اعلام تعليق نتيجه همه‌پرسي توسط دولت اقليم كردستان
مسعود بارزاني عقب نشست
سارا معصومي
پايان تلخ براي نسخه‌اي كه جوهر تجويز آن خشك نشده، بايگاني شد. قريب به يك ماه از روزي مي‌گذرد كه كردهاي عراق پاي صندوق‌هاي راي حاضر شدند و اميد جدايي از عراق را به قماري واگذار كردند كه مبتكر آن مسعود بارزاني، رييس منطقه كردستان و عضو حزب دموكراتيك بود. از روزي كه بارزاني مقدماتي‌ترين گام‌ها را براي برگزاري همه‌پرسي جدايي كردستان از عراق برداشت مخالفان داخلي و خارجي از چپ و راست وي را محاصره كردند. حيدر العبادي در جامه نخست‌وزير عراق بارها از مسعود بارزاني و جريان مدافع وي در برگزاري اين همه‌پرسي خواست كه دست از لجاجت با دولت مركزي در روزهاي بحراني عراق و دست به گريباني اين كشور با داعش بردارند. شخص نخست‌وزير حتي طرح‌هاي جايگزيني را روانه اقليم كردستان كرد تا شايد سوداي برگزاري اين رفراندوم از سر مسعود بارزاني دور شود. صداي مخالف تنها از داخل عراق به گوش نمي‌رسيد و كشورهاي همسايه به خصوص ايران و تركيه نيز ابتدا با سخناني نرم و سپس با هشدارهاي تند و تيز از اربيل خواستند كه غائله را بخواباند. گوش مسعود بارزاني بدهكار هشدارها نبود و در نتيجه همه‌پرسي كه تنها حامي عيان آن رژيم اسراييل بود برگزار شد. همه‌پرسي كه قرار بود فرجام آن روزهاي بهتر براي كردهاي عراق باشد به درگيري ميان نيروهاي ارتش و پيشمرگه‌ها در كركوك منتهي شد و در نهايت هم ارتش و دولت عراق اختياراتي را كه براساس قانون اساسي بايد در چنته دولت باشد، بازپس گرفتند. با گذشت نزديك به 10 روز از حوادث كركوك روز گذشته دولت اقليم كردستان طي بيانيه‌اي رسمي با تعليق نتيجه همه‌پرسي، پيشنهاد آتش بس و برقراري مذاكره با بغداد را ارايه كرد. در اين بيانيه آمده است كه اقليم كردستان به منظور جلوگيري از بروز خشونت‌هاي بيشتر و درگيري با ارتش عراق مسوولانه و متعهدانه رفتار خواهد كرد. تداوم برخورد و درگيري ميان ارتش عراق و پيشمرگه‌ها كه 16 اكتبر 2017 رخ داد باعث خسارت به هر دو طرف و بروز ناآرامي در بخش‌هاي مختلف عراق شد. ادامه اين تقابل و درگيري ضمن اينكه هيچ پيروزي نخواهد داشت، منجر به هرج و مرج و بي‌نظمي خواهد شد و بر زندگي همه تاثير خواهد گذاشت. بنابراين به خاطر همه مسووليت و تعهدات‌مان نسبت به مردم كردستان و مردم عراق به دولت بغداد، مردم و افكار عمومي جهان پيشنهاد مي‌كنيم كه؛ 1- همه عمليات‌هاي نظامي متوقف و آتش‌بس برقرار شود. 2- نتيجه همه‌پرسي برگزار شده در كردستان به حالت تعليق درمي‌ايد. 3-يك مذاكره بين اقليم كردستان و دولت بغداد براساس قانون اساسي آغاز شود.
4 روز تا وداع بارزاني با قدرت
همزمان با صدور اين بيانيه، حزب دموكراتيك كردستان عراق رسما تاريخ كناره‌گيري مسعود بارزاني از رياست حزب را اعلام كرد. درحالي كه بسياري از منابع عربي در منطقه در چند روز گذشته خبر از استعفاي مسعود بارزاني در آينده‌اي نزديك داده بودند، «اشواق الجاد» از رهبران حزب دموكراتيك كردستان در گفت‌وگو با «بغداد اليوم» در اين باره گفت: ابتداي ماه نوامبر، دوره رياست بارزاني پايان خواهد يافت و وي به صراحت اعلام كرده است كه تمديد اين دوره را نخواهد پذيرفت. وي همچنين تاكيد كرده كه نه شخص او و نه هيچ‌يك از اعضاي خانواده‌‌اش براي تصدي اين پست، نامزد نخواهند شد. انتخاب رييس جديد منطقه كردستان با پايان دوره رياست بارزاني در حوزه اختيارات پارلمان منطقه كردستان است. پارلمان كردستان طرفي است كه بايد جانشين بارزاني را در چارچوب اختياراتش انتخاب كند. پارلمان چندين گزينه پيش رو دارد كه بايد يكي از اين گزينه‌ها را با توافق همه احزاب كردي انتخاب كند و حتي يك حزب نيز نبايد خارج از اين توافق باشد. مسعود بارزاني از سال 2005 در پست رياست منطقه كردستان حضور دارد و به موجب قوانين اين منطقه هيج فردي حق ندارد كه بيش از دو دوره در اين پست بماند اما وي پس از دو دوره 4 ساله بار ديگر به دليل اختلافات داخلي احزاب كرد موفق شد حضورش در اين كرسي را براي دو دوره دوساله ديگر تمديد كند.
افزايش درخواست‌ها براي انحلال رياست
اقليم كردستان
همزمان با تلاش‌هاي بغداد براي كاستن از تنش با اربيل، روزنامه شرق‌الاوسط در گزارشي ادعا كرد كه سه حزب كردي شامل جماعت اسلامي، ائتلاف دموكراسي و عدالت و جنبش تغيير در بيانيه مشتركي خواستار انحلال رياست اقليم كردستان و تشكيل دولت موقت شده‌اند. براساس اين گزارش كه ترجمه آن را ايسنا منتشر كرده است دو حزب كرد جماعت اسلامي و ائتلاف دموكراسي و عدالت كه برهم صالح، نخست‌وزير پيشين اقليم كردستان عراق رياست آن را برعهده دارد به طرح مشترك جنبش تغيير براي عبور از بحران فعلي اقليم پيوستند. اين سه تشكل سياسي با انتشار بيانيه مشتركي حوادث اخير در كركوك و ديگر مناطق را بحران، شكست و فاجعه‌اي سياسي و نظامي توصيف كرده و خواستار انحلال پست رياست اقليم شدند. اين سه حزب در بيانيه مشترك خود بر حمايت از گروه‌هاي سياسي، وحدت ميان گروه‌هاي مردمي در اقليم و دور نگه داشتن كردها از خطرات اختلاف و جدايي و جنگ داخلي تاكيد كردند. اين سه حزب كرد در ادامه تعامل با دولت عراق در مناطق مورد مناقشه مطابق با قانون اساسي، تلاش براي بازگردان شرايط به حالت عادي در اين مناطق و بازگشت آوارگان به خانه‌هاي‌شان، انحلال موسسه رياست اقليم كردستان، اعطاي اختيارات به نهادهاي مسوول طبق قوانين و اينكه پارلمان منبع صدور تصميمات و قوانين بوده و هيچ قدرت سياسي بالاتر از آن نباشد را خواستار شدند.
سكوت بغداد، دخالت تل‌آويو
در حالي كه در بيانيه اقليم كردستان از تعليق همه‌پرسي جدايي كردستان از عراق سخن به ميان آمده دولت مركزي اين كشور هنوز به آن پاسخي نداده اما پيش از اين بغداد خواهان لغو نتيجه همه‌پرسي شده بود و نه تعليق آن. حيدرالعبادي، نخست‌وزير عراق از زمان برگزاري همه‌پرسي بارها تاكيد كرده بود كه اين همه‌پرسي غيرقانوني است و نتيجه آن بايد رسما لغو شود. ساعتي پس از انتشار بيانيه اخير از سوي اقليم كردستان عراق، ابراهيم جعفري، وزير خارجه عراق اعلام كرد كه بغداد گفت‌وگو با كردهاي عراق را متوقف نخواهد كرد. وي در بخش‌هايي از سخنانش در مسكو درباره همه‌پرسي جدايي كردستان از عراق گفت: هر مساله‌اي كه تماميت ارضي عراق را به مخاطره بيندازد در قانون اساسي ما منع شده است.
درحالي كه مساله جدايي كردستان از عراق در سه ماه اخير براي ملت و دولت اين كشور هزينه‌هاي بسياري داشته كه شايد كمترين آن اختلاف آفريني ميان كردها و اعراب در سرزميني است كه هنوز با مخوف‌ترين گروه تروريستي بين‌المللي دست در گريبان است بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير رژيم صهيونيستي روز گذشته در يك اظهارنظر علني درباره همه‌پرسي جدايي كردستان عراق گفت: جهان بايد از آينده كردها حمايت كند. به گزارش فارس، نتانياهو در تازه‌ترين اظهاراتش در اين باره گفت: رحبعام زئيوي، وزير پيشين گردشگري اسراييل در دهه 1960 به منطقه كردستان عراق سفري محرمانه و بر تاسيس يك بيمارستان صحرايي اسراييلي در اين منطقه نظارت داشت. سفر مذكور بسيار تاثيرگذار بود. ما با آمال كردستان عراق بسيار همدردي مي‌كنيم و جهان بايد نگران امنيت و آينده آنها باشد.
بازگشايي گذرگاه‌هاي مرزي ايران با اقليم
ايران را شايد بتوان نخستين كشور همسايه‌اي دانست كه از تصميم چهره‌هاي سياسي در منطقه اقليم كردستان استقبال كرد و روند بازگشايي مرزهاي خود با اين منطقه را آغاز كرد. روز گذشته مدير گمرك‌هاي اقليم كردستان عراق اعلام كرد كه ايران گذرگاه مرري باشماق را بازگشايي كرد. پيش از اين نيز سيروان محمد، رييس اتاق بازرگاني سليمانيه اعلام كرده بود كه از روز چهارشنبه گذرگاه‌هاي مرزي ايران به منظور تجارت و عبور شهروندان بازگشايي خواهند شد بدين‌ترتيب علاوه بر انجام تردد متقابل مسافران، كليه عمليات گمركي نيز به حالت عادي باز مي‌گردد.
آوارگي 20 هزار كرد
هرچند هنوز به طور قطع نمي‌توان گفت كه پيشنهاد اقليم براي مذاكره بدون پيش شرط با بغداد چه سرانجامي پيدا مي‌كند اما ذات انتشار چنين بيانيه‌اي از سوي چهره‌هايي كه تا يك ماه قبل حتي حاضر به موكول كردن زمان برگزاري همه‌پرسي به تاريخي بهتر نبودند در رسانه‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي به عقب‌نشيني مسعود بارزاني از درخواست اوليه براي استقلال تعبير شد. تصميم بارزاني براي برگزاري همه‌پرسي جدايي بيش از همه به كردهاي عراق آسيب زده است. براساس تازه‌ترين گزارشي كه رويترز منتشر كرده است حدود 30 هزار كرد از زمان آغاز تنش در كركوك ميان نيروهاي ارتش و نيروهاي كرد مجبور به ترك خانه‌هاي خود شده‌اند. تعداد كثيري از اين آواره‌ها به كمك‌هاي اوليه نياز دارند و حتي سرپناه مسقفي نيز براي آنها وجود ندارد. درحالي كه ارتش عراق مي‌گويد تنش جدي ميان نيروهاي نظامي وابسته به دولت مركزي و كردها صورت نگرفته است عفو بين‌الملل روز سه‌شنبه اعلام كرده است كه تصاوير ماهواره‌اي، ويدئوها و عكس‌هايي كه از كركوك و حومه آن وجود دارد نشان مي‌دهد كه خانه‌هاي بسياري در اين منطقه دچار حريق عمدي شده يا ويران شده‌اند. يك مقام عفو بين‌الملل در اين باره به رويترز مي‌گويد: بسياري از كساني كه آواره شده‌اند در فضاهاي باز و مكان‌هاي عمومي مانند مدارس، مساجد يا ساختمان‌هاي نيمه‌كاره زندگي مي‌كنند. آنها به كمك‌هاي اوليه و همچنين مشاوره‌هاي رواني نياز دارند.
جز عفو بين‌الملل چندگروه بين‌المللي ديگر نيز گزارش‌هاي مشابهي ارايه كرده‌اند اما مي‌گويند كه رقم دقيقي در مورد تعداد اوارگان در اختيار دارند. به گزارش عفو بين‌الملل در نتيجه درگيري‌ها در كركوك حداقل 11 نفر جان خود را از دست داده‌اند. در حالي كه برخي از منابع كردي جريان حشدالشعبي را مقصر مي‌دانند اما سخنگوي حشدالشعبي در گفت‌وگو با رويترز تاكيد كرد كه نيروهاي حشد وارد كركوك نشده‌اند و آنچه در داخل شهر رخ داده به آنها ارتباطي ندارد. هيچ گونه آوارگي اجباري دركار نبوده است و برادران كرد ما از ترس آغاز خشونت فرار كرده‌اند.
كركوك از نخست‌وزير يك قهرمان ملي ساخت
پيشنهاد اقليم براي مذاكره با بغداد و تعليق نتيجه همه‌پرسي به پيروزي حيدرالعبادي نخست‌وزير اين كشور تعبير شده است. واشنگتن‌پست يكي از رسانه‌هايي است كه گزارشي را به سوژه برد نخست‌وزير اختصاص داده و نوشته است: حيدرالعبادي كه در ميان هم حزبي‌هاي خود به مرد قانون شهرت دارد به دنبال تصميم براي اعزام نيروهاي ارتش به مناطق كردي با افزايش محبوبيت در ميان عراقي‌ها روبه رو شده است. پيش از اين موفقيت اخير نيز وي به دليل پيروزي‌هاي ارتش بر تروريست‌هاي داعش و بازپس‌گيري‌هاي شهرهاي عراق شهره به شجاعت شده بود. حتي برخي از منتقدان سابق وي نيز دهان به تحسين وي گشوده‌اند و تصميم‌هاي اخير وي را عاقلانه و حساب شده مي‌دانند. حيدرالعبادي با به كار گرفتن نيروهاي ارتش به شكل مديريت شده براي حل بحران در مناطق كردي، روحيه ناسيوناليسم‌گرايي خود را به تصوير كشيد و به آرامي بسياري از موانع پيش روي موفقيت خود در انتخابات سال آتي ميلادي را كنار زد. شرايط اما براي ايالات متحده سخت‌تر شده است. مسعود محبوبيت حيدرالعبادي براي امريكايي‌ها لايه نقره‌اي بحراني است كه دو متحد امريكا در عراق يعني دولت مركزي و كردها را روبه روي هم قرار داده است. بسياري از تحليلگران مسائل عراق مي‌گويند كه حيدرالعبادي از امروز به موفقيت خود در انتخابات سال آتي مطمئن شده است. يك عضوشوراي استاني بغداد در اين باره به واشنگتن‌پست مي‌گويد: تصور عمومي اين بود كه العبادي در تصميم‌هاي خود متزلزل است اما سياست وي در قبال مساله كركوك كه هفته گذشته به تصوير كشيد نادرست بودن اين تصوير عمومي را نشان داد. او روش خود را انتخاب كرد و در اجراي آن نيز بسيار مصمم گام برداشت. او قانون و احترام به قانون اساسي را به نمايش گذاشت. هنوز مشخص نيست كه برنامه نخست‌وزير براي دورنگاه داشتن كردها از مناصب در مناطقي كه از سال 2014 در اختيار آنها بوده چيست اما طرفداران وي نيز به او هشدار داده‌اند كه بايد به مذاكره با كردها ادامه دهد و نيروهاي نظامي را از شهرهاي كردي دور نگه دارد در غيراين‌صورت محبوبيتي را كه اكنون در نتيجه تدبير خود به دست آورده از كف خواهد داد. حيدرالعبادي در سخنان هفته گذشته خود تاكيد كرد كه رفراندوم به تاريخ پيوسته است. در حال حاضر نخستين آزمون پيش روي العبادي براي سنجش اشتياق واقعي او براي پايان دادن به بحران اقليم كردستان به واكنش احتمالي او به تعليق نتيجه همه‌پرسي مربوط است. مشاوران نخست‌وزير به او يادآوري كرده‌اند كه امتناع از ورود به مسير مذاكره با كردها، مي‌تواند احتمال درگيري نظامي ميان نيروهاي ارتش و نيروهاي كرد را افزايش دهد. درحالي كه حركت نظامي نيروهاي ارتش در كركوك در واشنگتن سر و صداي بسياري را درباره پررنگ شدن نقش ايران در عراق به راه انداخت اما اين مساله براي عراقي‌ها يك امر حياتي به منظور جلوگيري از افتراق بيشتر داخلي بود. العبادي ترجيح داد كه در دل توفان تن به موج‌ها بدهد به جاي آنكه توسط اين موج‌ها به حاشيه رانده شود و شاهد پايان عمر سياسي خود در وطن باشد. اين حركت العبادي حتي به افزايش محبوبيت وي در ميان اهل سنت هم منتهي شد. اهل سنتي كه مخالف تداوم حضور او در دولت بودند.
قاسم سليماني مانع از به راه افتادن حمام خون شد
در اين ميان بازي العبادي با امريكايي‌ها نيز در ماجراي كردها بسيار حساب شده بود. دولت ترامپ از اينكه كردها طرح‌هاي امريكا براي پايان دادن به مناقشه ميان اربيل و بغداد را نپذيرفته‌اند به ستوه آمده بودند و البته العبادي به ديپلمات‌هاي امريكايي در بغداد اعلام كرده بود كه قصد ورود نظامي به كركوك را دارد اما زمان و حجم اين ورود را اعلام نكرده بود. درحالي كه در چند روز گذشته روايت‌هاي بسياري در مورد نقش سردار قاسم سليماني، فرمانده سپاه قدس در ماجراي كركوك مطرح شده است و برخي منابع كردي مي‌گويند كه وي با برخي از گروه‌هاي كردي براي خارج كردن پيشمرگه‌ها از كركوك به توافق رسيده بود اما دو چهره نزديك به العبادي كه در جريان تصميم‌گيري‌هاي وي قرار دارد روايت متفاوتي را به واشنگتن‌پست گفته‌اند. براساس اين روايت، قاسم سليماني پس از آنكه العبادي و برخي مقام‌هاي كرد درباره چارچوب توافق براي حل مساله كركوك با هم به توافق رسيدند وارد ماجرا شد. سليماني توانست در مرحله مياني مذاكرات بغداد با كردها، آنها را راضي به كنترل نيروهاي كرد كند و به آنها گفت كه تعداد نيروهاي ارتش از نيروهاي كرد بسيار بيشتر است. ورود سليماني به ماجرا در حقيقت برنامه العبادي براي ورود نظامي به كركوك را دو روز به تعويق انداخت چرا كه سردار سليماني اعتقاد داشت كه شايد مسعود بارزاني راضي به آغاز مذاكرات با بغداد شود كه اين اتفاق رخ نداد. روند گفت‌وگو ميان بغداد و اربيل به شكست منتهي شد اما هشدارهاي سليماني مانع از اين شد كه حمام خون در كركوك به راه بيفتد. يك مقام نزديك به العبادي در اين باره مي‌گويد: سليماني وارد روند مذاكرات شد اما اينگونه نبود كه معماري صفر تا صد ماجرا با وي باشد.
تقدير العبادي از پيشمرگه در تركيه
حيدر العبادي، نخست‌وزير عراق روز چهارشنبه در راس هياتي سياسي وارد آنكارا شد و با رجب طيب اردوغان، نخست‌وزير تركيه ديدار كرد. به گفته رسانه‌هاي عراقي اصلي‌ترين سوژه روي ميز رايزني‌هاي دو مقام مساله همه‌پرسي جدايي كردستان از عراق و تازه‌ترين تحولات آن بوده است. نخست‌وزير عراق در ديدار با اردوغان تصريح كرد: «ما از كمپين دروغ‌ها مبني بر حضور نيروهاي غيرعراقي در كركوك و اطراف آن متاسف هستيم. مبارزه با تروريسم بخش اساسي از سياست بغداد است.» وي همچنين پاسخ مثبت نيروهاي پيشمرگه به درخواست‌ها براي عدم درگيري را ستود. حيدر العبادي در ادامه سفرهاي منطقه‌اي خود به ايران سفر كرد و برخي از منابع عربي خبرداده‌اند كه وي در آينده بسيار نزديك به سوريه نيز سفر خواهد كرد.
العبادي از رييس‌جمهوري تركيه خواست تا براي رويارويي با تروريسم با عراق همكاري كند و افزود: هر طرفي كه سلاحي در خارج از چارچوب قانون اساسي در دست بگيرد، دست به اقدامي غيرقانوني زده و با آن برخورد مي‌شود.
«رجب طيب اردوغان» رييس‌جمهور تركيه نيز در نشست مشترك با مهمان خود گفت: ما به كردها هشدارهايي داديم اما هيچ عمل مثبتي نديديم، پس لازم شد تا تحريم‌هايي را عليه آنها اعمال كنيم. در حال حاضر به خاطر اقدامات گروه تروريستي داعش و ويراني‌اي كه در مناطق مختلف به جاي گذاشته، موصل، كركوك و الانبار وضعيت بدي دارند. هرچه در توان داريم براي كمك به عراق انجام مي‌دهيم و براي صلح و آرامش در منطقه گام‌هايي را بر مي‌داريم. ما از حضور عناصر مسلح گروه تروريستي پ. ك. ك در كردستان عراق مانند سنجار و قنديل اطلاع داريم و با بغداد براي مبارزه با اين گروه همكاري خواهيم كرد. همزمان با حضور نخست‌وزير عراق در تركيه، بينالي ايلديريم، نخست‌وزير تركيه در واكنش به تصميم منطقه كردستان عراق براي تعليق نتيجه همه‌پرسي جدايي، گفت از ابتدا نبايد اين اشتباه را انجام مي‌دادند. ايلديريم با اشاره به اين حرف «مسعود بارزاني» رييس منطقه كردستان عراق مبني بر بازگشتن به شرايط قبل از همه‌پرسي، گفت: پس چرا از ابتدا بر انجام دادن اين اشتباه اصرار كرديد؟ چرا بر خلاف نظر تركيه كه براي سال‌ها از شما محافظت كرده بود، عمل كرديد؟