تاثير تحولات جاري
بر سرنوشت برجام
كوروش احمدي
دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده، معاونش و ديگر اجزاي دولت او طي چند روز گذشته طي اظهاراتي مزورانه در مورد اعتراضات در ايران، مدعي حمايت از مردم ايران شده‌اند. ترامپ طي اين مدت در حالي از «مردم خوب ايران» سخن گفته كه از روزهاي نخست دوره رياست‌جمهوري‌اش مردم ايران را از طريق تلاش براي منع ورود آنها به خاك امريكا به اتهام ارتباط با تروريسم مورد اهانت قرار داده است. او به اين دليل و نيز به دلايل متعدد ديگري فاقد هر گونه وجهه‌اي در بين مردم ايران است و بديهي است كه هيچ اعتنايي در ايران به اظهارات او در مورد اعتراضات اخير نشده و نخواهد شد و از آن جز به خدعه و نيرنگ ياد نمي‌شود. با اين حال، او رهبر يك ابر قدرت با امكاناتي عظيم است و بي‌شك بايد گفته‌ها و مهم‌تر از آن كردار احتمالي او را مورد توجه قرار داد. سوال عمده در اين رابطه اين است كه آيا صرفنظر از لفاظي‌هاي معمول، آيا او مي‌تواند دست به اقدامي عملي نيز بزند يا خير. در اين مورد حدس و گمان‌هايي مانند استفاده از نفوذ دولت امريكا نزد شركت‌هاي اينترنت بنيان براي خنثي كردن محدوديت اينترنت در ايران يا قرار دادن اينترنت ماهواره‌اي براي استفاده در ايران و امثال آن مطرح است. اما مهم‌ترين سوال تاثير اين تحولات بر سرنوشت برجام است.
اعتراضات جاري در ايران و اظهارنظرهاي ترامپ در مورد آن در شرايطي است كه او بار ديگر در 13 ژانويه (23 دي) ناچار از تصميم‌گيري در مورد برجام است. او اين‌بار بايد تعليق تحريم‌هاي هسته‌اي فراملي را براي يك دوره 120 و 180 روزه ديگر تمديد كند. در غير اين صورت تحريم‌ها به طور خودكار الزام‌آور خواهند شد و اين به معني خروج امريكا از برجام خواهد بود. سوالي كه اين روزها مطرح است اين است كه اعتراضات جاري در ايران و نوع نگاه ترامپ و دولت او به اين اعتراضات چه تاثيري مي‌تواند بر تصميم او در 23 دي داشته باشد. آيا ترامپ از تحولات جاري به عنوان بهانه‌اي براي افزايش فشار اقتصادي بر ايران سوءاستفاده خواهد كرد؟ آيا او خواهد كوشيد تا اقدام عليه برجام را با استناد به اين تحولات و نحوه برخورد دولت با آن توجيه كند؟ برخي ادعاهاي ترامپ و بعضي ديگر مانند سناتور گراهام مبني بر اينكه مردم ايران از پول حاصل از كاهش تحريم‌ها سودي نبرده‌اند و اين پول‌هاي صرف دخالت در منطقه شده و ادعاي معاون ترامپ مبني بر اينكه ما «اشتباه شرم‌آور اوباما در عدم حمايت از مردم ايران را تكرار نخواهيم كرد» و... مي‌تواند معطوف به خروج امريكا از برجام باشد. با اين حال، اگر چه اعتراضات در ايران فاكتورهاي جديدي را وارد محاسبات كرده، اما هنوز از آنجا كه ترامپ و كنگره اميدوارند اروپا را به تجديد مذاكرات با هدف «رفع نواقص» برجام متقاعد كنند، همچنان محتمل است كه ترامپ تصميم به حفظ برجام بگيرد و بكوشد تا آن را براي پايگاه راي خود به عنوان اقدامي در جهت اجتناب از فشار بر مردم ايران توجيه كند.
بي‌شك، نحوه برخورد مقامات مسوول در ايران با اين اعتراضات و نيز نحوه انعكاس اين برخورد در سطح بين‌المللي يكي از عوامل مهم در خنثي كردن اقدامات ايذايي بيشتر واشنگتن خواهد بود. برخورد مناسب، حرفه‌اي و منطقي با اين اعتراضات نقش مهمي در خنثي كردن هر گونه طراحي توسط مقامات امريكايي در اين رابطه خواهد داشت. تلاشي كه تاكنون دولت و نيروي انتظامي براي خويشتنداري در برابر اعتراضات از خود نشان داده شده، (صرفنظر از بعضي اخبار
صدا و سيما در مورد كشته شدن 15 نفر كه هنوز جزييات آن روشن نيست) و نيز شناسايي حق مردم به اعتراض از سوي دولت و اقدام احتمالي دولت براي ايجاد كانال‌هاي قانوني براي ابراز اعتراضات مي‌تواند نقش مهمي در كاهش خسارات تحولات اخير براي سياست خارجي ايران به طور كلي و جلوگيري از سوء استفاده از آن توسط دولت ترامپ براي لطمه زدن به برجام داشته باشد.
تا آنجا كه به نقش و واكنش اروپا مربوط مي‌شود، اتحاديه اروپا طي دو، سه ماه گذشته نقش مهمي در خنثي كردن تلاش‌هاي برخي اعضاي كنگره در جهت تخريب برجام داشته است. نحوه موضع‌گيري اروپا به ويژه براي دموكرات‌ها و جمهوريخواهان ميانه‌رو در كنگره بسيار مهم بوده و آنها غالبا به صراحت هرگونه اقدامي در ارتباط با برجام را موكول به همراهي متحدان اروپايي كرده‌اند. در شرايط كنوني سوال مهم اين است كه اعتراضات جاري در ايران چه تاثير مي‌تواند بر ادامه نقش اتحاديه اروپا در اين رابطه داشته باشد؟ اكثر دولت‌هاي اروپايي تاكنون در رابطه با تحولات جاري در ايران سكوت كرده‌اند. اظهارنظرهاي وزراي خارجه انگليس و آلمان و سخنگوي موگريني در اين رابطه نيز لحني عمدتا ديپلماتيك و ملايم داشته است. در اين مورد نيز به نظر مي‌رسد چنانچه برخورد با معترضان توام با خويشتنداري باشد، مي‌توان اميدوار بود كه اولا موقعيت قوي و نقش مثبت اروپا در مقابله با دشمنان برجام در واشنگتن همچنان ادامه يابد و ثانيا عناصر تند رو در دولت امريكا اميد خود براي سوء استفاده از اعتراضات در ايران جهت جلب حمايت متحدان اروپايي براي خروج از برجام و فشار بيشتر بر ايران را از دست بدهند. با اين حال بايد توجه داشت كه طي چند روزي كه اعتراضات در ايران در جريان بوده، كشورهاي غربي در تعطيلي كريسمس و سال نو ميلادي بوده‌اند و دواير دولتي و پارلماني امكان چنداني براي بررسي و مشورت در مورد اين تحولات و نحوه واكنش نسبت به آن را نداشته‌اند. با خاتمه اين تعطيلات در 13-12 دي مي‌توان انتظار داشت كه نحوه برخورد آنها شكل مشخص‌تري به خود بگيرد؛ خاصه آنكه سياست داخلي امريكا نقش مهمي در تصميم ترامپ در مورد تمديد تعليق تحريم‌ها در 13 ژانويه خواهد داشت.