سارا معصومي
«ايران از برجام خارج مي‌شود، اگر...» تهديدهاي تهران جدي‌تر از گذشته شده‌اند. سيدعباس عراقچي، ديپلماتي كه در دولت دهم در گفت‌وگوها حضور و در دولت يازدهم رياست تيم مذاكره‌كننده هسته‌اي را برعهده داشت در حالي كه توافق هسته‌اي ايران با 1+5 وارد سومين سال اجراي خود شده، قباي هشدار‌دهنده به اروپا، روسيه و چين را بر تن كرده و مي‌توان گفت كه ماموريت نجات برجام برعهده يكي از نويسندگان آن افتاده است. ساعت شني كه دونالد ترامپ رييس‌جمهور ايالات متحده براي خروج از توافق هسته‌اي و بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي (ثانويه) به كار انداخته است تا نيمه ماه مه به پايان خواهد رسيد اما به نظر مي‌رسد كه ايران و ديگر اعضاي غيرامريكايي حاضر در جبهه 1+5 خود را براي سناريوهاي متفاوت در صورت تداوم رفتار جزر و مدي ترامپ با برجام آماده مي‌كنند. بهره‌برداري كامل از توافق هسته‌اي يكي از اصلي‌ترين اولويت‌هاي دولت حسن روحاني در دومين و آخرين دوره حضور در قدرت است و برنامه محمد جواد ظريف، وزير خارجه نيز اين بود كه در دوره دوم حضور به عنوان سكاندار وزارت خارجه بيشتر بر پرونده‌هاي غيرهسته‌اي و مسائل همسايگان متمركز شود. با اين وجود حضور مردي به نام دونالد ترامپ در راس قدرت در كاخ سفيد نه فقط معادله‌ها در تهران كه در سطح بين‌المللي را برهم زده است. يك سال و چند روز از خداحافظي باراك اوباما، رييس‌جمهور پيشين ايالات متحده كه برجام را دستاورد تاريخي خود در حوزه توافق ميان ايران و امريكا مي‌دانست مي‌گذرد و اين در حالي است كه دونالد ترامپ با وجود باقي ماندن در اين توافق عملا آن را در فضاي ابهام آلودي فرو برده است. رييس‌جمهور امريكا از يك سو با عدم تاييد پايبندي ايران به توافق هسته‌اي اين دستاورد را پس مي‌زند و از سوي ديگر با متوقف كردن اجراي تحريم‌هاي هسته‌اي ايران، برجام را همچنان پرونده‌اي در حال اجرا بر روي ميز كار خود نگاه مي‌دارد. سياستي كه شايد به ظن ترامپ، راي‌دهندگان به وي را قانع كند كه رييس‌جمهورشان به وعده انتخاباتي خود مبني بر عدم موافقت با توافق هسته‌اي تا حد امكان پايبند مانده است اما دست‌هاي ايران را براي بهره‌برداري كامل و همه‌جانبه اقتصادي از برجام محدود كرده است. روسيه و چين به دليل رابطه نه‌چندان گرمي كه با امريكاي ترامپ دارند چندان در زمين وي براي بازي با برجام توپ نمي‌زنند اما اروپا در اين ميان به عنوان هدايت‌كننده مذاكرات هسته‌اي گرفتار شده است. اهرم فشار ايران براي محدود كردن قدرت مانور امريكا نيز اروپا است.
سيدعباس عراقچي كه در ساختار جديد وزارت خارجه عنوان معاون سياسي را برعهده دارد در چندهفته گذشته به پايتخت‌هاي سه كشور اروپايي حاضر در برجام سر زده است. بهانه اين مهماني‌ها در آلمان، فرانسه و بريتانيا هرچند كه پيشبرد گفت‌وگوهاي جامع و دوره‌اي ايران با تروئيكاي اروپايي است اما مذاكره‌كننده ارشد هسته‌اي ايران از اين فرصت براي هشدار دادن درباره تبعات خروج امريكا از توافق هسته‌اي و انفعال اروپا استفاده كرده است. هرچند كه اروپايي‌ها اعم از سياستمداران يا اهالي رسانه ترجيح مي‌دهند باب گفت‌وگو با مقام‌هاي ايران در حوزه مسائل منطقه‌اي يا آزمايش‌هاي موشكي را باز كنند اما مسوولان وزارت امور خارجه از شخص ظريف تا عراقچي در تمام ديدارهاي رسمي، كنفرانس‌ها يا جلسات پرسش و پاسخ در انديشكده‌هايي چون چتم هاووس ميان برجام با ساير مسائل مورد اختلاف ايران و غرب خط و مرزكشي مي‌كنند.
تا ديروز 3+3 از امروز 1+5؟
سخنراني سيدعباس عراقچي در موسسه مطالعاتي چتم هاووس كه قريب به نيم ساعت طول كشيد با حضور بيش از 200 متفكر و تحليل‌گر مسائل ايران و منطقه و خبرنگاران همراه بود. عباس عراقچي از ابتداي سخنراني خود تلاش كرد مسووليت ادامه يافتن توافق هسته‌اي ايران با 1+5 را متوجه اروپا كند. در حالي كه مجري برنامه از توافق هسته‌اي با عنوان توافقي ميان ايران و 1+5 ياد كرد، معاون سياسي وزير خارجه با تمسك به تبسم گفت: اروپايي‌ها معمولا ترجيح مي‌دهند از عنوان3+E3 استفاده كنند و براي من جالب است كه شما در اينجا از عبارت 1+5 استفاده كرديد. (اروپا در جريان مذاكرات هسته‌اي به دنبال سنگين‌تر نشان دادن وزنه خود در مذاكرات در مقايسه با چين، روسيه و امريكا بود و به همين دليل از عنوان 3+E3 استفاده مي‌كرد.) اشاره عراقچي را در حقيقت مي‌توان كنايه‌اي به جداشدن بريتانيا از اتحاديه اروپا و ترجيح مجري انگليسي نشست چاتم‌هاووس بر عدم قراردادن نام بريتانيا در كنار فرانسه و آلمان دانست.
بحث امنيت در ميان است نه بازار اقتصادي
دونالد ترامپ با اهرم بازگرداندن تهديدهاي اقتصادي مرتبط با فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران، در صورت باقي ماندن اروپا در برجام بدون اصلاح آن، تا نيمه ماه مه به سه كشور اروپايي فرصت داده تا طبق ميل رييس‌جمهور امريكا عمل كنند. در چنين شرايطي برخي از تحليلگران تاكيد دارند كه اروپا ميان ايران و امريكا با توجه به بازار اقتصادي غيرقابل مقايسه اين دو در نهايت واشنگتن را بر تهران ترجيح خواهد داد. سيدعباس عراقچي در سخنان خود در چتم‌هاووس به استقبال از اين تحليل نيز رفت و اروپا را مخير ميان انتخاب بين امنيت و ناامني كرد و گفت: «زماني كه ما از حفظ توافق هسته‌اي سخن مي‌گوييم براي اروپايي‌ها و جامعه جهاني بحث انتخاب ميان بازار ايران يا امريكا نيست بلكه انتخاب ميان امنيت و ناامني است.»
وي در بخش‌هاي ديگري از سخنان خود تلاش كرد اروپا را از در نظر گرفتن صرف مسائل اقتصادي در همراهي با امريكا دور كند و تاكيد داشت كه حفظ برجام از سوي اروپا به معناي اعتبار يا بي‌اعتباري كل غرب است. وي برجام را بزرگ‌ترين اگر نه تنها‌ترين توفيق اروپاي واحد در حوزه سياست خارجي در سطح بين‌المللي دانست.
بحران هسته‌اي جديد؟
اگر برجام شكست بخورد، كره شمالي هرگز پاي ميز مذاكره با امريكا نخواهد نشست. اين عبارت يكي از دلايل آشكار ترس چين، روسيه و اروپايي‌ها از تبعات خروج يكجانبه واشنگتن از توافق هسته‌اي است كه البته فقط به امتناع پيونگ يانگ از مذاكره منتهي نخواهد شد بلكه پرونده فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران را بار ديگر به عنوان يك بحران جديد روي ميز خواهد گذاشت. سيدعباس عراقچي در اين باره نيز به حاضران در چتم هاووس هشدار داد و گفت: «اگر برجام از دست برود ما يك بحران هسته‌اي ديگر خواهيم داشت كه اين‌بار حل و فصل آن آسان نخواهد بود.» اين سخنان معاون سياسي وزير خارجه در رسانه‌هاي غربي بازتاب بسياري يافت و خبرنگاران متفاوت در پوشش سخنان عراقچي نوشتند كه معاون وزير خارجه ايران درباره آغاز بحران هسته‌اي جديد به جهان هشدار داد.
اعتمادسازي ايران ابدي نخواهد بود
سيدعباس عراقچي در يك ماه گذشته به مناسبت‌هاي متفاوت با استناد به متن توافق هسته‌اي و اصل حضور ايران در معاهده منع تكثير تسليحات هسته‌اي (ان‌پي‌تي) و همچنين اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي تاكيد كرده كه تعهد ايران براي عدم حركت به سمت توليد تسليحات هسته‌اي دايمي است و اين برخلاف تبليغاتي است كه چهره‌هايي مانند دونالد ترامپ يا متحدان سعودي و اسراييلي آنها مي‌كنند. عراقچي در چتم‌هاووس نيز به اين نكته اشاره كرد اما همزمان تاكيد داشت كه برخي محدوديت‌هاي زماني نيز در توافق هسته‌اي وجود دارد كه پس از ده يا پانزده سال به ترتيب مشخص شده در برجام، ملغي خواهند شد. محدوديت‌هاي زماني موجود نيز براي اعتمادسازي است. ما براي اعتمادسازي برخي محدوديت‌ها بر برنامه هسته‌اي خود را پذيرفتيم اما اين بدان معنا نيست كه اين محدوديت‌ها براي هميشه خواهد بود يا روند اعتمادسازي ايران ابدي است. زماني كه دوره اعتمادسازي تمام شد ما به عضو عادي ان‌پي‌تي بدل خواهيم شد و مي‌توانيم از حقوق خود براساس اين معاهده برخوردار باشيم.
ايران هشدار داد
مهم‌ترين بخش از سخنان عراقچي كه مورد توجه رسانه‌هاي متنوع و متعدد بين‌المللي قرار گرفت مربوط به تهديد ايران براي خروج از برجام بود. معاون سياسي وزير خارجه در بخش‌هايي از سخنان خود هشدار داد كه اگر ايران از منافع توافق هسته‌اي منتفع نشود، در آن باقي نخواهد ماند. وي همچنين فضاسازي‌هاي منفي ايالات متحده كه منجر به ترسيدن كمپاني‌ها و شركت‌ها از كار با تهران شده را عاملي دانست كه مي‌تواند در صورت تداوم منجر به خارج شدن ايران از برجام شود. رسانه‌اي مانند الجزيره دراين‌باره نوشت: پس از توافق هسته‌اي، بازارهاي ايران اندك اندك براي سرمايه‌گذاري‌هاي خارجي آماده شدند و از حضور سرمايه‌گذاران خارجي هم استقبال كردند. اين اقدام منجر به سرازير شدن سرمايه‌گذاري‌هايي به سمت تهران شد اما برخي از تحريم‌هاي امريكا همچنان به قوت خود باقي مانده‌اند. بسياري از تحليلگران مي‌گويند كه حتي غيرامريكايي‌هايي كه خواهان سرمايه‌گذاري در ايران هستند نيز از اينكه در ليست سياه مالي واشنگتن قرار بگيرند، واهمه دارند.
درباره غوطه با دمشق در تماس هستيم
سيدعباس عراقچي در مدت زمان حضور در لندن با بي‌بي‌سي انگليسي و الجزيره گفت‌وگوهاي جداگانه‌اي داشت كه بخش اعظمي از مصاحبه وي با ليز دوست خبرنگار ارشد بي‌بي‌سي به مسائل منطقه‌اي اختصاص داشت. شرايط در غوطه شرقي، پرسشي بود كه 20 دقيقه نخست مصاحبه عراقچي با بي‌بي‌سي را به خود اختصاص داد. وي در پاسخ به اين سوال كه دبيركل سازمان ملل از ايران، روسيه و تركيه خواسته كه با بسط شرايط مناطق كاهش تنش به غوطه مانع از تداوم درگيري‌ها در اين منطقه شوند، گفت: تنش‌زدايي از شرايط در سوريه براي ايران بسيار مهم است و تهران براي تامين اين هدف اقدام‌هاي بسياري انجام داده است. توافقي كه سه كشور در جريان مذاكرات آستانه داشتند منجر به كاهش تنش در بسياري از مناطق در سوريه شد. درباره مورد خاص غوطه نيز ما با دولت سوريه در تماس هستيم تا ببينيم كه چگونه مي‌توانيم از حجم تنش كاسته و مانع از كشته شدن غيرنظاميان شويم. در سوريه همه به يكديگر حمله مي‌كنند و مشكل اينجاست كه بازيگران متعدد بسياري در اين كشور وجود دارند و وضعيت در بسياري از مناطق سوريه پيچيده شده است.
ترس از جنگ در منطقه حاكم است
معاون سياسي وزير خارجه در پاسخ به اين سوال كه تا چه اندازه نگران وضعيت در سوريه هستيد زماني كه همه از احتمال وسعت يافتن جنگ در اين كشور سخن مي‌گويند، گفت: به عنوان ديپلمات ما نبايد درباره جنگ صحبت كنيم. اما ترس از جنگ به دليل دخالت قدرت‌هاي خارجي و سياست‌هاي اشتباه و سوءمحاسبه‌هاي برخي بازيگران منطقه‌اي در جاي جاي منطقه ما وجود دارد.
عراقچي در پاسخ به سوال ديگري درباره پهبادي كه ادعا مي‌شود ايراني بوده و وارد حريم هوايي سرزمين‌هاي اشغالي شده است، گفت: پهباد به ارتش سوريه تعلق داشته است. ارتش سوريه توانايي‌هاي بسياري دارد و البته حقيقت اين است كه ارتش اسراييل نيز بارها و بارها پهبادهايي را به حريم هوايي سوريه مي‌فرستد لذا اسراييلي‌ها نبايد از وقوع آنچه كار روزمره خودشان است، خشمگين باشند.
تا هر زمان دمشق بخواهد در سوريه مي‌مانيم
سيد عباس عراقچي در پاسخ به اين سوال كه آيا ايران در حال احداث كريدوري از عراق به سوريه و لبنان است، گفت: ما براي مبارزه با گروه‌هاي تروريستي و به دعوت دولت سوريه در اين كشور هستيم تا به دولت در بازگرداندن صلح و ثبات كمك كنيم. تا زماني كه دولت سوريه از ما بخواهد براي مبارزه با گروه‌هاي تروريستي در اين كشور بمانيم ما هم باقي خواهيم ماند. ليز دوست در ادامه از عراقچي سوال كرد كه چهره‌هاي بسياري در مونيخ به من گفتند كه جنگ ميان ايران و اسراييل اجتناب‌ناپذير است و تنها مساله زمان مطرح است، معاون سياسي وزير خارجه در پاسخ گفت: ما از هيچ چيز نمي‌ترسيم. من شخصا فكر نمي‌كنم كه ما تا اين اندازه به جنگ نزديك باشيم اما ما براي هر سناريويي آماده هستيم. ما آماده دفاع از خود در برابر اسراييل يا هر بازيگر منطقه و غيرمنطقه‌اي هستيم كه جرات حمله به ايران را بيابد. من فكر نمي‌كنم كه سوريه محلي براي يك جنگ نيابتي ديگر در منطقه باشد چرا كه شرايط در سوريه تاكنون نيز به اندازه كافي فرسايشي بوده است. اگر مخاصمه جديدي در منطقه توسط اسراييل آغاز شود اين اسراييلي‌ها هستند كه آسيب خواهند ديد.
براي مذاكرات موشكي تحت‌فشار نيستيم
تلاش اروپا به خصوص فرانسه براي وارد شدن به مذاكرات موشكي با ايران سوال ديگر خبرنگار ارشد بي‌بي سي از عراقچي بود كه وي در پاسخ گفت: هركسي مي‌تواند درخواست مذاكرات جداگانه را مطرح كند اما هر توافقي دوطرف دارد. خبرنگار بي‌بي سي بازهم سوال خود را با صراحت تكرار كرد كه: آيا درباره موشك‌هاي بالستيك صحبت خواهيد كرد؟ كه عراقچي در پاسخ افزود: ما درباره موشك‌هاي‌مان مذاكره نمي‌كنيم. موشك‌ها مربوط به امنيت ملي ما هستند و هيچ كس درباره مسائل امنيت ملي مذاكره نمي‌كند. ليز دوست در ميان كلام عراقچي گفت: شما براي مذاكره دراين‌باره تحت‌فشار هستيد كه معاون سياسي وزير خارجه گفت: خير، خير. آنها مي‌توانند درخواست مذاكره كنند اما ما درباره سيستم دفاعي خود مذاكره نمي‌كنيم. به خصوص كه ما اكنون يك توافق هسته‌اي داريم كه داستان موفقي براي ايران نبوده است. در چنين شرايطي چرا بايد درباره مسائل ديگر هم مذاكره كنيم؟ آن هم درباره موضوعي كه مستقيما به امنيت ملي ما مربوط است.
رايزني‌هاي هسته‌اي اروپا و امريكا اهميتي ندارد
عراقچي در پاسخ به سوالي درباره پيام اروپايي‌ها به ايران در مونيخ، گفت: ما رايزني‌هاي نزديكي با اروپايي‌ها براي حفظ برجام داريم اما در اين زمينه ايده‌هاي بسياري وجود دارد. مشورت يا رايزني ميان تروئيكاي اروپايي يا اتحاديه اروپا با امريكا براي ما مهم نيست. آنچه براي ما مهم است اين است كه توافق بايد به طور كامل اجرايي شود. اگر برجام تجربه موفقي براي ايران باشد، طرف‌هاي ديگر اين توافق مي‌توانند مساله مذاكره درباره ساير موضوعات را با ما مطرح كنند.
اگر امريكا خارج شود، ايران نيز در توافق نمي‌ماند
معاون سياسي وزير خارجه در پاسخ به اين سوال كه اگر طرف امريكا از برجام خارج شود، توافق شكست خواهد خورد يا نه؟ گفت: ما قانع نشده‌ايم كه توافق مي‌تواند بدون امريكا به حيات خود ادامه دهد. اين مساله به ديگر اعضاي برجام بستگي دارد كه ايراني‌ها را متقاعد كنند كه مي‌توانند بدون امريكا نيز به تعهدات داده شده در برجام عمل كنند. اگر امريكا از برجام خارج شود ما نيز خارج خواهيم شد چرا كه ديگر توافقي وجود نخواهد داشت البته اروپايي‌ها تلاش مي‌كنند مانع از وقوع اين سناريو شوند.