تنها گزينه زنده ماندن بر جام در صورت بازگشت تحريم‌هاي امريكا
ظريف: اروپايي‌ها از ترامپ پيروي نكنند
شهاب شهسواري
درست در روزهايي كه جان كري، وزير خارجه پيشين ايالات متحده امريكا خروج از برجام را «غيرمنطقي» خواند، محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه جمهوري اسلامي ايران تاكيد كرد كه ايران فقط در صورتي اجراي تعهداتش در برجام را ادامه مي‌دهد كه ديگر طرف‌هاي امضا‌كننده توافق به آن پايبند بمانند. ظريف كه در گفت‌وگو با روزنامه‌هاي گاردين و فايننشيال پيش‌بيني مي‌كرد دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا، با عدم تاييد پايبندي ايران به برجام، زمينه‌هاي خروج يكجانبه امريكا از اين قرارداد را ايجاد كند، موجوديت توافق هسته‌اي را با واكنش كشورهاي اروپايي و ديگر قدرت‌هاي جهان با اقدام امريكا گره زد و گفت: «اگر اروپا، ژاپن، روسيه و چين تصميم بگيرند كه از ايالات متحده پيروي كنند، آنگاه من فكر مي‌كنم كه پايان توافق فرا رسيده است.»
محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه جمهوري اسلامي ايران بعد از دو هفته مذاكره و ديپلماسي مستمر جمعه شب به تهران بازگشت؛ سفري كه با بيش از 77 رويداد، از جمله ده‌ها ديدار رسمي و چندين مصاحبه، نشان از فعاليت دستگاه ديپلماسي ايران در آستانه اعلام نظر دولت امريكا در مورد رعايت برجام از سوي ايران بود. دقيقا دو هفته ديگر، رييس‌جمهور ايالات متحده امريكا بايد بر اساس قانون «بررسي توافق هسته‌اي ايران» كه همزمان با توافق هسته‌اي توسط كنگره امريكا وضع شده‌بود، طي نامه‌اي به كنگره استمرار پايبندي ايران را به برجام اعلام كند. مقامات امريكايي طي هفته‌هاي اخير، با وجود تاييد اجراي تعهدات ايران توسط آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، سيگنال‌هايي مبني بر احتمال عدم تاييد اجراي تعهدات ايران در نامه 15 اكتبر دونالد ترامپ ارسال كرده‌اند كه باعث مي‌شود كنگره امريكا حق بازبيني و وضع مجدد تحريم‌هاي هسته‌اي را عليه جمهوري اسلامي ايران پيدا كند. ظريف در آخرين مصاحبه‌اي كه قبل از بازگشت به تهران از او منتشر شد، پيش‌بيني كرد كه دولت دونالد ترامپ در نامه 15 اكتبر اجراي تعهدات ايران را تاييد نخواهد كرد.
جنگ نيابتي ميان اتحاديه اروپا و كنگره امريكا
به نظر مي‌رسد كه دو هفته مانده به اعلام نظر دولت امريكا در مورد برجام، تهران و واشنگتن در حال آماده كردن نمايندگان خود در دعواي حقوقي در مورد آينده برجام هستند. محمدجواد ظريف كه در اقامتگاه سفير ايران در سازمان ملل متحد با خبرنگاران روزنامه‌هاي گاردين و فايننشيال تايمز گفت‌وگو مي‌كرد، گفت: «فكر مي‌كنم كه او [رييس‌جمهور امريكا] موفق شده سياست‌هاي خود را غيرقابل پيش‌بيني كند و حالا در حال تبديل كردن سياست‌هايش به [سياست‌هاي] غيرقابل اعتماد است.» ظريف در مورد پيش‌بيني‌اش در مورد نامه 15 اكتبر رييس‌جمهور به كنگره نيز گفت: «من فرض مي‌كنم و حدس مي‌زنم كه او پايبندي ايران را تاييد نكند و تصميم‌گيري را در اين زمينه به كنگره محول كند. » ظريف از يك‌سو پيش‌بيني كرده است كه توپ تحريم‌هاي هسته‌اي ايران از سوي دونالد ترامپ در زمين كنگره خواهد افتاد و از سوي ديگر توپ واكنش به تحريم‌هاي احتمالي كنگره امريكا را هم به جاي تهران در زمين اروپايي‌ها مي‌اندازد. در اين مصاحبه ظريف مي‌گويد كه موجوديت برجام در صورت تصويب تحريم‌هاي جديد از سوي ايالات متحده امريكا به اروپا، روسيه و چين (ديگر طرف‌هاي مذاكره ايران در توافق هسته‌اي) بستگي دارد. ظريف مي‌گويد: «اروپا بايد رهبري را خودش در دست بگيرد.» ديپلمات ارشد جمهوري اسلامي ايران معتقد است كه در صورت تصويب تحريم‌هاي جديد «اگر اروپايي‌ها از واشنگتن پيروي كنند، برجام از هم فرومي‌پاشد.» ظريف مي‌گويد ايران در صورت خروج امريكا از برجام، تنها در صورتي به تعهدات خود براساس اين توافق پايبند مي‌ماند كه همه امضا‌كنندگان ديگر برجام، يعني بريتانيا، فرانسه، آلمان، روسيه و چين هم به اجراي كامل مفاد توافق پايبند باشند.
رويارويي اتحاديه اروپا با تحريم‌هاي امريكا عليه ايران بي‌سابقه نيست. سال 1996 شوراي وزراي اتحاديه اروپا در مصوبه‌اي با عنوان «مصوبه حمايتي عليه تاثيرات مصوبات تحريم فرامنطقه‌اي توسط كشور ثالث»، موسسات تجاري و كمپاني‌هاي اروپايي را در برابر مصوبات تحريم‌هاي فرامنطقه‌اي كنگره امريكا عليه جمهوري اسلامي ايران، مورد حمايت قرار داد. ظريف در اين مورد توضيح مي‌دهد: «در دهه 1990 اروپايي‌ها فقط تحريم‌ها را ناديده نگرفتند، بلكه عليه آن قانوني وضع كردند كه در مجموعه قوانين اتحاديه اروپا وجود دارد، بر اساس اين مصوبه اتحاديه اروپا از موسسات تجاري اروپايي حمايت مي‌كند و اگر ايالات متحده آنها را تحريم كند بلافاصله اقدامات تلافي جويانه عليه ايالات متحده امريكا انجام مي‌دهد. بسياري معتقدند كه احتمالا اين روشي خواهد بود كه اتحاديه اروپا مجددا در پيش خواهد گرفت.»
انتخاب سخت اروپا: برجام يا شوراي امنيت
جولين بورگر در روزنامه گاردين مي‌نويسد در شرايطي كه بحث در مورد برجام دوباره شدت گرفته است، اروپايي‌ها ممكن است حتي مجبور شوند از تلاش براي مبارزه با تحريم‌هاي امريكا هم فراتر بروند و رو در روي مصوبات شوراي امنيت قرار بگيرند. براساس متن برجام و پيوست‌هايش ايالات متحده امريكا به صورت يكجانبه مي‌تواند اجراي مجدد تحريم‌هاي شوراي امنيت را از سر بگيرد. اين بخش از برجام همان بخشي است كه از آن با عنوان «بازگشت‌پذيري» ياد مي‌شود و وزير خارجه ايران براساس آن از حق ايران براي از سرگيري فعاليت‌هاي هسته‌اي‌اش در سطح پيش از توافق مي‌گويد. بر اين اساس امريكايي‌ها هم حق دارند به قطعنامه‌هاي پيشين شوراي امنيت بازگردند بدون اينكه لازم باشد اين قطعنامه‌ها مجددا در شوراي امنيت تصويب شوند، بلكه برعكس براي لغو مجدد آنها بايد راي‌گيري شود كه اين راي‌گيري هم با مانع بزرگي، يعني حق وتوي امريكا مواجه خواهد بود. هر چند كه اين بخش برجام براي جلوگيري از حق وتوي يك كشور (روسيه يا چين) براي حمايت از ايران در صورت نقض توافق به آن اضافه شده است، اما حالا در شرايط متفاوت مي‌تواند به عنوان دستاويز يك كشور (ايالات متحده امريكا) براي نقض برجام استفاده شود. جارت بلنك، مقام پيشين وزارت خارجه ايالات متحده امريكا كه در مذاكرات هسته‌اي نيز حضور داشت در يادداشتي براي رويترز مي‌نويسد: «اروپا در صورت خروج امريكا از برجام سر دوراهي سختي قرار مي‌گيرد كه يك راه آن به نقض قوانين بين‌المللي ختم مي‌شود و يك راه ديگر ممكن است اشتباه بزرگ سياسي تلقي شود. در هر حال اروپايي‌ها از اينكه مجبور بشوند در برابر چنين انتخابي قرار بگيرند، خشمگين خواهند شد چرا كه بايد ميان دو تا از مهم‌ترين سياست‌هاي اصلي‌شان انتخاب كنند: سياست پيروي از مصوبات شوراي امنيت يا اجراي بدون نقص برجام.»
جان كري: تحريم ناكارآمد؛ مذاكره كارآمد
همزمان با انتشار مصاحبه محمدجواد ظريف با روزنامه‌هاي گاردين و فايننشيال تايمز، جان كري، وزير خارجه ايالات متحده امريكا كه در مذاكرات هسته‌اي طرف محمدجواد ظريف بود، با انتشار يادداشتي در روزنامه واشنگتن پست، از تلاش براي خروج از برجام انتقاد كرد و نوشت راي به حفظ برجام «راي براي امنيت امريكا است، نه يك رفراندوم عمومي در مورد محبوبيت دونالد ترامپ و باراك اوباما. » جان كري با اشاره به گفت‌وگوهايش با وزراي خارجه اروپايي مي‌گويد: «ماندن در برجام به ما قدرت چانه‌زني مي‌دهد تا آنگونه كه وزراي خارجه اروپايي به من گفته‌اند، بتوانيم در مورد نگراني‌هاي ديگرمان از رفتار ايران گفت‌وگو كنيم. اما اگر از توافق خارج شويم چه چيزي براي چانه‌زني براي‌مان باقي مي‌ماند؟ [با خروج از برجام] ما همسويي با نزديك‌ترين متحدان‌مان را از دست مي‌دهيم. باعث توانمند شدن بيشتر چين و روسيه مي‌شويم. پيروزي را دودستي تقديم تندروها در ايران مي‌كنيم و اين پيام را به هر كشوري كه مي‌خواهد با ما مذاكره كند مي‌فرستيم كه وقتي پاي سياست وسط مي‌آيد، ايالات متحده به حرف‌ها و وعده‌هايش پايبند نمي‌ماند.» جان‌كري با اشاره به اينكه حتي در دوران فقدان توافق هسته‌اي هم ايجاد اتحاد جهاني عليه ايران سخت بود، مي‌نويسد: «ايالات متحده امريكا با استفاده از ديپلماسي پيگيرانه و سخت توانسته بود متحدان اروپايي‌اش و كشورهاي مردد ازجمله چين، روسيه، هند و تركيه را براي اعمال تحريم‌هاي فلج‌كننده عليه ايران قانع كند.» كري ادامه مي‌دهد: «حتي اين هم نتوانست جلوي پيشرفت تسريع برنامه هسته‌اي ايران را از چندصد سانتريفيوژ به هزاران سانتريفيوژ بگيرد. اين تنها مذاكره بود كه باعث توقف و بازگشت به عقب برنامه [هسته‌اي ايران] شد.» كري در بخش ديگري از نوشته‌اش پاسخ منتقدان برجام در دولت كنوني را مي‌دهد كه ادعا مي‌كنند برجام، جلوي اقدامات بي‌ثبات‌كننده ايران در منطقه را نگرفته است، او معتقد است مسائل مورد ادعاي اين افراد ارتباطي با برجام ندارد و در پاسخ به كساني كه مي‌پرسند چرا برجام جلوي ايران در زمينه‌هاي ديگر را نگرفته است، مي‌نويسد: «اين سوال خوبي است و جواب آن ساده است، اصلا ما قرار نبود اهميت تمركز بر موضوع هسته‌اي را با هيچ چيز ديگري عوض كنيم.» محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران هم بار ديگر در مصاحبه‌اش با گاردين به بازگشت‌پذير بودن برنامه هسته‌اي ايران به پيش از تعهدات در توافق هسته‌اي تاكيد كرد و گفت: «توافق هسته‌اي به ايران اجازه داده است كه برنامه‌هاي تحقيق و توسعه‌اش را ادامه دهد. در نتيجه طي دو سال گذشته ما زيرساخت‌هاي فناوري‌مان را بهبود داده‌ايم.» ظريف ادامه مي‌دهد: «اگر ما تصميم بگيريم كه از توافق خارج شويم، با فناوري بهتري [نسبت به گذشته] از توافق خارج مي‌شويم. هرچند برنامه ما همواره صلح‌آميز خواهد بود، ما عضو NPT هستيم و اين موضوع [صلح‌آميز بودن برنامه هسته‌اي] ارتباط خاصي با برجام ندارد. اما محدوديت‌هايي كه بر اساس بخشي از بده‌بستان‌هاي توافق هسته‌اي پذيرفته‌ايم در صورت خروج از توافق ديگر الزام‌آور نخواهد بود.» با اين حال ظريف تاكيد مي‌كند كه كناره‌گيري از برجام تنها يكي از راهكارهايي است كه ايران آن را در نظر دارد و گزينه‌هاي بيشتري هم روي ميز ايران قرار دارند. او مي‌گويد: «گزينه‌هاي ديگري هم براي ما وجود دارد و اين گزينه‌ها بسيار به رفتار جامعه جهاني در برابر ايالات متحده امريكا بستگي دارد. اگر اروپا، ژاپن، روسيه و چين تصميم بگيرند كه از ايالات متحده پيروي كنند، آنگاه من فكر كنم كه پايان توافق فرارسيده است.»
جايزه صلح براي همه به جز امريكا
هنريك اردال، مدير موسسه پژوهش‌هاي صلح در اسلو، كه سالانه فهرستي از نامزدهاي جايزه صلح نوبل تهيه مي‌كند، مي‌گويد براي جايزه صلح نوبل بهترين نامزد معرفي شده ممكن، محمدجواد ظريف و فدريكا موگريني هستند كه موفق شدند زمينه‌هاي لازم براي برجام را پايه‌ريزي كنند. او مي‌گويد: «حالا كه خطر استفاده از سلاح‌هاي هسته‌اي با بالا گرفتن بحران كره شمالي از هر زمان ديگري بيشتر است، ابراز احترام و تشويق ابتكارهايي كه جلوي توسعه و مسلح شدن بيشتر جهان به سلاح‌هاي هسته‌اي را گرفته‌اند، بسيار لازم به نظر مي‌رسد.» هر چند برنده نهايي جايزه صلح نوبل، چهار روز ديگر معرفي مي‌شود، اما مانند هر سال گمانه‌زني‌ها در مورد برنده نهايي اين جايزه سياسي كه گهگاه با انتخاب شخصيت‌هاي جنجال‌برانگيز، باعث اعتراض‌ها و انتقادهاي تندي شده است، افزايش پيدا مي‌كند. اين مصاحبه مدير موسسه پژوهش‌هاي صلح اسلو در مورد احتمال انتخاب ظريف و موگريني بدون حضور كري، مي‌تواند نشان از بالاگرفتن انتقادها از رفتار غيرقابل پيش‌بيني ايالات متحده امريكا در برابر برجام باشد.