مهمان دوست كُهن

تهران- حيدرآباد- دهلي‌نو، مسيري كه حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان صبح پنجشنبه (امروز) به مدت سه روز برگزيد تا مهمان نارندرا مودي، نخست‌وزير هند در كشور 72 ملت باشد. سال 95 بود كه نارندرا مودي به تهران آمد و امروز حسن روحاني در پاسخ به سفر وي به ايران، راهي حيدرآباد در ايالت تلنگاناي و سپس دهلي‌نو شد. حسن روحاني روزهاي پنجشنبه و جمعه را در حيدرآباد و در ديدار با علماي مسلمان حيدرآباد و جنوب هند، بازديد از مراكز فرهنگي و مذهبي و همچنين ديدار با ايرانيان و دانشجويان مقيم مي‌گذراند و مراسم استقبال رسمي و مشترك از روحاني توسط رييس‌جمهور و نخست‌وزير هند صبح شنبه در دهلي‌نو برگزار مي‌شود. حسن روحاني ضمن برخي ديدارها و بازديدهاي جنبي، در جمع نخبگان و انديشمندان هندي نيز سخنراني خواهد كرد. روحاني را در اين سفر هيات‌هاي اقتصادي و بازرگاني همراهي خواهند كرد.

از روزهاي همسايگي تا اختلاف بر سر عامل سوم

رابطه ايران و هندوستان فراز و فرودهاي بسياري را تجربه كرده است، از محافظه‌كاري‌هاي تهران تا مصلحت انديشي‌هاي دهلي‌نو، روابط دو كشور را كه تا پيش از شكل‌گيري پاكستان در 1947 به عنوان دو همسايه مرز مشترك خاكي قابل توجهي داشتند، تحت تاثيرقرارداده است. اندكي پس از استقلال هند در سال 1950 بود كه تهران و دهلي‌نو رابطه مستقل و دو جانبه ديپلماتيك را آغاز كردند. اين رابطه در سال‌هاي جنگ سرد به سردي گراييد چرا كه هندوستان در اين نبرد با اتحاد جماهير شوروي سابق متحد شد و ايران در زمان پهلوي ترجيح داد كنار ايالات متحده بايستد. پس از انقلاب اسلامي نيز رابطه تهران و دهلي‌نو در يك دهه نخست از گرمي چنداني برخوردار نبود چرا كه تهران به اسلام‌آباد يعني رقيب قسم خورده هند نزديك بود و دهلي‌نو نيز در جريان جنگ ايران و عراق ترجيح داد كنار صدام حسين و مقابل تهران قرار بگيرد. با پايان جنگ و رنگ باختن جنگ سرد در اواخر دهه نود ميلادي، تهران و دهلي‌نو بناي كنار گذاشتن عوامل سوم دخيل در رابطه را گذاشتند و در سال 2002 بود كه دو كشور قرارداد همكاري‌هاي دفاعي امضا كردند. با اين وجود اين توافقنامه پاياني بر همه اختلاف‌ها نبود و آغاز جنگ افغانستان با حمله نيروهاي امريكايي و متحدان‌شان نيز به يكي از موارد اختلاف ميان تهران و دهلي‌نو تبديل شد. تهران هرچند موافق سقوط دولت طالبان در كابل بود اما با حضور نيروهاي ناتو در افغانستان براي طولاني مدت مخالفت كرده بود و اين در حالي بود كه هند از حضور اين نيروها در افغانستان حمايت مي‌كرد. پرونده هسته‌اي ايران نيز يكي از مسائل مورد اختلاف دو كشور بود و هند كه خود از قدرت‌هاي هسته‌اي به شمار مي‌رود سرسختانه مخالف توسعه ابعاد برنامه هسته‌اي ايران بود و اين مخالفت را در آژانس بين‌المللي انرژي اتمي نيز علني كرد. با وجود همه اين اختلاف‌ها، رابطه اقتصادي ايران و هند از مسير توسعه بازنمانده و هند به يكي از اصلي‌ترين مشتريان بازار انرژي ايران بدل شده است. برهمين اساس هرگاه خبري درباره سفرهاي مقام‌هاي دو كشور به پايتخت‌هاي يكديگر منتشر مي‌شود پاي توسعه اقتصادي رابطه بيش از همكاري‌هاي سياسي و امنيتي در ميان است. نارندرا مودي در جريان سفر سال گذشته به تهران موافقتنامه سه جانبه بين‌المللي- ترانزيتي چابهار را كليد زد و اكنون به نظر مي‌رسد كه نخستين دستور كار سفر حسن روحاني به دهلي‌نو نيز تلاش براي جذب سرمايه‌گذاري‌هاي بيشتر هند در ايران باشد. سفر عمدتا اقتصادي روحاني به دهلي‌نو در روزهايي صورت مي‌گيرد كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده با اما و اگرهايي كه در كار تداوم اجراي توافق هسته‌اي آورده، جهان را در ابهام نگه داشته است. دونالد ترامپ به اروپا تا نيمه ماه مه فرصت اصلاح يا اضافه كردن الحاقيه‌اي به توافق هسته‌اي را داده و همين مساله بر ترديد بسياري از كشورهايي كه سطح رابطه تجاري قابل‌توجهي با امريكا دارند براي ورود جدي‌تر و سرمايه‌گذاري كلان در ايران افزوده است. در اين ميان هندوستان ميان يك مصلحت سياسي براي تعميق رابطه حسنه با واشنگتن و منفعت اقتصادي در توسعه رابطه با تهران گرفتار شده است. بندر چابهار براي هندي‌ها راهي براي دستيابي به بازار آسياي ميانه همزمان با دور زدن پاكستان است. هرچند كه ايران، هند و افغانستان عزم خود را براي توسعه اين بندر جزم كرده‌اند اما بسياري از كارشناسان مي‌گويند كه حجم پيشرفت پروژه چندان رضايت‌بخش نيست و برخي اصلي‌ترين دليل اين تعلل‌ها را نگراني دهلي‌نو از بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي ايران به اذن ترامپ مي‌دانند. هند در زمره كشورهاي آسيايي بود كه بلافاصله پس از برداشت تحريم‌هاي هسته‌اي ايران براي سرمايه‌گذاري 20 ميليارد دلاري در نيروگاه‌هاي پتروشيمي، خطوط راه آهن و ديگر صنايع مشابه ايران اعلام آمادگي كرد اما در حال حاضر تنها رقم اندكي براي چابهار سرمايه‌گذاري شده و از وعده اوليه دهلي‌نو خبري نيست. درحالي كه ترامپ در يك سال گذشته همه را در حالتي از خوف و رجا درباره برجام نگه داشته است، تهران تلاش مي‌كند در گفت‌وگوها و ديدارهاي دو‌جانبه شركاي قديمي تجاري خود را به آينده بازار ايران اميدوار سازد. غلامرضا انصاري، سفير ايران در هند كه در ساختار جديد وزارت خارجه به عنوان معاون اقتصادي وزير انتخاب شده است در جريان مراسم سالروز انقلاب اسلامي در محل سفارت تهران در دهلي‌نو با اشاره به فرصت‌هاي همكاري اقتصادي ميان دو كشور تاكيد كرده بود كه توسعه همكاري‌هاي ايران و هند به خصوص در حوزه خطوط گازي نه فقط در راستاي امنيت و منافع دو كشور كه تضمين‌كننده امنيت منطقه است.

برخي پيش بيني‌ها حاكي از اين است كه در جريان سفر روحاني به هند توافقنامه‌اي امضا خواهد شد كه در سايه آن هند اجازه رسمي براي انجام عمليات در فاز نخست بند چابهار را پيدا مي‌كند. چابهار در 27 كيلومتري بندر گوادر در پاكستان است كه چين در حال تجهيز و توسعه اين بندر است. مودي سال گذشته ميلادي تاكيد كرده بود كه دهلي‌نو مي‌تواند رقمي بالغ بر 500 ميليون دلار را در پروژه چابهار سرمايه‌گذاري كند، چابهار نخستين سرمايه‌گذاري هند در حوزه توسعه بنادر در خارج از مرزهايش است. دهلي‌نو تلاش مي‌كند با توسعه اين بندر با ايده يك كمربند- يك راه كه طرح چين براي منطقه آسيا است، مقابله كند.

امريكا، ترمز هند در نزديكي به ايران

با اين وجود رسانه‌اي مانند رويترز نقش امريكاي ترامپ را در تعلل هندي‌ها در پيشبرد اين پروژه بسيار پررنگ مي‌داند و مي‌نويسد كه هند براي تامين تجهيزات مورد نياز اين پروژه با گرفتاري‌هاي بسياري روبه رو است و بانك‌هاي بزرگ اروپايي نيز براي نقل و انتقال‌هاي مالي قابل توجه به مقصد ايران آماده نيستند. يك منبع هندي در اين باره به رويترز مي‌گويد: نه ما و نه موسسه‌هاي مالي و اروپايي نمي‌خواهيم وارد چرخه تحريمي امريكا بشويم. به محض آنكه نام ايران به عنوان مقصد تراكنش مالي به ميان مي‌آيد بسياري از بانك‌هاي مهم و مطرح اروپايي از پذيرش آن پرهيز مي‌كنند. وجود تحريم‌هاي يك جانبه اوليه امريكا عليه ايران نيز باعث شده بانك‌هاي هندي كه مراوده‌هاي مالي با بازار داخلي امريكا دارند از تامين اعتبار يا پذيرش تراكنش‌هاي مالي ميان ايران و هند سرباز بزنند يا با محافظه‌كاري و تعلل بسيار زياد تن به اين كار بدهند.

دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده تمركز سياست آسيايي خود را بر توسعه رابطه با هند متمركز كرده است و همين مساله مي‌تواند زنگ خطري براي رابطه ايران و هند باشد. بسياري از تحليلگران مسائل شرق آسيا اعتقاد دارند كه نمي‌توان از رابطه ايران و هند، چالش‌ها و فرصت‌هاي آن بدون در نظر گرفتن فاكتور ايالات متحده سخن گفت. براي ايالات متحده از ديرباز هند متحدي مهم و شايد هم استراتژيك براي مهار رشد چين بوده است. ريك رودن، از اساتيد مسائل بين‌الملل در دانشگاه جواهر لعل نهرو در اين باره مي‌گويد: پس از آنكه هند در سال 2005 پذيرفت تاسيسات هسته‌اي و نظامي خود را از هم جدا سازد، رابطه ميان دهلي‌نو و واشنگتن بهبود پيدا كرد. در سال 2015 با امضاي توافقنامه دفاعي ميان هند و ايالات متحده، رابطه دو‌طرف از گذشته هم عميق‌تر شد و در سايه اين توافق بود كه راه براي فروش سخت‌افزارهاي نظامي امريكا به هند هموار شد.

همزمان با توسعه رابطه هند و امريكا، رابطه واشنگتن و تهران هر روز تيره‌تر از ديروز شد. پس از آنكه در سال 2006 ميلادي، امريكا تلاش‌هايي را در سازمان ملل براي تحميل تحريم عليه برنامه هسته‌اي ايران آغاز كرد، هند نيز تحت فشار براي تبعيت از اين تحريم‌ها قرار گرفت. اندك اندك واشنگتن، دهلي‌نو را براي محدود كردن خريد نفت از تهران در منگنه قرار داد و اين در حالي بود كه دهلي‌نو براي تامين انرژي خود به ايران وابسته بود. در يك دوره زماني در سال 2009 ميلادي، هند از سوي ايالات متحده براي راي مخالف ايران و حمايت از تحريم‌هاي اين كشور در سازمان ملل تحت فشار شديد قرار گرفت اما همزمان باراك اوباما، رييس‌جمهور وقت ايالات متحده با صدور دستور اجرايي به نفع هند، اجازه خريد محدود نفت ايران به هند را حتي در سال‌هاي تحريم داد. البته دهلي‌نو در نقل و انتقال پول ناشي از فروش نفت به تهران باز هم تابع سختگيري‌هاي امريكا بود و اين وجه به بانكي براي بلوكه منتقل مي‌شد تا زماني كه تحريم‌هاي هسته‌اي ايران در سايه مذاكرات هسته‌اي برداشته شود. در سايه توافق هسته‌اي ايران با 1+5 در سال 2015 ميلادي، هند رويه فروش نفت از ايران را به حالت عادي بازگرداند و در نهايت مبلغ 6 ميليارد دلار از بدهي‌هاي معوقه هند به ايران بابت خريد نفت در سال‌هاي تحريم نيز رفع بلوكه‌شده و در اختيار ايران قرار گرفت.

خاورميانه، حقيقتي جديد در برابر دهلي‌نو

غرب آسيا (خاورميانه) در چند سال اخير جاي ويژه‌اي در اولويت‌هاي سياست خارجي هند به خود اختصاص داده است. در حالي كه هند تلاش مي‌‌كند در منطقه خاورميانه سياست چندجانبه گرايي و چندبعدي را دنبال كند، سفر 10 روز پيش نارندرا مودي، نخست‌وزير هند به منطقه نشان‌دهنده اهميت اين منطقه براي دهلي‌نو در سايه توسعه دايره روابط خارجي اين كشور است. سايت ديپلمات در اين باره مي‌نويسد: درحالي كه عمدتا سياست هند توجه به شرق بوده است اما به نظر مي‌رسد كه سياست نگاه به غرب نيز به سرعت جاي خود را در دستگاه ديپلماسي هند بازمي‌‌كند. سفر اخير، پنجمين سفر مودي به غرب آسيا در سه سال و نيم گذشته بوده است. در حالي كه خاورميانه در حال تجربه يكي از بي‌سابقه‌ترين رقابت‌ها ميان بازيگران محلي است، هند نيز فرصتي براي مانورهاي جديد در اين منطقه يافته است. در حالي كه سفر شش‌روزه اخير بنيامين نتانياهو نخست‌وزير رژيم اسراييل به دهلي‌نو با سر و صداهاي بسياري در تل‌آويو و برخي رسانه‌هاي هندي همراه بود، نارندرا مودي چند ساعتي را در هفته گذشته در فلسطين گذراند. سفر وي به كرانه باختري نخستين سفر نخست‌وزير هند به اين كشور به حساب مي‌آيد و ناظران منطقه‌اي و به خصوص اسراييلي با دقت و حساسيت توافق‌هاي انجام گرفته ميان محمود‌عباس، رهبر تشكيلات خودگردان فلسطين و نارندرا مودي را دنبال كردند.

مودي در مدت زمان حضور در رام‌الله شش توافقنامه اقتصادي به ارزش 50 ميليون دلار را امضا كرد كه يكي از اين توافق‌ها به ساخت بيمارستاني براي زنان در فلسطين اختصاص داشت. مودي در گفت‌وگوهاي سياسي عبارت فلسطين متحد و يكپارچه را حذف كرد و تنها آرزو كرد كه فلسطين نيز به زودي به عنوان كشوري مستقل شناخته شود. سفر مودي به منطقه با حضور در كشورهاي حاشيه خليج‌فارس ادامه پيدا كرد و وي در ابوظبي امارات نيز مجموعه‌اي از توافقنامه‌هاي تجاري گرانقيمت را امضا كرد. توافقنامه همكاري مشترك با تروريسم ميان دهلي‌نو و ابوظبي نيز يكي از دستاوردهاي سياسي سفر مودي به امارات بود. عمان كه از شركاي قديمي هند در خاورميانه به حساب مي‌آيد نيز در تور منطقه‌اي نارندرا مودي جا داشت. در حالي كه چين در حال پررنگ‌تر كردن جا پاي خود در اقيانوس هند است، دهلي‌نو تلاش مي‌كند پيوندهاي امنيتي خود با كشورهاي كوچك‌تر را تقويت كند. برخي از كارشناسان مي‌گويند كه هند در حال بررسي حضور نظامي در عمان است. همكاري‌هاي دريايي مسقط و دهلي‌نو در چندسال اخير نيز پيشرفت‌هاي قابل‌توجهي پيدا كرده است و اكنون دو كشور مانورهاي دريايي منظمي را با هم پيش مي‌برند. نويسنده اين مطلب در ديپلمات در پايان نوشته است: با توجه به ماهيت سياست در خاورميانه كه در بسياري از كشورهاي آن سلطنتي‌ها و پادشاهي‌ها حرف آخر را مي‌زنند، اين ديپلماسي فردي مودي است كه به كار توسعه روابط دوجانبه مي‌آيد. درحال حاضر تمر‌كز هند در خاورميانه بايد بر وفاي به تعهدات اقتصادي و تقويت حضور به عنوان شريكي امنيتي و اقتصادي باشد. در حالي كه قدرت‌هاي سنتي منطقه مانند روسيه و امريكا در حال زورآزمايي‌هاي نظامي در غرب آسيا هستند و حتي از دامنه قدرت امريكا نيز هر روز كاسته مي‌شود، چين و هند به عنوان دو قدرت نوظهور مي‌توانند نقشه راهي را براي اين منطقه تعريف كنند. يكي از مشكلات اساسي هند اين است كه همچنان در روزهاي رقابت اعراب و اسراييل متوقف شده و اين در حالي است كه معادله‌هاي جديد منطقه‌اي حكايت از برهم خوردن رقابت‌ها و ائتلاف‌هاي سنتي دارد.