواند پاياني متفاوت را رقم بزند.
نشست آستانه پس از تغيير و تحولاتي در صحنه ميداني سوريه و البته تغيير معادله‌هاي كلان جاخوش كرده در ذهن برخي بازيگران، برگزار شد. شرق حلب از دست مخالفان و شورشيان خارج شد و به زمين‌هاي در اختيار نيروهاي دولتي اضافه شد، تركيه از موضع پيشين لزوم رفتن بي‌قيد و شرط بشار اسد عقب‌نشيني كرد، مجموعه‌اي از رخدادها كه آخرين آن ترور سفير روسيه در تركيه بود، دست مسكو را در ميز مذاكرات با آنكارا بالا نگه داشت، باراك اوباما با آن نگاه تند و تيز ضدروسي در چندماه اخير جاي خود را به دونالد ترامپي داد كه محو تماشاي روس‌ها در صحنه بين‌المللي است. مشتي از تحولات كه نمونه خروارها اتفاقي است كه مي‌تواند اين‌بار نتيجه نشست‌هاي سوريه را متفاوت‌تر رقم بزند. حالا همه مي‌گويند صحنه همان صحنه شطرنج است اما فراز و فرودها و جايگاه بازيگران با هم فرق كرده است. بحران حلب به عنوان دومين شهر بزرگ سوريه نه در دمشق، نه در مسكو و نه در تهران حل و فصل شد كه آنكارا ميزبان مذاكرات دوجانبه با روس‌ها شد و در نهايت در توافقي كه هيچ كس جزييات آن را نمي‌داند و البته در نتيجه حملات نظامي ارتش سوريه كه با حمايت روسيه انجام شد، حلب از معارضه و شورشيان تهي شد و نيروهاي دولتي سوريه شهر را بازپس گرفتند. برخي روسيه و تركيه را متحداني جديد در پرونده سوريه مي‌دانند. بازيگران ايستاده در دو سوي متفاوت جبهه در شش سال گذشته كه در چندماه اخير دورتر از حد زمزمه‌رس به هم نمي‌نشينند و پرونده سوريه را در مشت گرفته‌اند.
شورشياني كه جان‌شان مي‌رفت حلب را واگذار نمي‌كردند در نتيجه رايزني‌هاي آنكارا و مسكو در پايتخت تركيه و دست پايين در عرصه نظامي در برابر ارتش سوريه بار و بنه را جمع و حلب را تقديم كردند. همه مي‌گويند فرمول جديدي در آستانه روي ميز قرار ندارد اما برخي منابع مانند بي‌بي‌سي ادعا مي‌كنند كه آنچه در پستوهاي مذاكراتي در آنكارا ميان روسيه، تركيه و شورشيان گذشت به پايتخت قزاقستان منتقل شد تا مراحل بعدي را طي كند. يك چيز در آستانه متفاوت از مذاكرات ژنو است و آن هم حضور پررنگ شورشيان و شبه‌نظامياني است كه خود را معارضه مسلح مي‌خوانند و مي‌گويند، آمده‌اند تا پشت ميز مذاكره بده و بستان‌هاي سياسي را رقم بزنند. چهره‌هايي چون محمد علوش كه هرچند كت و شلوار بر تن كرده‌اند اما اعتقاد به راهكار نظامي براي پيروزي از طرز نگاه‌شان و انتخاب كلمات‌شان در مراوده با خبرنگاران مشهود است. به نظر مي‌رسد گروه‌هاي مسلح با از دست دادن زنجيره‌وار زمين در سوريه به باور غيرممكن بودن پيروزي ميداني در سوريه در سايه كمك‌هاي نظامي روسيه به دمشق رسيده‌اند. در چنين شرايطي شورشيان به پيشنهاد آنكارا به صحن مذاكره آمده‌اند تا شايد بتوانند غنيمت بيشتري را از آن خود كنند. حضور نظامي روسيه در سوريه كه از سپتامبر 2015 شكل جدي‌تر و علني‌تري به خود گرفت عملا به تغيير نقش تركيه در اين پرونده هم منتهي شد. در نخستين چرخش‌ها، رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه هرچند در نهانخانه ذهنش به دنبال بركناري بشار اسد است اما اين تمايل را ديگر علني نمي‌كند. امروز نه رفتن سريع بشار اسد و نه مبارزه با تمام قوا با داعش كه مهار تهديدهاي كردي، اصلي‌ترين دغدغه رييس‌جمهور تركيه در پرونده سوريه است. تلاش‌هاي نيمه رها شده اردوغان براي حل اختلاف‌هاي داخلي با كردها نه تنها ره به جايي نبرد كه مجموعه تحولات در سوريه دست كردهاي در تعارض با دولت مركزي در تركيه را براي ابراز سياسي و نظامي اين مخالفت بازتر گذاشت. نگراني امروز اردوغان تهديد كردي در مرز سوريه و تركيه است و به نظر مي‌رسد كه روسيه از اين حيث به آنكارا دلگرمي داده است. در حالي كه امريكا براي حمايت از تركيه در برابر جريان كردي كه آنكارا تهديدي براي امنيت ملي خود مي‌داند، ناز و كرشمه‌هاي فراوان داشت اما روس‌ها دغدغه‌هاي خود را در آنكارا روي ميز گذاشتند و نگراني‌هاي تركيه را جدي گرفتند. نفس‌هاي سال 2016 به شمارش افتاده بود كه ولاديمير پوتين و رجب طيب اردوغان پرونده سوريه را وارد فاز جديدي كردند: آتش بس كج دار و مريزدر سرتاسر سوريه برقرار شد. آتش‌بسي كه مخالفان مي‌گويند به سختي برقرار مانده است و دولت مي‌گويد طرف مقابل بارها و بارها آن را نقض كرده است. در فاصله زماني پيروزي دونالد ترامپ تا در دست گرفتن سكان كاخ سفيد توسط وي، روسيه و تركيه مهره‌هاي جديد را چيدند. نشست مسكو به ابتكار ايران، روسيه و تركيه برگزار شد و امريكايي كه درگير انتقال قدرت بود به حاشيه رانده شد. روز دوشنبه نيز آستانه كه بسياري از آن با عنوان حياط خلوت روسيه نام مي‌برند، ميزبان مذاكرات سوري – سوري شد كه در نشست افتتاحيه آن هيات‌هاي رسمي ايران، تركيه و روسيه بودند به انضمام نمايندگاني از ساير بازيگران مانند امريكا. استفان دي‌ميستورا، نماينده دبيركل سازمان ملل در امور سوريه مي‌گويد: آنچه در آستانه مي‌گذرد مقدمه‌اي است براي نشستي كه قرار است در ماه فوريه در ژنو در قالب مذاكرات صلح برگزار شود. در حالي كه نگاه‌ها به سمت آستانه چرخيده است به نظر مي‌رسد كه انتظارها از اين نشست فراتر از حد معمول است. حاضران و ناظران مي‌گويند هدف تقويت آتش‌بس، اعتماد‌سازي و بسترسازي براي مذاكرات سياسي در ژنو در آينده‌اي نزديك است. با اين‌همه روزنامه‌نگاري مانند حسن حسن از سوريه در اين‌باره به خبرنگار بي‌بي‌سي گفته است: حقيقت اين است كه روسيه به دنبال حل و فصل مساله سوريه از كانال نظامي است اما اين نيت را در زرورق تمايل به حل مساله سوريه با راهكار سياسي پوشانده است. دولت سوريه از ابتدا نيز اين سوال را مطرح مي‌كرد كه چرا بايد با مخالفاني كه در هتل‌هاي 5ستاره با من مذاكره مي‌كنند به توافق برسم زماني كه در ميدان نظامي گروه‌هاي ديگري مقابل من اسلحه نگاه داشته‌اند؟
در حالي كه محمد علوش به عنوان چهره نماينده جريان شبه‌نظامي و مسلح در آستانه حضور دارد، برخي چهره‌هاي سياسي حاضر در جريان معارضه از شيوه چيدمان مذاكراتي تركيه راضي نيستند. از منظر آنها مذاكره‌كنندگاني كه دستي در صحنه ميداني دارند بايد در پاي ميز مذاكره نيز صرفا درباره آتش‌بس و چند و چون پايبندي به آن و مسائل نظامي گفت‌وگو كنند و بحث را به مسائل سياسي نكشند. در اين ميان چهره‌هاي كميته عالي مذاكرات كه همواره در ژنو حضور داشته‌اند در گفت‌وگو با رسانه‌هاي متفاوت مي‌گويند نگران به حاشيه رانده شدن خود هستند. اما تنها غايبان اين نشست هم برخي گروه‌هاي معارضه سوري نيستند بلكه عربستان سعودي و تعدادي چند از كشورهاي حاشيه خليج‌فارس نيز از صحنه بيرون مانده‌اند. در اين ميان سازمان ملل تلاش مي‌كند نقش خود را به عنوان ميانجي ميان دولت و معارضه حفظ كند. دبيركل جديد اين سازمان آنتونيو گوترس كه مي‌گويند بسيار هم در پرونده سوريه فعال بوده است با وجود آنكه نشست‌هاي حاشيه‌اي دو و چندجانبه و همچنين نشست‌هاي اصلي هم در سطح معاون وزير بوده‌اند، استفان دي ميستورا را به آستانه فرستاده است. برخي نمايندگان ويژه كشورهاي اروپايي درامور سوريه مانند بريتانيا كه به اين نشست رسما دعوت نشده‌اند از آن استقبال كرده‌اند و البته به آن به چشم فرصتي نگاه كرده‌اند كه شايد اين‌بار در كاهش دردسرهاي ناشي از سوريه براي قاره سبز موثر افتد.
مذاكرات سوري - سوري در حالي در آستانه كليد خورده است كه دو طرف در روز نخست به دليل حجم بالاي اختلاف‌ها نتوانستند حتي مذاكرات مستقيم را پيش ببرند. ليز دوست خبرنگار بي‌بي‌سي در اين باره مي‌نويسد: بسياري از گروه‌هاي معارضه تحت فشار تركيه به ميدان مذاكره در آستانه آمده‌اند چرا كه آنكارا حضور آنها را در مذاكرات با روسيه و ايران تضمين كرده بود. براي اين شورشيان كه هر روز در تنگناي بيشتري در سوريه قرار گرفته‌اند شايد تركيه تنها شاهراه كمك‌هاي ميداني و پشتيباني‌هاي سياسي باشد. در حالي كه محمد علوش به نمايندگي از چند گروه اصلي معارضه حاضر شده و شخص خودش هم از جيش الاسلام است، احرار الشام كه يكي از اصلي‌ترين گروه‌هاي مسلح مشغول در سوريه است اعلام كرده كه در اين نشست شركت نمي‌كند اما با مصوبه‌هاي احتمالي آن مخالفت نخواهد كرد. از حلقه اصل كاري‌ها در تركيه، گروه‌هاي كرد نيز به اصرار تركيه از حضور در پاي ميز مذاكره حذف شده‌اند. اين دور از مذاكرات در آستانه در حالي برگزار شده است كه غايبان بسيارند و همين مساله مي‌تواند تضمين به نتيجه رسيدن توافق‌ها را براي اندك طرفين حاضر در دور ميز سخت كند.
آغازي نه چندان آرام
جلسه افتتاحيه نشست آستانه با اندكي تاخير زماني آغاز شد و هيات ايراني به رياست حسين جابري انصاري، معاون عربي و شمال آفريقاي وزارت امور خارجه نخستين هياتي بود كه در سالن حضور پيدا كرد. سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه در كنفرانس مطبوعاتي با همتاي مجارستاني خود گمانه‌زني‌هاي رسانه‌اي مبني بر وجود اختلاف ميان دو هيات سوري – سوري را تاييد كرد و گفت: چالش‌هايي در ارتباط و مذاكره ميان دولت سوريه با مخالفان مسلح وجود دارد اما تلاش‌هايي صورت گرفته است تا هيات مخالفان مسلح به هياتي سياسي بدل شود.
در روز نخست نشست آستانه همان‌طور كه پيش‌بيني مي‌شد دو طرف يكديگر را به نداشتن اراده سياسي براي حل و فصل اختلاف‌ها متهم كردند. هيات اعزامي مخالفان مسلح سوري در آستانه در كنفرانسي مطبوعاتي نخستين حمله‌ها به دمشق را كليد زد و تهديد كرد اگر مذاكرات آستانه به شكست بكشد مخالفان به جنگ در سوريه ادامه خواهند داد. يكي از اعضاي اين هيات گفت: ما براي بررسي مسائل نظامي و گفت‌وگو درباره تثبيت آتش‌بس در سوريه به اين جا آمده‌ايم نه مساله سياسي و صحبت درباره انتقال سياسي به هيات عالي مخالفان در مذاكرات با نظام مربوط مي‌شود. مرجعيت سياسي، براي ما بيانيه ژنو يك است. بدون آتش‌بس بحث درباره حل سياسي بحران سوريه بي‌معناست. ما در حال حاضر بر مناطقي تمركز كرده‌ايم كه شاهد نقض آتش‌بس بوده‌اند و فعلا محور اصلي مذاكرات ما پيرامون اين مسائل است. در سوريه هزاران نيروي خارجي هستند كه به نفع اسد مي‌جنگند و زماني كه روسيه بحث درباره پرونده جبهه فتح الشام (النصره سابق) را مطرح كرد، گفتيم كه صحبت درباره اين پرونده پس از توافق درباره اصل خروج شبه‌نظاميان خارجي از سوريه ممكن است.
سوريه به بحراني فرسايشي بدل شده است و راهكار براي چنين بحران چندلايه با بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي متعدد نيز آسان نخواهد بود. هرچند كه در چندسال گذشته دورهاي مذاكراتي بسياري درباره سوريه تشكيل شده است اما هيچ كدام از آنها به توفيقي منتهي نشده‌اند لذا اين‌بار نيز از نخستين دور مذاكرات متفاوت و البته بيشتر نظامي نمي‌توان انتظار چنداني داشت. هيات‌هاي دولت و معارضه در جريان نشست افتتاحيه نيز در دو سوي متفاوت ميز نشستند و تمام تلاش خود را به كار گرفتند تا چشم در چشم هم نشوند. بشار جعفري، نماينده دولت سوريه اما عصبانيت خود از سخنان هيات معارضه نظامي را پنهان نكرد و در سخناني تند و تيز گفت: مذاكره‌كنندگان هيات معارضه گستاخ و غيرحرفه‌اي هستند. آنها از كساني مانند فتح الشام كه جنايتكاران جنگي هستند، حمايت مي‌كنند.
بشار جعفري، در بخش‌هاي ديگري از سخنانش افزود: مذاكرات آستانه عملا رويدادي مهم در مسير حل و فصل سياسي در بحران سوريه است اما ما در نشست آستانه با يك حقيقت روبه‌رو شديم و آن اينكه مخالفان اهميت اين رويداد و مذاكرات را درك نمي‌كنند، درحقيقت صحبت‌هاي هيات مسلح بي‌ربط به نشست بود و خيلي مسائل نامربوط به نشست آستانه مطرح شده و اين نشان مي‌دهد كه آنها نماينده يك جريان يا گروه يا طرز فكر هستند. هيات مخالفان از چارچوب ديپلماتيك و ساختار مذاكرات خارج شده‌اند. لحن هيات مخالفان كاملا تحريك‌آميز بود و حاضران در جلسه را تحريك مي‌كرد، همچنين تفاوت و تغييرات در عملكرد و گفتار گروه‌هاي مسلح امري واضح بود. رييس هيات مخالفان دايما از اقدامات جبهه النصره در وادي بردي دفاع مي‌كند و مي‌گويد اقدامات نظامي ارتش سوريه عليه النصره نقض آتش‌بس اخير است. اما همان‌گونه كه مي‌دانيد آب مردم سوريه را قطع كرده‌اند، النصره هرگز طرفي از توافق آتش‌بس اخير نبوده اما آنها با دفاع از جبهه‌النصره از يك گروه و طرف خاص حمايت مي‌كنند و ما با تروريست‌ها مذاكره‌اي نداريم. آنها به شيوه‌اي مسوولانه رفتار نمي‌كنند و هدف‌شان از ارايه تفسيرهاي غلط درباره آتش‌بس اخير و مانورهاي اينگونه شكست مذاكرات آستانه است. همان‌طور كه مي‌دانيد نمي‌توان عمليات ارتش سوريه را عليه كساني كه به خاطر اقدامات آنها 7 ميليون سوري از آب محروم شده‌اند، نقض توافق آتش‌بس دانست.
جعفري كه در اين سال‌ها به چهره بين‌المللي دولتش بدل شده است در ادامه افزود: جلسه اول خوب برگزار شد و صحبت‌هاي ما سرشار از پيام‌هاي مثبت و خوش‌بيني بود اما هيات مخالفان كه هدف‌شان شكست مذاكرات است، غيرحرفه‌اي عمل كرده و صحبت‌هاي‌شان تحريك‌آميز و بيان ديكته‌هاي ارايه شده به آنها بود. ما به همه گفتيم هرگز تحريك نمي‌شويم و جزيي از سناريويي كه نشست آستانه را هدف گرفته، نيستيم. ما بايد براساس اصول توافق آتش‌بس عمل كنيم، مخالفان تفسيرهاي خاصي را از آتش‌بس ارايه مي‌دهند. آنها به بندهاي اصلي آتش‌بس پايبند نيستند. ما زخم‌هاي زيادي در سوريه داريم كه همه نتيجه اقدامات تروريست‌هاست. به عنوان مثال ما دو شهرك محاصره شده داريم كه حتي پس از توافق آتش‌بس هم روزانه توسط تروريست‌ها بمباران مي‌شوند. تركيه در اين نشست ناظر بر مخالفان مسلح است اما ايران و روسيه ناظر بر ديگر گروه‌ها و درستي اين مذاكرات هستند.
محمد علوش اما در طرف مقابل مي‌گويد كه به آستانه آمده است تا به قول خودش جلوي جوي خوني را بگيرد كه در سوريه ادامه دارد و تنها راه اين مساله نيز تقويت آتش‌بس و متوقف شدن كامل تمامي عمليات‌هاي نظامي دولت سوريه است. اين در حالي است كه بر اساس توافق اخير، گروه‌هاي داعش و النصره از توقف آتش مستثني شده‌اند.
به گزارش خبرگزاري تاس، طبق پيش‌نويس اعلاميه‌اي كه قرار است پس از مذاكرات آستانه به امضا برسد، روسيه، تركيه و ايران از جداسازي تروريست‌ها و گروه‌هاي اپوزيسيون مسلح استقبال مي‌كنند و طرحي براي مبارزه مشترك عليه شبه‌نظاميان داعش و النصره در نظر گرفته مي‌شود. از سوي ديگر روسيه، تركيه و ايران در نظر دارند تا مكانيزمي سه‌جانبه براي نظارت بر آتش‌بس در سوريه ايجاد كنند. كشورهاي ضامن آتش‌بس سوريه از جداسازي تروريست‌ها و گروه‌هاي اپوزيسيون مسلح استقبال كردند. طبق پيش‌نويس اين اعلاميه روسيه، تركيه و ايران بر لزوم از سر‌گيري مذاكرات سوريه طبق قطعنامه 2254 شوراي امنيت سازمان ملل تاكيد مي‌كنند. استفان دي‌ميستورا، نماينده ويژه سازمان ملل در امور سوريه هم كه در آستانه حضور دارد اين مذاكرات را ابتكاري خوب توصيف كرد. دي ميستورا در اين باره گفت: سوري‌ها به راه‌حل سياسي براي پايان درگيري‌ها و تضمين آينده بهتر براي فرزندان‌شان اميد دارند. تمامي طرف‌ها بايد از زيرساخت‌ها حمايت كنند و بايد تمامي مقرها و تاسيسات، آزاد و كار امدادرسانان تضمين شود. ناظران بايد راهكاري روشن كه اجرايي باشد براي مبارزه با تروريسم در نظر بگيرند. تمامي طرف‌ها بايد تمام تلاش خود را براي تحقق صلح طبق قطعنامه‌هاي شوراي امنيت صورت دهند.