انتحار داعش عليه تاريخ
سربازان داعش با بولدوزر ساختمانهاي اصلي شهر دو هزار ساله هترا ي عراق را تخريب كردند
غزل حضرتي/ داعشيها بالاخره به شهر تاريخي هترا رسيدند و تخريب را آغاز كردند؛ شهري به جا مانده از دوران اشكاني كه نمونهاش در منطقه وجود ندارد. اين واقعه براي ميراثيهاي جهان عزاي عمومي است، عزايي كه بايد همه جهان در سوگ آن بنشيند و شاهد از دست رفتن يكي از قديميترين آثار به جا مانده از بيش از دوهزار سال گذشته باشد. ميراثي كه در فهرست ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيده بود و همچون مجسمههاي بودا در باميان افغانستان تخريب شد. البته تا زمان انتشار اين خبر هنوز هيچ عكسي از شدت تخريب اين محوطه و ميزان آسيبها، منتشر نشده است. گروه تروريستي داعش به از بين بردن آدمها در عراق اكتفا نكرد و اينبار سراغ آثار به جا مانده از تاريخ رفته است؛ آثاري كه بازگرداندن آنها به هيچ نحو و شكلي ممكن نيست. انتشار ويديوهاي قتل و غارت آدمها و شهرها به اندازه كافي حس قدرتطلبي اين گروه تكفيري را ارضا نكرده كه اينبار با سراغ گرفتن از مجسمهها، ستونها، سرستونها و بناهاي به جامانده از تاريخي به عظمت پيش از ميلاد مسيح، سعي در ثابت كردن اعتقادات ضدبشريتشان دارند. نخستين نفري كه به چشم، تخريبها را از فاصله 12 كيلومتري هترا مشاهده كرده است، يك سرباز كرد بوده كه در بالاي قله باشيكا در حال گشتزني بود. سعيد ماموزيني، نماينده كردستان عراق هم خبر تخريب را تاييد كرده است. اهميت اين اتفاق را ميتوان با خبر اين واقعه از سوي همه پايگاههاي خبري اصلي دنيا در همه كشورها و به همه زبانهاي زنده دنيا متوجه شد. پس از تخريب موزه موصل و شهر نمرود و كتابخانههاي اين شهرها، نوبت به شهر عظيم هترا رسيد؛ شهري كه آخرين بازماندههاي معماري دوره اشكاني را در خود جاي داده بود. بولدوزر، سلاح تخريبگران در شهرهاي تاريخي عراق است، سلاحي متفاوت براي كشتن فرهنگ و تاريخ. دولت عراق پس از رسيدن داعشيها به اين شهر و تخريب گستردهشان، از شوراي امنيت تقاضاي تشكيل جلسه فوري كرده است. احمد محيط طباطبايي، مدير سابق ايكوم، در اين خصوص به «اعتماد» ميگويد: اين گروه تروريستي ماشينآلاتشان را به شكل سيستماتيك به اين شهر بردهاند. اما خبر خوب يا بد اين است كه دولت عراق تقاضاي تشكيل جلسه از شوراي امنيت كرده است، جلسهاي كه با موافقت همه اعضاي شورا، اميد است كه شاهد پاسخ محكمي به اين رفتارها باشيم و نگاه سياسي به اين موضوع نشود. مردم محلي و نماينده كردستان عرا ق تاييد اين خبر را به رويترز دادهاند، خبري كه پررنگترين بخش آن، تخريب ساختمان اصلي هتراست. محمدرضا كارگر اما معتقد است اين واقعه، عزاي عمومي است، عزايي كه همه جهان بايد اين فاجعه را به سوگ بنشيند. كارگر، مديركل موزهها و اموال فرهنگي است، تخريب هترا را واقعهاي جبرانناپذير ميداند و به «اعتماد» ميگويد: ميدانيد از دوره اشكاني، آثار بسيار زيادي از لحاظ معماري نداريم.
به چند دليل. يك دليل مهم اين است كه در دوره اشكاني، حكومت مركزي مثل هخامنشيان و ساسانيان نداشتيم، به اين مفهوم كه تقريبا ميتوان گفت اشكانيها بهصورت فدرال اداره ميشدند، به اين معني كه ثروت در پايتخت جمع نميشد، تا اينكه ما شاهد ايجاد بناهاي خيلي شاخص مثل دوره ساساني باشيم. يعني بناهايي كه بتوانند در مقابل گذر زمان خيلي مقاومت كنند تا ما امروز شاهد بازماندههاي آنها باشيم.
او با اشاره به دو كشور تاثيرگذار عراق و سوريه ادامه داد: دو مكان مناسب داشتيم كه يكي در سوريه است و ديگري در عراق. اينها آثار تاريخي خاصي بودند كه ما داشتيم. خوشبختانه هم در سوريه خيلي مورد توجه و مرمت قرار گرفته بود و هم در عراق. اما در حال حاضر در سوريه كه ميبينيد چه وضعي پيدا كرده، در عراق هم متاسفانه شاهد اين اتفاق هستيم. فكر ميكنم در مجموع اين مساله حفاظت از آثار تاريخي، موضوعي است كه مورد غفلت قرار گرفته. مثلا اگر مدنظر داشته باشيد، ميبينيد كه حضور داعش از زماني كه در رسانهها و محافل پديدار شد، از همه ضررهايي كه داعش ميتوانست داشته باشد، صحبت ميشد. امكان نسلكشي، امكان تخريب سدها يا آلوده كردن آبهاي پشت سدها، امكان تخريب تاسيسات نفتي، امكان نابودي شهرها، امكان تعدي به انسانها، به زنها، تجاوز، تعدي و اسارت هميشه از سوي همه صاحبنظران پيشبيني ميشد، اما هيچوقت صحبت از اين نبود كه ممكن است آثار تاريخي در عراق كه الان تحتتسلط داعش قرار گرفتند، هم آسيب ببينند. من فكر ميكنم اين نشان از اين است كه اصولا براي جامعه سياسي، هركدام از اينها مفاهيم و معنايي داشته، تخريب سد، تخريب شهرها، نسلكشيها، تخريب تاسيسات زيربنايي.
ولي هيچگاه در مورد آثار تاريخي و احتمال تخريبش ورود پيدا نميشد. حتي در كشور خودمان. اين غفلت، متاسفانه باعث شده خيلي هم به مساله حفاظت و تمهيداتي كه ميتواند جلوي اين تخريبها را بگيرد، نينديشيم، هم ما و هم جامعه جهاني. ما هميشه فكر ميكنيم كه اگر جايي در معرض خطر قرار ميگيرد، ما چگونه ميتوانيم ديپلماتهايمان را از آنجا خارج كنيم، چگونه اسناد و مداركمان را امحا يا جابهجا كنيم. اما اينكه چه راههايي وجود دارد كه بتوانيم آثار تاريخي را چه به صورت منقول در موزهها و چه به صورت آثار تاريخي غيرمنقول مثل بناها را خارج يا حفاظت كنيم. شايد هم مقصرش ما متوليان ميراث فرهنگي باشيم كه نتوانستيم اهميت و ارزشهاي آن را براي جامعه مان و مديران كلان كشورمان يادآوري كنيم و در انديشه آنها اين را تثبيت كنيم.
او به دولتمردان عراقي هم اشاره ميكند و نقش آنها در رسيدگي به آثار تاريخي شان را اينطور بيان ميكند: خود دولت عراق هم در درگيريهاي سياسي و جريانات فكري و قدرت قرار گرفته و متاسفانه هيچوقت به اين موضوع فكر نكرد. جامعه جهاني هم متاسفانه آنقدر دنبال منافع ظاهري خودش از نظر سياسي بود كه به اين دو منطقه مهم يعني سوريه و عراق كه در طول تاريخ هميشه داراي يك اهميت و ارزش خاص بودند، نپرداختند. اين دو منطقه، چه پيش اسلام و چه بعد از اسلام، كانون تاخت و تازهاي سياسي و نظامي قرار گرفتند كه تاثيراتش را در اين دو سرزمين، در سالها بلكه قرنها شاهد خواهيم بود. شايد تنها موضوعي كه هيچگاه ترميم نشود، خسارتهاي اينچنين باشد.
ديدن جاي خالي بنا دردآور است
تاسف اين كارشناس ميراث فرهنگي تا آنجايي است كه معتقد است: جاي خالي اين آثار و بناها آنقدر آزاردهنده است كه من به عنوان كارشناس اين حوزه، شايد هرگز ديگر نتوانم به اين منطقه بروم، نه به خاطر اينكه اين بناها ديگر آنجا نيستند، به خاطر اينكه نميتوانم اين فاجعه را از نزديك شاهد باشم. مثل اين است كه سي و سه پل را در اصفهان تخريب كنند، كسي انگيزهاي براي رفتن نزد جاي خالي پل ندارد، ديدن آن جاي خالي دردآور است، مثل خانهاي كه از پدر، مادر يا پدربزرگ خالي شده. شما براي اينكه خانه خالي را نبينيد، ديگر نميخواهيد هيچوقت آن خانه را ببينيد. همه تخريبها از تخريب پالايشگاه گرفته تا سدها، شهرها، خيابانها و حتي جمعيتها قابل بازسازي است، تنها چيزي كه هيچ قدرتي حاضر به بازسازي آن نخواهد بود، تخريب آثار تاريخي است. ميخواهم بگويم اين واقعه، يك فاجعه است. جا دارد همه مردم دنيا، برايش عزاي عمومي اعلام كنند.
باستان شناسان زيادي از شنيدن خبر تخريب گسترده داعشيها در عراق اظهار نگراني كردهاند و بسياريشان شوكه شدهاند. آرمان شيشهگر، استاديار بازنشسته پژوهشكده باستانشناسي با اظهار تاسف از شنيدن اين خبر، شهر هترا را از معدود شهرهاي به جا مانده از دوران اشكاني ميداند و به «اعتماد» ميگويد: از شنيدن اين خبر شوكه شدم. خيلي غمانگيز و وحشتناك است. اينجا صحبت از جامعه جهاني است. غير از جان مردم، جامعه جهاني بايد جلوي فجايع فرهنگي را هم بگيرد. بناهاي اين شهر، بناهايي هستند كه از دوره اشكاني به جا مانده و شبيهش را نداريم. هترا همزمان با دوره اشكاني ست. از لحاظ معماري جزو جاهاي شناخته شده دنياست، هم اين شهر و هم نمرود. پالمير و هترا نظير ندارند.
شيشهگر همچنين در خصوص اشتراكات فرهنگي ايران و عراق ميگويد: شكي نيست كه ميراث مشترك زيادي با عراق داريم. زمان اشكانيها، تا سوريه و اردن جزو كشور ايران بود، تاثير و تاثر اين كشورها روي هم است، هم ما از آنها تاثيرات معماري گرفتيم و هم آنها. ارتباط فرهنگي زياد باعث اين تاثيرگرفتنهاست. ميدانيم در دوره اشكاني، تحت تاثير هنر يوناني هم بوديم و اين شهر درواقع تركيبي از هنر يونان، ايراني و بومي جاهاي مختلف است. مثل اين است كه يكي از آثار كشور ما را خراب كنند، در همان حد ناراحتكننده است. يكي از ريشههاي فرهنگي را دارند از بين ميبرند، نميتوانيم بياعتنا باشيم. كسي هم كه در مقابلشان كاري نميكند. بناهاي بسيار مجلل از آن دوره را در داخل كشور خودمان كمتر داريم تا در متصرفات كشورمان. كشور ما در آن زمان محدود به مرزهاي فعلي نبود، آن هم جزو هنر دوره اشكاني محسوب ميشد. مثلا اگر استان فارس در يك دورهاي از ما جدا شده بود و الان تخت جمشيد مورد آسيب قرار گرفته بود، بهطور كلي به آثار دوره هخامنشي آسيب ميرسيد. اين هم همان است، فرقي نميكند كه جزو كشور ما هست يا نيست. در هر حال به دوره اشكاني دارد آسيب ميرسد و اين يك اثر متعلق به دوره ايراني است.
بويي از اسلام نبردهاند
سازمان ميراث فرهنگي در بيانيهاي تخريب گسترده شهر هترا را محكوم كرده است. محمد حسن طالبيان، معاون ميراث فرهنگي اين سازمان با محكوم كردن اين جنايات وحشيانه به «اعتماد» ميگويد: جامعه فرهنگي و نهادهاي فرهنگي جهاني از يونسكو تا سازمان ميراث فرهنگي، همه اين اعمال وحشيانه كه توسط داعش اتفاق افتاده، چه در موزهها، چه سايتهايي كه فرهنگ مشترك ما و عراق است را محكوم ميكنند. همه دنبال فرصتي هستيم كه پيش بيايد براي اينكه همه بتوانند جلوي اين واقعه را بگيرند و نسبت به برگرداندن اين محوطهها به وضع عاديشان كمك كنند. بعد از اعمال جنايتكارانهاي كه عليه بشريت به انواع و اقسام دارند انجام ميدهند، نوبت به تمدن و فرهنگ رسيده است. دارند ريشههاي تمدن منطقه را نابود ميكنند. اين نشان ميدهد اين افراد از اديان الهي و مسلماني بويي نبردند. تمام آموزههاي دين مبين اسلام بر حفظ تاريخ و ارزشهاي تاريخي فرهنگي و حفظ اين آثار با ارزش تمدني فرهنگي است. اينها نسبت به آموزههاي ديني بيگانهاند. تمام كشورهاي اسلامي كه به اصول دين اسلام پايبندند، بايد محكوم و همه كمك كنند كه اين سرزمين كه هم آثار فرهنگي و هم آثار مقدس اسلام در آن وجود دارد، از دشمنانش و داعشيها پاك شود.
هترا، نه تنها ميراث ايران كه ميراث جهاني است
مهدي رهبر، كارشناس بازنشسته باستانشناسي، هترا را نه تنها متعلق به ايران كه متعلق به جامعه جهاني ميداند. او معتقد است: هترا از بناهايي است كه مربوط به دوره اشكاني است و اين باعث ميشود جزو ميراث ايران باشد اما به اعتقاد من، نه تنها ميراث ايران است كه به ميراث جهاني تعلق دارد.
او با محكوم كردن اين اعمال ضد انساني و ضد فرهنگ به «اعتماد» ميگويد: هر شيئي از آثار گذشته باشد، تخريبش مذموم و زشت است. جامعه جهاني بايد به حال اين آدمهاي بيفكر خودسر فكري كند. آثار فرهنگي ايران در بين النهرين از دوره پادشاهان هخامنشي، اين منطقه جزو قلمرو ايران بوده، حتي در دوره اشكاني مرزي بوده بين ايران و روم. به همين دليل ما آثار فراواني داريم از دوره اشكاني و به هر حال اين فاجعه است براي ايران و جهان. مجسمههاي زيادي در اين شهر به جا مانده بود، در كتاب حفاريهاي هترا هم نوشته شده، عراقيها آنجا را به اسم هاترا يا الحضر ميشناسند.
سازمان يونسكو نيز ضمن محكوم كردن جنايت تخريب آثار باستاني شهر تاريخي نمرود توسط گروه تروريستي داعش در جنوب شهر موصل، اين اقدام را يك «جنايت جنگي» خواند. همچنين جوامع باستانشناسي ايران در بيانيههايي جداگانه، تخريب آثار تاريخي عراق توسط داعش را محكوم و از يونسكو در اين زمينه درخواست كمك كردند.
هترا؛ ميراث مشترك جهان
هترا يكي از معدود آثار به جا مانده از دوران اشكاني بود با آميزهاي از سه تمدن ايراني، يوناني و رومي. اين شهر در مرز خلافت اشكانيان و قلمرو روميان و در مسير رفت و آمد و تجارت بود.
هترا در 290 كيلومتري شمال غرب بغداد و 105 كيلومتري جنوب غرب موصل قرار گرفته اما در دوران باستان اين شهر در فاصله 50 كيلومتري شمال غرب پايتخت آشور باستان واقع شده بود.
هترا را به خاطر وجود نيايشگاه خورشيد و ديگر بناها و آثار در پيوند با خورشيد، «شهر خورشيد» نيز مينامند.
تا اواخر قرن دوم پس از ميلاد جلال و جبروت هترا ادامه داشت، هر گونه لشكركشي از سوي روميان و بعدتر ساسانيان به اين شهر با شكست مواجه شده بود تا سرانجام اردشير اول در حدود سال 220 پس از ميلاد هتراي بزرگ را به زانو درآورد، شهر تسليم و پس از آن رفته رفته از جمعيت خالي شد.
از شهر هترا 500 لوح تاريخي كشف شده است الواحي به خط و زبان آرامي نوشته كه در برخي آنان تاريخ سلوكي حك شده است. تاريخهاي حكشده سالهاي بين 409 (97 يا 98 ميلادي) تا 549 سلوكي (237-238 ميلادي) را نشان ميدهند.
اهميت هترا وقتي آشكارتر ميشود كه بدانيم هيچ بنا يا محوطهاي با اين درجه از اهميت از دوران اشكانيان در داخل مرزهاي ايران باقي نمانده است.
در مركز اين شهر بناي مستطيل شكل بسيار بزرگي قرار داشت كه تمنوس خوانده ميشد. اين بنا كه در مجموعهاي از معابد مختلف بود، از اطراف در ديوارهاي بلندي محصور شده و فضاي داخلي آن به وسيله ديوارهاي كوچكتر به هفت قسمت با اندازههاي مختلف تقسيم شده بود.
زيارتگاه اصلي هترا كه در مركز اين بناي معروف به تمنوس قرار گرفته به معبد بزرگ يا ايوان بزرگ مشهور است. معبد امه (يا همان شمش) خداي خورشيد نيز درست در كنار آن قرار داشت.
برش1
احمد محيط طباطبايي
خبر خوب يا بد اين است كه دولت عراق تقاضاي تشكيل جلسه از شوراي امنيت كرده است، جلسهاي كه با موافقت همه اعضاي شورا، اميد داريم كه شاهد پاسخ محكمي به اين رفتارها باشيم و نگاه سياسي به اين موضوع نشود
برش2
محمدرضا كارگر
تنها چيزي كه هيچ قدرتي حاضر به بازسازي آن نخواهد بود، تخريب آثار تاريخي است. ميخواهم بگويم اين واقعه، يك فاجعه است. جا دارد همه مردم دنيا، برايش عزاي عمومي اعلام كنند
برش3
آرمان شيشهگر
از شنيدن اين خبــر شوكه شدم. خيلـي غـــمانگيز و وحشتـــناك است. اينجــا صحبـــت از جامعه جهاني است. غير از جان مردم، جامعه جهاني بايد جلوي فجايع فرهنگي را هم بگيرد.نظير اين شهر را در دنيا نداريم
برش4
محمد حسن طالبيان
اين افراد از اديان الهي و مسلماني بويي نبردند. تمام آموزههاي دين مبين اسلام بر حفظ تاريخ و ارزشهاي تاريخي فرهنگي و حفظ اين آثار با ارزش تمدني فرهنگي است. اينها نسبت به آموزههاي ديني بيگانهاند
برش5
مهدي رهبر
هترا از بناهايي است كه مربوط به دوره اشكاني است و اين باعث ميشود جزو ميراث ايران باشد اما به اعتقاد من، نه تنها ميراث ايران است كه به ميراث جهاني تعلق دارد. تخريب هر شيئي از آثار گذشته مذموم و زشت است