سه كارگردان تئاتر از دلايل استقبال تماشاگران گفتند
تئاترِ صادق با مخاطب
بابك احمدي
تئاتر ايران در ماه‌هاي اخير با استقبال تماشاگر مواجه شده است. آن‌هم در شرايطي كه همچنان معتقديم بسياري از تماشاگران حرفه‌اي هنر نمايشي – مخاطبان نمايش‌هاي دهه‌هاي 50، 60 و 70 - به دلايل متعدد با سالن‌ها قهر كرده‌اند و به تماشاي آثار نمي‌نشينند چون اگر جز اين بود امروز بايد حضور گروه سني ميانسال و بالاتر را شاهد مي‌بوديم، حال آنكه قشر نوجوان و جوان – متولدان دهه 60 و 70 - همچنان بيشترين آمار تماشاگر اين روزها را به خود اختصاص داده‌اند. نمايش‌هايي مانند «مافيا» به كارگرداني افروز فروزند، «شلتر» به كارگرداني امين ميري، «كلاه آهني‌ها» كار پژمان عبدي و «ولپن» به كارگرداني مهدي كوشكي كه با آغاز پيش‌فروش با استقبال مواجه شده از جمله اين نمايش‌ها هستند. به اين فهرست مي‌توان نمايش‌هايي مانند «ترن» به كارگرداني حميدرضا آذرنگ، «حرفه‌اي» كاري از رضا كيانيان و «خداي كشتار» يا «آخرين نامه» را افزود ولي تفاوت گروه دوم در بهره‌گيري آنها از بازيگران چهره تئاتر و سينما است كه قطعا در ميزان استقبال تماشاگر بي‌تاثير نيست. اما چه عاملي موجب شد تماشاگران نمايش‌هايي مانند «مافيا»، «شلتر» و «كلاه‌‌آهني‌ها» را براي ديدن انتخاب كنند؟ نمايش‌هايي كه حتي محتواي آنچنان مفرحي نداشتند و كارگردانان آنها برخلاف جريان رايج از بازيگران چهره هم استفاده نكردند.
افروز فروزند: فضاي ناپايدار تئاتر ارايه تحليل را دشوار كرده است
كارگردان نمايش «مافيا» پاسخ به پرسش را با بيان عبارتي آغاز مي‌كند كه گروه‌ها معمولا عيان نمي‌كنند ولي فروزند اصولا اهل مخفي‌كاري نيست. «وقتي با گروه صحبت مي‌كنيم و خودمان را تحويل مي‌گيريم، مي‌گوييم لابد كارمان خوب است! گرچه در سال‌هاي اخير هر نمايشي كه چهره‌اي داشته با فروش بالا مواجه شده اما تماشاگر هر لحظه ما را شگفت‌زده مي‌كند. نمايش ما در شرايطي با استقبال مواجه شده كه اصلا چهره‌اي ندارد و همين امكان تحليل را مي‌گيرد. اتفاق افتاده بعضي نمايش‌ها هزينه زيادي براي دستمزد يك چهره در نظر گرفته‌اند و با استقبال روبه‌رو نشده‌اند يا نمايش‌هايي كه خوب بوده‌اند اما تماشاگر كمي مواجه شدند.» اين نمايشنامه‌نويس و كارگردان «فضاي ناپايدار تئاتر» را يكي از دلايل ناپايداري رفتار مخاطب مي‌داند. «خود ما هم با اتفاق‌هاي پيش‌بيني نشده مواجه مي‌شويم. به راحتي بايد بگويم 90 درصد از نمايش‌ها با اضطراب زياد كار را شروع مي‌كنند. ولي به هرحال هر گروهي راهكاري پيدا مي‌كند.» فروزند مي‌گويد: «دولت ما را به حال خودمان رها كرده و مثل بچه سرراهي عنوان مي‌كند برويد هزينه‌تان را تامين كنيد. بنابراين شرايط طوري شده كه بايد به هر چيز چنگ بزنيم بلكه هزينه كار بعدي تامين شود. گوش شنوايي هم وجود ندارد. من حتي به گروه‌هايي كه زير استاندارد كار مي‌كنند هم حق مي‌دهم چون وقتي فضا بيمار مي‌شود طبيعي است كه گروه‌ها هم بيمارگونه مبارزه كنند. اينكه هيچ‌كس به فكر ما نيست برايم بسيار عجيب است.» كارگردان نمايش «مافيا» در نهايت دليل استقبال تماشاگران را اين‌گونه تشريح مي‌كند: «شايد تماشاگر خودش را در صحنه تئاتر ما مي‌بيند. مضمون كار تلخ هست ولي تلاش كرده‌ام اين تلخي را شيرين به تماشاگر ارايه كنم و اين تنها جايي است كه آگاهانه تصميم به تعديل فضاي تلخ موجود گرفتم. از سوي ديگر برآيند اظهارنظر مخاطبان نشان مي‌دهد خودشان را روي صحنه مي‌بينند و موضوع براي‌شان جذاب است. گروه بازيگران همدل هستند و هيچ‌كس تنشي به وجود نمي‌آورد. شايد مجموع اين انرژي‌ها به مخاطب هم انتقال پيدا كرده باشد.»
كوشكي: اميدوارم بار ديگر كيفيت‌سالاري حاكم شود
مهدي كوشكي اين روزها براي اجراي نمايش «ولپن» آماده مي‌شود. بازيگر و كارگردان جوان تئاتر گرچه در آثار سينمايي خوشنام سال‌هاي اخير مثل «فروشنده» و «لانتوري» به ايفاي نقش پرداخته اما شهرت در سينما را با لذت ارتباط مستقيم با تماشاگر تاخت نزده است. او مي‌گويد: «به قول آقاي يعقوبي اميدوارم تئاتر به همان شرايط سابق كه كيفيت‌سالاري بود، برگردد. ولي بايد در نظر بگيريم شرايط تئاتر به گونه‌اي شده كه اگر من هم مقاومت زيادي داشته باشم در نهايت ناچار مي‌شوم در يك سريال بسيار بد بازي كنم. به نظرم اگر حد وسط را رعايت كنيم اعتبار ما براي مخاطب حفظ مي‌شود.» كوشكي همچنين تاكيد دارد كه اگر بازيگري از سينما به صحنه تئاتر بيايد و كيفيت خوبي از خودش نشان دهد هيچ مشكلي نيست. اين بازيگر درباره پرسش گزارش مي‌گويد: «ولپن را در دوران دانشگاه كار كرده بودم كه با حس و حال خوب دانشجويي به سرانجام رسيد و نتيجه خوبي به همراه داشت. البته استفاده از بازيگران چهره براي اجراي جديد پيشنهاد شد ولي در نهايت ترجيح داديم با بازيگراني كار كنيم كه در تمرين‌ها كيفيت خوبي از خودشان نشان داده‌اند. كيفيت مناسب و حال خوب گروه اجرايي از جمله ويژگي‌هايي است كه بي‌واسطه با تماشاگر در ميان مي‌گذاريم و احتمالا همين عوامل استقبال آنها را به همراه داشته است.» بازيگر نمايش «دكلره» همچنين حق اشتباه را براي هنرمندان و گروه‌ها به رسميت مي‌شناسد. «اگر اشتباه صورت مرداب خواهيم شد، ولي بايد يك نكته را در نظر بگيريم. شايد با استفاده از هر روشي تماشاگر به سالن بيايد ولي نبايد كاري كنيم كه برود و برنگردد. اينجا بحث كيفيت اهميت زيادي پيدا مي‌كند كه يك اصل است.» او ادامه مي‌دهد: «اميدوارم يك سوبسيدي بدون توقع در اختيار نمايش‌ها قرار بگيرد چون اينكه سوبسيد پرداخت كنيم اما اعمال سليقه هم وجود داشته باشد كمكي به فرهنگ نمي‌كند. به اين ترتيب امكاني در اختيار هنرمند قرار مي‌گيرد كه فقط به كار هنري‌اش فكر كند. به اين دليل كه بعضي هنرمندان همواره دغدغه هنري داشته‌اند و دليلي نداشته و ندارد به تبليغات و فروش بيشتر فكر كنند.»
پژمان عبدي: اگر با تماشاگر روراست نباشيم ضرر مي‌كنيم
پژمان عبدي به گفته خودش نمايش «كلاه آهني‌ها» را در ماراتن اسفند ماه روي صحنه آورد؛ زماني كه نمايش‌هاي زيادي روي صحنه بودند و بعضي از آنها از چهره‌هاي شناخته‌شده سينما و تئاتر استفاده مي‌كردند. اين بازيگر و كارگردان درباره دليل استقبال تماشاگر از نمايش‌اش و همچنين نمايش «مافيا» مي‌گويد: «زندگي كه در نمايش‌هايي مثل «مافيا» جريان دارد مورد توجه تماشاگر قرار گرفته است. زمان اظهارنظر تماشاگران با اين جمله زياد مواجه شده‌ايم كه «ما احساس كرديم همه در اين مهماني روي صحنه حضور داريم.» نمايش «كلاه آهني‌ها» هم فضاي بسيار ساده‌اي دارد و از فانتزي بهره مي‌برد كه امكان كارهاي عجيب را پيش مي‌آورد اما تصميم گرفتيم تماشاگر با خود واقعي بازيگر مواجه شود؛ بدون آنكه از ابزار خاصي بهره بگيريم و از امكانات موجود يعني فيزيك بازيگر براي ايجاد اين فانتزي بهره ببريم كه تماشاگر احساس همدلي بيشتر داشته باشد.»
عبدي «صميميت»، «احترام به مخاطب» و «وجود محتواي قابل‌تامل» را از جمله عواملي مي‌داند كه موجب استقبال تماشاگران از اين دو نمايش شده است. «در تئاتر يك اصل وجود دارد؛ تماشاگر دنبال كاري مي‌گردد كه چه در فرم و چه در محتوا حرفي براي گفتن داشته باشد. شايد ما براي مدتي تماشاگر را فريب بدهيم اما اين روش خيلي دوام نخواهد داشت. به نظرم نمايش‌هاي پرفروش با تماشاگر خود روراست بودند و به آنها احترام گذاشتند. اين قاعده در فرم و محتواي آثار صادق است.»
اين بازيگر ادامه مي‌دهد: «در اين سال‌ها با نمايش‌هايي مواجه شده‌ايم كه به واسطه امكانات خاص كلاژي از موقعيت‌هاي چشمگير به وجود آوردند ولي تماشاگر زمان خروج از سالن با خود مي‌گفت «خب كه چي؟»؛ مخاطب هم متوجه بود كه اگر از ايران خارج شود بهتر از اينها را خواهد ديد. كارهايي كه زاويه ديد خاصي را پيش روي مخاطب قرار نمي‌داد.» عبدي جريان تئاتر در سال‌هاي اخير را بسيار متفاوت از آنچه در 15 سال گذشته وجود داشته ارزيابي مي‌كند و تاكيد دارد اين شرايط رضايت هيچ‌يك از دست‌اندركاران هنر نمايش را به همراه ندارد. «آن زمان از كمترين امكانات براي تبليغ بهره مي‌گرفتيم و حتي از شبكه‌هاي مجازي هم خبر نبود اما همان زمان سالن‌ها پر از تماشاگر بودند و هيچ رقابت خاصي براي جذب تماشاگر وجود نداشت كه امروز به جنگ بدل شده است. در شرايطي كه دو ماه است نامه ما در سازمان زيباسازي شهرداري تهران مانده و دريغ از يك تبليغ شهري.» بازيگر و كارگردان نمايش «كلاه آهني‌ها» اهالي تئاتر را در كنار مديران، مسوول شرايط به وجود آمده مي‌داند. «خود ما تئاتري‌ها مخاطب را به حضور چهره‌ها عادت داديم كه موجب شده تماشاگر ديرتر به نمايش‌ها و گروه‌هايي مثل ما كه از بازيگر چهره بهره نمي‌برند، اعتماد كند. اين خود ما تئاتري‌ها هستيم كه ذايقه مخاطب را هدايت مي‌كنيم.» يكي ديگر از نكاتي كه در اظهارات اين سه كارگردان وجود داشت، اين بود كه نمايش‌هاي آنها بدون استفاده از تبليغات آنچناني روي صحنه مي‌رود. بنابراين اطلاع‌رساني تماشاگران و درخواست آنها از دوستان و نزديكان خود براي ديدن يك نمايش خوب همچنان بيشترين ميزان تاثيرگذاري در جذب مخاطب را به خود اختصاص مي‌دهد. طبق اين اظهارات قرابت مضموني موجب استقبال تماشاگران از اين نمايش‌ها شده است.