گزارشي از نخستين فعاليتهاي «ديپلماسي فرهنگ و هنر» در جغرافياي ايران باستان
ابن سينا درخشندهترين ستاره معارف شرق
مريم مهدوي اصل ٭
اشاره ـ ابن سينا (۴۲۸ـ۳۷۰ق.)، در دوره امپراتوري سامانيان كه همزمان اروپا در تاريكي عصر قرونوسطي قرار داشت، دو كتاب معروف «قانون» و «شفا» را به نگارش درآورد كه نخستين چاپ سربي كتاب قانون در سال ۱۵۹۳م. (۱۰۰۲ق.) و همزمان با حكومت شاهعباس صفوي اول، در رم (ايتاليا) منتشر و تكثير شد كه نسخهاي از آن در بخش خطي كتابخانه مجلس موجود است. درحالي كه 432 سال میلادی از نخستين چاپ سربي كتاب قانون ابنسينا، به عنوان يكي از كهنترين نسخههاي علمي جهان، البته پس از چاپ سربي كتابهاي مقدس انجيل و تورات ميگذرد، محمدعلي فروغي (ذكاءالملك) نيز ۸۸سال پيش در ترجمه كتاب «فن سماع طبيعي از كتاب شفا»، از ابنسينا به عنوان «درخشندهترين ستاره معارف شرق» ياد كرده است. بنابراين، چرايي و چگونگي بازآفريني آرامگاه و برگزاري نخستين جشن «هزاره ابنسينا» در دو دهه تلاش مستمر كه از پشتوانه فكري «ديپلماسي فرهنگ و هنر» برخوردار است، از اين جهت اهميت دارد كه در كتاب «ايرانشهر»، نشريه شماره ۲۲ كميسيون ملي يونسكو در ايران، چاپ ۱۳۴۲، درباره شرايط بسيار سخت زندگي مردم ايران در اين دوره تاريخي نوشته شده است: «هرچه جنگ [جنگ جهاني دوم ۱۳۲۴ـ۱۳۱۸ش.] پيش ميرفت، كسر بودجه مملكتي افزونتر ميگرديد و براي دولت جمعآوري و وصول مالياتها مخصوصا در منطقه اقامت قواي روسي دچار اشكالات و تعويق ميشد. چون بچاپ و انتشار اسكناس ناگزير اقدام كردند ازينرو افزايش قيمتها و تورم اقتصادي روزافزون بالاتر رفت. خلاصه در نتيجه اين اوضاع ارزش زندگاني بسيار گران شد. اگر واحد قيمت زندگاني در فروردين ۱۳۱۶ را ۱۰۰ فرض كنيم همان رقم در شهريور ۱۳۲۰ به ۱۵۴ واحد رسيده و از آن پس به سرعت تمام بالاتر ميرفت تا آنكه در شهريور ۱۳۲۲ به ۳۹۲ و در ماه آذر همان سال به ۵۴۲ و بالاخره در فروردين ۱۳۲۴ به ۱۱۰۸ كه حد اعلاي گراني بود رسيد.»
تاسيس انجمن آثار ملي
پيش از ورود به متن گزارش حاضر، نياز است تا به پيشدرآمدي درباره چرايي شكلگيري انجمن آثار ملي در ۱۰۳ سال پيش بپردازيم. بنابراين، در بخشهايي از كتاب «كارنامه انجمن آثار ملي» با نگارش حسين بحرالعلومي در سال ۱۳۳۵ش. نوشته شده است: «...ازجمله چندتن از برجستهترين رجال آن تاريخ به ابتكار سردار معظم خراساني (عبدالحسين تيمورتاش) نماينده مجلس شوراي ملي در پاييز ۱۳۰۱ خورشيدي درصدد برآمدند كه دلبستگي مردم را به آثار هنري و علمي و ادبي پرورش دهند و با تجليل از بزرگان ايران و ارايه خدمات آنها به ميهن خود احساسات ملت را برانگيزند و به بيداري و يگانگي و وحدت ملي كمك كنند. رجال مذكور عبارت بودند از حسن مستوفي ـ حسن پيرنيا ـ ابراهيم حكيمي ـ محمدعلي فروغي ـ حسن اسفندياري ـ عبدالحسين تيمورتاش ـ فيروز ميرزا فيروز ـ حاج سيد نصرالله تقوي ـ ارباب كيخسرو شاهرخ... هياتي كه تشكيل شد عنوان انجمن آثار ملي را براي خود انتخاب كرد و با اساسنامهاي كه تصويب نمود مشغول كار شد... در اين دوره... رياست انجمن به عهده محمدعلي فروغي (ذكاءالملك) بود... چون قانون حفظ آثار عتيقه در دوازدهم آبانماه سال ۱۳۰۹ شمسي در ۲۰ ماده به تصويب مجلس شوراي ملي رسيده و نظامنامه اجراي آن را هيات وزيران در جلسه ۲۸ آبانماه ۱۳۱۱ش. در ۵۲ ماده تصويب كرده بود، وزارت فرهنگ برطبق آن به تاسيس اداره عتيقات... مبادرت نمود... [بنابراين] انجمن آثار ملي كه يك سازمان ملي و فاقد ممر درآمد و اعتبار مخصوص بود تا سال ۱۳۲۳ش. عملا فعاليتي نداشت... [سپس] در آذرماه ۱۳۲۳ش. هنگامي كه آقاي دكتر صديق وزير فرهنگ بودند به كوشش ايشان فعاليت انجمن آثارملي مجدداً آغاز گرديد... .»
عريضه اصناف همدان ۱۳۱۲ش.
با اين پيشدرآمد تاريخي، اكنون به شرح اسناد مجلس ملي درباره چگونگي بازآفريني آرامگاه و برگزاري جشن هزاره ابن سينا ميپردازيم. در برگي از شكايات مردمي به كميسيون عرايض مجلس ملي به تاريخ ۱۲/7/۱۳۱۲كه سپس آن را به وزارت معارف ارجاع دادهاند، نوشته شده است: «... نظرباينكه همواره تصميم هيات محترم دولت براين بوده است كه در هركجا كه ابنيههاي تاريخي و مقبرهاي اشخاص بزرگ ميباشد امر به تعمير و ترميم آن مينمايند لذا خاطر مبارك آنمقام منيع را مستحضر ميدارد كه در همدان دو نفر از حكماء بزرگ و دانشمندان معظم ميباشند كه حيث و شهرت آنها صفحات تاريخ را پر كرده است و مقبره آنها رو بخرابي و انحطاط گذاشته يكي مقبره حضرت شيخالرييس حكيم ابوعلي سينا است كه در چندي قبل مختصر تعميري شد ولي همينطور بحال وقفه مانده است و ديگري مقبره حضرت باباطاهر است كه علاوه براينكه تاكنون تعميري نشده روبخرابي هم ميرود اين است كه بوسيله اين عريضه تقاضا مينماييم كه عطف توجهي فرموده و مقرر فرماييد اقدام عاجلي هم براي تعمير مقبره اين دو بزرگوار بشود... (ازطرف اصناف مختلف همدان)».
اقدامات ملي ۱۳۲۴ش.
در بخشي ديگر از سند شكايات اهالي همدان به كميسيون عرايض مجلس شوراي ملي به تاريخ سوم آذر۱۳۲۴ نوشته شده است: «بهطوريكه استحضار دارند شهر همدان يكي از كهنسالترين شهرستانهاي ايران و مهد تمدن سلاسل داريوش و سيروس و ساسانيان بوده و آثارتاريخي آن شاهد مدعاي اين موضوع ميباشد و مدفن دو نفر از حكما و عرفاي بزرگ ايران يكي شيخالرييس ابوعلي سينا و ديگري باباطاهر عريان ميباشد كه بقعه بوعلي...كه بناي آن با آنكه قبلا داراي قرائتخانه و كتابخانه و ساختمان نسبتا آبرومندي بود كه بوسيله شهرداري خراب و زمين آن تسطيح و اطراف آن نردهكشي شده و پس از خرابي هم معلوم نيست مصالح و كتابهاي آن چه شده و در دست كي است با عدمتوجه اولياي امور بقعه مذكور كه در مركز شهر واقعشده [واقع شده] و بهطوركلي بحال اسفناكي افتاده كه واقعا در انظار خودي و بيگانه اسباب خجلت و شرمساري ميباشد... دولت را بدرخواست و تقاضاي شروع ما اهالي متوجه فرموده امورمقرر فرمايند اولا ساختمان نيمهتمام باباطاهر را تكميل و تمام و همچنين محل فعلي و خراب بوعلي را ساختمان و تكميل فرموده... آثارملي آن از بين نرود...»
در ادامه، در برگي ديگر از اسناد مجلس ملي نوشته شده است: «وزارت فرهنگ - اداره كل باستانشناسي- انجمن آثارملي - عين نامه شماره ۲۷۶۶۵ـ ۹/۱۰/۲۴ مجلس شوراي ملي و يكبرگ ضميمه آن مربوط به تقاضاي عده از اهالي همدان راجع بساختمان مقبرههاي ابوعليسينا و باباطاهرعريان بضميمه ارسال و ضمنا تذكر ميدهد بهطوريكه مستحضر ميباشند نقشه ساختمانهاي مذكور از طرف هنركده تهيه و براي هزينه ساختمان مقابر هم مبلغ سيصدهزار ريال ضمن بودجه ۱۳۲۴ وزارت فرهنگ تقاضاي اعتبارگرديد ولي وزارت دارايي با تامين مبلغ مذكور موافقت ننمود... وزير فرهنگ...»
در نهايت، در بخشي از سند انجمن آثارملي به مجلس نوشته شده است: « وزارت فرهنگ- اداره باستانشناسي - انجمن آثارملي ۳۰ /۱۱/۲۴ ـ درجواب نامه شماره ۱۷۰۱ /۴۰۳۷۳- ۲۶ /۱۰/ ۲۴ متضمن نامه شماره ۲۷۶۶۵ـ ۹ /۱۰/ ۲۴ مجلس شوراي ملي و رونوشت عريضه اهالي همدان راجع بدرخواست بناي آرامگاه ابن سينا باباطاهر عريان زحمت ميدهد چنانكه اطلاع دارند انجمن آثارملي كه سالهاي متمادي دچار وقفه و تعطيل بل [بلكه] انحلال شده بود از يكسال پيش دوباره بتجديد [به تجديد] اساس ديرين خود پرداخته و با همت جمعي از مردم باهمت و دانشمند و عناصري كه باحياء و حفظ و اقامه آثار باستاني كشور علاقه و عنايت مخصوص دارند خدمات خود را از سر گرفته است و مهمترين موضوعي را كه در دستور خود قرار داده بناي آرامگاه ابن سينا و بپا كردن جشن هزاره (كه پنجسال ديگر خواهد بود) ميباشد و البته براي اقدام باين امر بزرگ نيازمند بجمعآوري وجوه هنگفتي كه در حدود بيستمليون [میلیون] ريال است ميباشد و براي انجام اين منظور وسائلي كه پيشبيني كرده است ترتيب يك بختآزمايي (مانند بختآزمايي فردوسي) و چاپ تمبرهاي يادگار است. مقدمات بختآزمايي فراهم و اوراق آن چاپ شده و حاضر است ولي چاپ تمبرهاي يادگار با آنكه اصول آن بتصويب هيات دولت رسيده است بواسطه اشكالاتي هنوز ترتيب آن از طرف وزارت دارايي داده نشده و اميدوار است پس از رفع اشكال بچاپ تمبر اقدام كند تا با سرمايه كافي بتواند جدا مشغول بهكار شود... ريیس هيات موسسه انجمن...»
تصويب قانون ۱۳۳۰ش.
شش سال بعد، دولت مصدق، لايحهاي را براي تصويب قانون برگزاري جشن هزاره ابن سينا به مجلس ملي در دوره شانزدهم قانونگذاري ارسال ميكند كه از سوي مجلس سنا و شوراي ملي به رياست رضا حكمت، تصويب ميشود. اكنون، متن اين لايحه دولت بدين شرح است: «بتاريخ ۳ /۵/ ۱۳۳۰- رياست محترم مجلس شوراي ملي بهطوريكه استحضار دارند جشن هزاره حكيم شهير ابن سينا در ارديبهشتماه ۱۳۳۱انجام خواهد شد براي ساختمان آرامگاه اين حكيم تاكنون بالغ بر يازدهميليون و ششصدهزار ريال از محل وجوه متفرقه بوسيله انجمن آثار ملي بمصرف رسيده و اكنون بناي مزبور ناتمام و حداقل مبلغ سه ميليون ريال ديگر كسر دارد تا ساختمان اين بناي مهم و مجلل كه در نوع خود كمنظير است بپايان برسد و نيز براي مصارف جشن و مخارج پذيرايي مستشرقين و دانشمندان جهان برطبق پيشبينيهايي [پيشبينيهايي] كه شده در حدود مبلغ پنجمليون[میلیون] ريال مورد احتياج است. از يك طرف تمام مجامع علمي و فرهنگي جهان از جريان اين جشن اطلاع حاصل نموده و منتظرند كه اين جشن پرافتخار كه بنام يكي از مفاخر ايران است برپا شود و ساير ممالك اسلامي نيز بنوبت خود در اين خدمت فرهنگي شركت نموده و دعوتنامه منتشر ساختهاند تا براي فروردينماه ۱۳۳۱ جشن تجليل اين حكيم بزرگوار در بغداد منعقد نمايند از طرف ديگر عمليات ساختمان نظر بآب و هواي مخصوص همدان فقط در ماههايي كه هوا گرم و معتدل است انجامپذير ميباشد بنابراين ماده واحده زير را پيشنهاد و استدعاي تصويب آن را مينمايد: ماده واحده - دولت مكلف است مبلغ هشت ميليون ريال از محل درآمد سال جاري كشور بشرح زير براي تكميل ساختمان آرامگاه و تهيه مقدمات و مراسم جشن هزاره حكيم ابوعلي ابنسينا تامين و پرداخت نمايد. دوره عمل اين اعتبار تا آخرسال ۱۳۳۱ ادامه خواهد داشت. ۱ـ براي تكميل ساختمان آرامگاه سه ميليون ريال بتوسط انجمن آثارملي با نظارت وزارت فرهنگ. ۲ـ براي تهيه مقدمات و مخارج جشن و پذيرايي بتوسط وزارت فرهنگ پنج ميليون ريال. وزير دارايي محمد علي وارسته ـ نخستوزير دكتر محمد مصدق ـ وزير فرهنگ دكتر سنجابي ـ تاريخ چاپ ۸/ ۵/ ۱۳۳۰».
كارنامه هزاره ابن سينا
باتوجه به محتواي اسناد مجلس ملي، اكنون به بخشهايي از كتاب «كارنامه انجمن آثار ملي» با نگارش حسين بحرالعلومي، دانشيار دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران كه از سلسله انتشار انجمن آثار ملي در سال ۱۳۳۵ است، درباره چگونگي برگزاري «هزاره ابن سينا» ميپردازيم كه بدين شرح است:
كتابخانه عظيم سامانيان ـ در بخشي از زندگينامه ابن سينا، درباره چگونگي آموختن علوم زمان، نوشته شده است: بنابرآنچه خود وي [ابن سينا] در شرح احوالش نگاشته پدرش عبدالله از اهل بلخ و از عمال دولت ساماني بوده كه در زمان فرمانروايي نوح بنمنصور (۳۶۶ـ ۳۸۷) به بخارا منتقل و عامل قريه خورمثين (خرميثن) از قراء بخارا گرديده است... پس از آن عبدالله با فرزندان خود به بخارا رفت و ابوعلي درآنجا به فراگرفتن قرآن و ادب و فقه و علومرياضي مشغول شد و چندي بعد فيلسوف و دانشمند مشهور ابوعبدالله ناتلي به بخارا آمد و به خواهش عبدالله... به تربيت ابوعلي همت گماشت. ابوعلي قسمتي از كتب منطق و اقليدس و المجسطي را نزد استاد خواند... تا آنكه ناتلي از بخارا رهسپار خوارزم گرديد و آنگاه ابوعلي بتنهايي به مطالعه و تحقيق در علوم الهي و طبيعي و طب و رياضي پرداخت و در همه اين علوم تبحر يافت و بر اثر معالجه پادشاه ساماني اجازه ورود به كتابخانه عظيم سامانيان را يافت و خود او گويد: «... در آن كتابخانه كتابهايي ديدم كه بسياري از مردم اسم آنها را هم هرگز نشنيده بودند و من نيز پيش از اين آنها را نديده بودم و پس از اين هم نيافتم، اين كتابها را خواندم و بر فوائد آنها دست يافتم و مرتبه هركس را در علم شناختم و چون به هژده [هجده] سال تمام رسيدم از همه اين علوم فارغ شده بودم... .»
هزارمين سال تولد ابن سينا ـ چنانچه پيشاز اين اشاره كرديم ولادت ابوعلي سينا را ماه صفر سال۳۷۰ه.ق دانستهاند... [كه] مصادف با هزارمين سال ولادت آن دانشمند بزرگ ميشد و بدين مناسبت در اكثر مجامع علمي جهان سخن از بزرگداشت وي و انجام دادن مراسمي به افتخار او بود... آغاز تهيه جشن ابنسينا را در ايران بايد از آذرماه سال (۱۳۲۳ه.ش) يعني از شروع دومين دوره فعاليت انجمن آثار ملي دانست... براي جشن هزاره ابن سينا نخستين اقدام انجمن برگزيدن افرادي بود از بين اعضاء و هيات رييسه خود تا كميته مخصوصي تشكيل دهند و مطالعات لازم را در اين مورد بعمل آورند، كميته اقدامات ذيل را براي اين امر لازم دانست: ۱- بناي آرامگاه جديدي براي ابن سينا... ۲- تهيه مجسمه ابنسينا... ۳- تشكيل كنگرهاي از دانشمندان و خاورشناسان جهان در تهران، ۴- تاسيس كتابخانهاي به نام ابن سينا در همدان، ۵- طبع يا تجديد طبع آثار فارسي ابن سينا، ۶- تهيه مدالهاي يادگاري به نام ابن سينا، ۷- نشر مقالات و كتابها و رسالههايي درباره زندگاني و آثار و افكار ابن سينا، ۸ - جلسه همكاري كشورهاي ديگر براي بزرگداشت ابن سينا.
آرامگاه ابن سينا ـ بنابرآنچه اصيبعه و گروهي ديگر از محققان و مورخان نوشتهاند ابن سينا در همدان درگذشته و در زير حصار آن شهر دفن شده است... تا اواخر قرن سيزدهم هجري چهارطاقي كوچكي بر روي قبر آن دو [ابن سينا و ابوسعد بن دخدوك] قرارداشته است... نگارخانم دختر شاهزاده عباس ميرزا وليعهد فتحعليشاه درصدد تجديد بنا و تعمير آن برآمده است... به دستور اين شاهزاده خانم بجاي چهارطاقي قديم گنبدي از آجرساختند... درسال ۱۳۳۹ق. شخصي بنام محمدحسين فريدالدوله گلگون همداني... در جنب آرامگاه يك تالار بزرگ و تالاري كوچكتر براي كتابخانه و يك مخزن كتب ساخت... و مخارج اين ساختمان از اعانهيي كه چندتن از اهالي همدان دادند تامين گرديد... .
آرامگاه جديد ـ نظر اعضاء انجمن آثارملي اين بود كه در بناي آرامگاه بوعلي اصول معماري قديم و جديد هر دو ملحوظ گردد و درهم آميزد و باتوجه بديننكته درخردادماه سال (۱۳۲۴ه.ش) طرح نقشه آن بين مهندسان و فارغالتحصيلان رشته معماري به مسابقه گذارده شد... طرح پيشنهادي آقاي مهندس هوشنگ سيحون كه با نظر آقايان آندره گدار مديركل فني موزه باستانشناسي و مهندس محسن فروغي تهيه شده بود مورد قبول قرار گرفت و به عنوان جايزه اجراء ساختمان بر عهده او واگذار گرديد. طرح مزبور با توجه به سبك معماري قرني كه حكيم در آن ميزيست از روي يكي از قديمترين و عظيمترين بناهاي آن عصر يعني گنبد قابوس كه از شاهكارهاي معماري بشمار ميرود اقتباس گرديده بود. گنبد قابوس بموجب كتيبه موجود بر روي بنا به سال ۳۷۵ش. برابر با ۳۹۷ق. بنا شده و بناي آرامگاه براي ابنسينا بدان سبك و شيوه از هر جهت مناسب مينمود. و ازجمله آنكه گنبد قابوس در قرن پنجم يعني قرني كه قسمتي از دوران زندگاني ابن سينا در آن گذشته بنا شده و علاوه بر آن آرامگاه شمسالمعالي قابوس بن وشمگسر بن زيار ديلمي است كه ابن سينا مدتي در نزد وي بسر برد. گذشته از اينها گنبد قابوس از زيباترين مقابري است كه از روزگاران كهن بازمانده و بنايي است بصورت برج بسيار مرتفع با گنبدي مخروطي... آقاي [سيدمحمدتقي]مصطفوي [در مجلد اول جشننامه ابن سينا با موضوع «هگمتانه»] نوشتهاند كه: «اختلاف عمده كه برج آرامگاه بوعلي سينا با گنبد قابوس دارد دوچيز است: ...ابعاد برج آرامگاه بوعلي نصف ابعاد گنبد قابوس در نظر گرفته شده است... اختلاف عمده ديگر اينست كه فاصله بين تركهاي آرامگاه بوعلي سينا باز و گشاده است درصورتيكه بناي گنبد قابوس از بنياد تا بالا جز در ورود و روزنه كوچكي در پايين گنبد هيچگونه منفذي به خارج ندارد... .» درنيمه سال (۱۳۲۶ه.ش) انجمن تصميم به اجراي طرح ساختمان آرامگاه گرفت... سپس در تير ماه (۱۳۲۸ه.ش) بين انجمن آثارملي ايران و شركت ساختمانهاي كشور (شركت نسبي مهندس ابتهاج و شركاء) قرارداد قطعي ساختمان منعقد گرديد... چنانچه اشاره شد ساختمان از سنگ و بتون مسلح و پيها و ديوارها با سنگ خارا ساخته شده و برج و سقفها از بتون مسلح و ريزههاي سنگ خارا است... ساختمان آرامگاه در سال (۱۳۳۰ه.ش) به پايان رسيد... .»
مجسمه ابن سينا ـ چون انجمن آثارملي در نظر داشت كه مجسمهاي از ابن سينا تهيه كند لازم بود كه نخست تصويري از آن فيلسوف بزرگ باتوجه به مآخذ و مدارك موجود فراهم آورد و از اين رو كميسيونهاي متعدد از دانشمنداني كه با آثار شيخ و شرح حال او آشنايي داشتند تشكيل گرديد و با توجه به اطلاعاتي كه درباره شيخ از متون و از جمله شرح حال شيخ بقلم او و شاگردش ابوعبيد و نوشته بيهقي در تتمه صوانالحكمه به دست ميآمد تهيه تصويري از ابن سينا به عهده هنرمند و پيكرتراش شهير آقاي ابوالحسن صديقي واگذار گرديد و استاد هنرمند در ارديبهشت ماه سال (۱۳۲۴ه.ش) تصويري تمام چهره به قلم سياه تهيه كرد و در بيست و يكمين جلسه هيات موسسين انجمن آثار ملي تصوير مذكور مورد تصويب واقع شد و بر روي اوراق بختآزمايي ابنسينا چاپ شد و براي تهيه مجسمه نيز همين تصوير ملاك عمل قرارگرفت. پس از آن استاد صديقي در ديماه سال (۱۳۲۸ه.ش) باتوجه به طرح نخستين طرحي نيمرخ تهيه نمود كه براي تهيه مدال و تمبر يادبود و غيره از آن استفاده شد. از طرف انجمن آثارملي به استاد ابوالحسن صديقي ماموريت داده شد تا باتوجه به تصوير تمام رخ ابن سينا مجسمه ايستادهاي از شيخ بسازد تا در ميدان بوعلي شهر همدان نصب گردد و استاد هنرمند مجسمه بوعلي سينا را... از سنگ يكپارچه مرمر سفيد قم تهيه نمود و بر روي پايهاي در ميدان بوعلي در انتهاي خيابان بوعلي همدان نصب گرديد... و در نهايت، ساعت سه بعدازظهر روز چهارشنبه اول ارديبهشت ماه سال (۱۳۳۳ه.ش) مطابق با ۲۱ آوريل ۱۹۵۴م. مراسم افتتاح جشن كنگره هزاره ابن سينا در دانشكده پزشكي دانشگاه تهران در تالار ابنسينا باشكوه كامل آغاز گرديد...
منابع: كتابخانههاي شماره يك، ايرانشناسي
بخش خطي و مركز اسناد مجلس
٭ روزنامهنگار و پژوهشگر