خاستگاه‌هاي تفكر مشروطه‌خواهي
نگاهي به كتاب دين، قانون و پيدايش فكر مشروطه
شيرين برومند
دين، قانون و پيدايش فكر مشروطه
نويسنده: برايان تيرني
مترجم: حسين بادامچي، محمد راسخ
ناشر: انتشارات نگاه معاصر
سال چاپ: 1393
«دين، قانون و پيدايش فكر مشروطه»، نوشته برايان تيرني (استاد تاريخ قرون وسطي و مطالعات علوم انساني)، ترجمه حسين بادامچي (استاديار تاريخ) و محمد راسخ (استاد حقوق عمومي و فلسفه حقوق)، را به‌تازگي نشر نگاه معاصر در حوزه تاريخ و حقوق، با مقدمة نويسنده براي ترجمة فارسي متن، منتشر كرده است. اين كتاب بر ريشه‌يابي فكر مشروطه از درون پويش مديريت نظام كليسا در غرب متمركز است. ايده اصلي در اين كتاب آن است كه روند پيدايش فكر مشروطه در غرب (يعني حكومت مشروع مبتني بر رضايت و توزيع قدرت ميان اجزاي حكومت)، از جمله، ريشه در تعامل و پيوند انديشه ديني و عرفي علي‌الخصوص مابين سال‌هاي 1150 تا 1650 ميلادي دارد. به اين ترتيب، انديشه‌هاي جديد مشروطه‌خواهي نه در يك خلأ فكري، بلكه به شكلي همسو با تغيير شكل كلي جامعه قرون وسطي و رشد نهادهاي جديد حكومت در درون آن، حاصل شده است.
اين كتاب در شش فصل نگارش شده است كه فصل آغازين آن به مقدمه و فصل پاياني آن به نتيجه‌گيري اختصاص دارد. فصل دوم به بنيادهاي حقوقي يعني «جامعه، كليسا و قانون» در فاصله سال‌هاي 1150 تا 1250 پرداخته است. دوگانگي قدرت سياسي در سلسله مراتب كليسا و پادشاهي‌ها كه در تعامل و تنش با يكديگر بودند، شكل‌گيري گروه‌هاي بي‌شمار با شخصيت‌هاي حقوقي در درون هر يك از اين دو سلسله مراتب كه شكلي چون انجمن‌هاي صنفي پيدا كردند و در نهايت تحليل حقوقي مفهوم شركت‌هايي كه جدا از اعضاي خود شخصيت حقوقي داشتند و در پيدايش مفاهيمي چون نمايندگي، تصميم بر اساس اكثريت عددي و وكالت تاثيرگذار بودند، همگي از جمله ويژگي‌هاي خاص اين دوران بودند كه تيرني به بيان رابطه هر يك با شكل‌گيري بنيان‌هاي فكر مشروطه مي‌پردازد. فصل سوم به بررسي ريشه‌هاي حكومت مفاهيم سلسه مراتب و رضايت- مابين سال‌هاي 1250 تا 1350 اختصاص دارد. در اين برهه تاريخي است كه دو پرسش عمده از خاستگاه حكومت به ميان مي‌آيد: آيا قدرت از مردم نشات مي‌گيرد؟ يا آنكه قدرت مشروعيت خود را وامدار تفويض آن از خداوند به پاپ است؟ نويسنده كتاب بنا دارد ريشه‌هاي دكترين رضايت و دلايل مشروعيت سياسي را از ميان اختلافات به وجود آمده ميان پاپ و پادشاه پي‌گيرد. بينش سلسله‌مراتبي در الهيات مسيحي محملي براي پرورش دكتريني بود كه ادعا مي‌كرد، سلسله‌مراتب هماهنگ با پادشاه و مبتني بر حق الهي، قدرت از خدا و هرگونه حق مشروع از رضايت مردم سرچشمه مي‌گيرد. در فصل چهارم با بررسي تاريخي روابط پاپ، اسقف‌ها و كاردينال‌ها و چگونگي تعامل آنها در اداره كليسا، تاثير اين تعاملات بر شكل‌گيري مفاهيم فدراليسم (توزيع اقتدار ميان حكومت‌هاي مركزي و محلي بر پايه يك قانون بنيادين) و حاكميت مردمي مورد تحليل قرار مي‌گيرد. اينكه اسقف‌ها واجد حاكميت بنيادين هستند كه از كليسا سرچشمه مي‌گيرد و نه از پاپ و نظريه‌پردازي‌هايي از اين دست، با تقسيم حاكميت در سطوح چندگانه به شكل فدراليسم امروزي، شباهت‌هايي دارد. نظريه شركت در حقوق روم و نظريه تكثرگرايي (به معناي توزيع اقتدار ميان سطوح مختلف حكومت)، هر يك به نوبه خود محور اين تعاملات بودند. فصل پنجم، حاوي تشريح دو شكل متفاوت اعمال قدرت سياسي بر اساس دو الگوي ساده و پيچيده شركت‌هاست كه بر اساس ديدگاه‌هاي متفكران قرون وسطي تحليل شده است. نويسنده بررسي مي‌كند كه چگونه انديشه قرون وسطايي فرمانروايي شركتي و نظريه باستاني حكومت مركب در كنار يكديگر قرار گرفتند تا از ميان آنها انديشه قانون اساسي مركب سر برآورد. بر مبناي اين انديشه، نظام حقوق اساسي بايد منافع طبقات و گروه‌هاي مختلف اجتماع را با يكديگر پيوند بزند و وحدت پادشاهي، عقلانيت اشرافيت و آزادي مردم‌سالاري را با يكديگر تركيب كند. بايد گفت تكامل بنيان‌هاي مفهومي مشروطه مانند رضايت، مشروعيت، حقوق مردم و رابطه خاص ميان حكومت مركزي و محلي، حق بر مقاومت و حاكميت جمعي، هر يك از فرآيندهاي تاريخي خاصي ريشه گرفته‌اند و از جمله، ملهم از روابط درون كليسايي و انديشه‌ورزي‌هاي دوران قرون وسطي در خصوص دولت بوده‌اند. برايان تيرني كه اكنون پروفسور بازنشسته دانشگاه كورنل امريكاست آثار ديگري نيز در حوزه تاريخ و حقوق دارد كه از جمله آنها مي‌توان به نظريه حق طبيعي، بحران كليسا و دولت 1300-1050، اروپاي غربي در قرون وسطي 1475-300 اشاره كرد. وي در يادداشتي كه بر ترجمه فارسي كتاب نگاشته است، افزون بر اشاره‌اي كوتاه به شباهت برخي نهادهاي موجود در نظام حقوقي‌سياسي ايران و نظام مشروطه قرون وسطا، بيان مي‌كند كه «حقيقتا تفاوت‌هايي مهم ميان شكل‌هاي حكومت مشروطه در ايران و غرب وجود دارند. با اين حال شايد آن اندازه نقاط تشابه وجود داشته باشند كه اثبات كنند مطالعات تطبيقي بيشتر در اين زمينه مفيد خواهند بود.» اين نكته همانا اهميتي دوچندان به برگردان فارسي اين كتاب و مطالعات مبنايي در گسترة حقوق اساسي مي‌بخشد.
شاعران سياسي عصر مشروطه
شرح‌حال سه شاعر انقلابي عصر مشروطه(ايرج ميرزا، فرخي يزدي، ميرزاده عشقي)
«جامعه، فرهنگ و سياست در اشعار و مقالات سه شاعر انقلابي»
گردآورنده: داود علي بابايي
انتشارات: اميد فردا
چاپ اول: سال 1384
قيمت: 12000 تومان
در ابتداي مشروطيت، روزنامه‌نگاري دامنه و قلمرويي شورانگيز به حساب مي‌آمد. شاعران نيز از حقوق حقه خود مي‌دانستند كه قطعه‌اي را كه در نقد و انتقاد از اوضاع روز سروده بود، در مطبوعات و جرايد آن روزها به چاپ برسانند. افشاي روش ديكتاتوري و استبدادي حكام و فرمانروايان، خرده‌گيري از اخلاق ارتجاعي، به مسخره گرفتن خرافات و موهومات ريشه‌دار و پنداره‌هاي واهي، مضامين بسياري از اين اشعار و قطعات را تشكيل مي‌داد. اشعار و سروده‌هايي كه سهل و سليس بود و نزديكي به زبان و لحن گفتاري مردم و داشتن زبان كوچه و بازار و در عين حال دارا بودن استحكام و استواري دروني، به سرعت و شتاب ورد زبان مجالس و محافل ادبي و مردم شهرها مي‌شد. از ويژگي‌هاي اشعار آن دوران مي‌توان به ستايش وطن، توصيف آزادي و حكومت، تجليل از كار و كارگر، قدرشناسي از دهقانان و... اشاره كرد. ايرج ميرزا، فرخي يزدي و ميرزاده عشقي، سه شاعري هستند كه در عالم سياست هم شهره‌اي پرآوازه دارند. با گذشت چندين دهه از مرگ آنها اما اشعار و همچنين مقالات شان، نقل محافل ادبي و فرهنگي بوده و هست. ميرزاده عشقي در سن 31 سالگي كشته‌شد و ايرج ميرزا در سن 53 سالگي در فقر و تنگدستي بر اثر سكته قلبي از دنيا رفت. در مورد فرخي يزدي نيز گفته مي‌شود در شهريور ۱۳۱۸ در زندان قصر به‌طور عمدي مسموم شد. بنا به اظهار دادستان محاكمه عمال شهرباني، فرخي در بيمارستان زندان، به وسيله تزريق آمپول هوا توسط پزشك احمدي كشته شد. اگرچه گواهي رييس زندان حاكي از فوت فرخي بر اثر ابتلا به مالاريا و نفريت است. مدفن فرخي نامعلوم بوده، ولي احتمالا در گورستان مسگرآباد به‌طور ناشناس دفن شده است.
زندگي و اشعار نسيم شمال
جامعه، فرهنگ و سياست در اشعار نسيم شمال
گردآورنده: داود علي بابايي
انتشارات: اميد فردا
چاپ اول: 1384
قيمت: 7500 تومان
سيد شرف الدين گيلاني، شاعر و نويسنده معاصر ملك شعراي بهار، علامه علي اكبر دهخدا، ميرزاده عشقي، فرخي يزدي، عارف قزويني و ايرج ميرزا بود كه در دوران جنبش مشروطه با تاسيس روزنامه‌اي چهار صفحه‌اي در رشت با نام «نسيم شمال» به انتشار اشعاري با مضامين فكاهي و طنز پرداخت. اين كتاب ضمن مروري بر زندگينامه سيداشرف‌الدين گيلاني به انتشار اشعار اين چهره فرهنگي و روزنامه‌نگار عصر مشروطه پرداخته است.
شاعر مقتول
گفته‌هاي ميرزاده عشقي
گردآورنده: داود علي بابايي
انتشارات: اميدفردا
چاپ اول: 1381
قيمت: 12000 تومان
ميرزاده عشقي شاعر انقلابي پرشور عصر مشروطه بود كه با نوشته‌ها و اشعار خود در جامعه هيجان‌هاي زيادي را ايجاد مي‌كرد. او در طول عمر كوتاه 31ساله‌اش با جسارت و از‌خود‌گذشتگي مثال زدني در برابر استبداد رضاخان زبانزد عام و خاص بود. عشقي كه تحصيلكرده مدرسه دارالفنون كشور عثماني (تركيه امروز) بود در 12 تيرماه سال 1303 در خانه خود واقع در سه‌راه سپهسالار هدف گلوله دو فرد ناشناس قرار گرفت و مجروح شد. بعد از اصابت گلوله او را به بيمارستان نظميه انتقال دادند كه بعد از چهار ساعت در نهايت درگذشت. فرداي همان روز جنازه عشقي تشييع شد كه در آن اقليت مجلس، روزنامه‌نگاران، هزاران نفر از مردم تهران در آن شركت داشتند.
كتاب «گفته‌هاي ميرزاده عشقي» حاوي اشعار سياسي و اجتماعي، مقالات و نمايشنامه‌هاي اين شاعر سياسي - اجتماعي معاصر كشورمان است.