گزارش اختصاصي «اعتماد» از نشست «رسانههاي جديد و كلانشهر تهران»
رسانههاي موبايلي و ضرورت بازتعريف المانهاي زندگي مدرن
فرحناز دهقي / هفتهاي كه گذشت، به همت انجمن ايراني مطالعات فرهنگي و ارتباطات و با همكاري معاونت امور اجتماعي و فرهنگي شهرداري تهران، نشستي
تحت عنوان «رسانههاي جديد و كلانشهر تهران» در سالن سخنراني پژوهشكده مطالعات فرهنگي و اجتماعي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري برگزار شد. دكتر هادي خانيكي، رييس هياتمديره انجمن ايراني مطالعات فرهنگي و ارتباطات، در اين نشست ضمن اشاره به اهميت مطالعه رسانههاي جديد از جمله رسانههاي نوظهوري كه بر روي تلفنهاي همراه هوشمند شهروندان نصب شده و تبديل به پديدهاي قابل بحث و بررسي شده است، از اهميت و تاثير چنين نشستهايي در راستاي بازشناسي تعاريف جامعه شناختي بر مبناي المانهاي زندگي مدرن سخن گفت.
دكتر مسعود كوثري، استاديار و مديــرگروه ارتباطات دانشگاه تهران اين نشست را با ارايه درسگفتار خود با محوريت شبكههاي اجتماعي موبايل محور و شهر تهران آغاز كرد. دكتر كوثري طي سخنراني خود، كه همراه با اسلايدهاي گرافيكي به حضار ارايه ميشد، اظهار كرد: «جمعيت جهان بيش از هفت ميليارد نفر است كه سه ميليارد و 10 ميليون نفر از آنها به اينترنت دسترسي دارند و از آن استفاده ميكنند. در يك نگاه جزييتر، بر اساس دادههاي آماري دو ميليارد و 78 ميليون نفر از اين تعداد، در شبكههاي اجتماعي نوظهور حساب كاربري يا اصطلاحا اكانت دارند و در شبكههاي اجتماعي حضور فعالانه دارند. از طرف ديگر با رشد تلفنهاي همراه هوشمند، در جامعه جهاني سه ميليارد و 600 ميليون نفر از اين تلفنها استفاده ميكنند و به دنبال آن بيش از نيمي از آنها يعني يك ميليارد و 700 ميليون نفر از طريق تلفنهاي خود به اينترنت و شبكههاي اجتماعي متصل ميشوند.»
وي در ادامه افزود: «در خاورميانه نيز مانند هر جاي ديگري، رشد فزاينده تلفنهاي هوشمند نوع تعامل كابران و نحوه اتصال آنها را به شبكههاي اجتماعي، تحت تاثير خود قرار داده است. در خاورميانه جمعيت انساني 238 ميليون نفر است كه از اين تعداد، 87 ميليون نفر از اينترنت استفاده ميكنند و نيمي از آنها يعني 41 ميليون نفر كاربران شبكههاي اجتماعي هستند. همچنين در خاورميانه 35 ميليون نفر
از طريق تلفنهاي همراه خود، در شبكههاي اجتماعي عضو هستند و در آنها فعاليت ميكنند.»
كوثري در ادامه سخنان خود، به وسايل الكترونيكي كه امروز مورد استفاده براي استفاده از اينترنت و برقراري ارتباط، قرار ميگيرد، اشاره كرد و گفت: «امروزه كاربران اينترنت و شبكههاي اجتماعي وسايل ارتباطي زيادي در دسترس خود دارند. بر اساس آماري كه از به اشتراكگذاري صفحات وب، توسط وسايل الكترونيكي متفاوت به دست آمده است، لپتاپها و كاميپوترهاي روميزي يا شخصي براي استفاده از اينترنت و شبكههاي اجتماعي همچنان در صدر ليست قرار دارند. كاربران اينترنت از اين دو دستگاه به ميزان 62 درصد استفاده ميكنند. اما جايگاه دوم متعلق به تلفنهاي همراه هوشمند است كه در سالهاي اخير توانستهاند به محبوبيت بسيار زيادي دست پيدا كنند. اين وسيله در عين كوچك و كم جا بودن، ميتواند بخوبي از پس نيازهاي يك كاربر شبكههاي اجتماعي برايد و در تمامي مكانها و زمانها او را همراهي كند. اين ميزان به 31 درصد رسيده است. جايگاه سوم نيز متعلق به تبلتها است، كه نه در قد و قامت كامپيوترهاي شخصي است و نه به كوچكي تلفنهاي همراه. تبلتها كه برخلاف آنچه تصور ميشد توانستهاند طرفداران زيادي را براي خود دست و پا كنند، در اين ليست سهم هفت درصدي دارند و اما كنسولهاي بازي مدرن كه قابليت اتصال به اينترنت و شبكههاي اجتماعي را دارند، از ميزان يك دهم درصد برخوردار هستند.»
دكتر كوثري در ادامه سخنانش، نفوذ شبكههاي اجتماعي را مورد بررسي قرار داد و افزود: «شبكههاي اجتماعي به دليل خصوصيات منحصر به فردي كه دارند، نزد عموم مردم مقبوليت بالايي پيدا كردهاند. كشورهاي امريكاي شمالي در اين زمينه پيشرو هستند و نفوذ شبكههاي اجتماعي در ميان آحاد مردم در اين سرزمينها با بالاترين ميزان در جهان روبهرو است بهطوري كه بيش از نيمي از مردم اين كشورها، 58 درصد كاربران شبكههاي اجتماعي هستند. كشورهاي امريكاي جنوبي، اروپا، آسياي دور و اقيانوسيه به ترتيب در جايگاههاي بعدي قرار دارند. در اين ميان اما كشورهاي آسياي مركزي و آفريقا از كمترين كاربران اينترنت برخوردار هستند. اما آنچه نيز براي محقق حايزاهميت است، شناخت خصوصيات و ويژگيهاي شبكههاي اجتماعي است كه بيش از سايرين نزد عموم محبوبيت دارد و مورد استفاده قرار ميگيرد. شبكههايي مانند فيسبوك، واتسآپ، اسكايپ، ويچت در صدر ليست محبوبترين شبكههاي اجتماعي قرار دارند.»
او در پايان با اشاره به اينكه ايران در ميان ساير كشورهاي خاورميانه توجه بيشتري را به استفاده از تلفنهاي همراه هوشمند از خود نشان داده است، درباره اقشاري كه در ايران بيشتر از سايرين، از شبكههاي اجتماعي استفاده ميكنند، گفت: «اگرچه شبكههاي اجتماعي بيشتر مورد استفاده جوانان قرار ميگيرد، اما اقشار ديگر نيز از شبكههاي اجتماعي براي تامين نيازهاي خود استفاده ميكنند. جوانان بين 24 تا 35 سال، بيش از 35 درصد جامعه كاربران اينترنت را تشكيل ميدهند. در جايگاه دوم نيز كاربران گروه سني 35 تا 44 سال هستند كه نزديك به 30 درصد كابران اينترنت را در زمره خود دارند. افراد بالاي 65 سال نيز 14 درصد اين آمار را شامل ميشوند.»
به دنبال سخنراني كوثري، دكتر بهزاد دوران ادامه نشست را با محوريت بازيهاي رايانهاي استراتژيك و شبكههاي اجتماعي جديد در شهر تهران عهدهدار شد. وي با نمونه قرار دادن بازيهاي محبوبي مانند كندي كراش، به بررسي ويژگيهاي آنها پرداخت تا علل توجه نسل جوان را به بازيهاي رايانهاي تشريح كند. دكتر دوران معتقد است كه اينگونه بازيهاي آنلاين با بازسازي فضاي شهري و باز گذاشتن دست كاربران خود، ميتواند مفاهيم شهري را در قالب مديومي جديد بازتوليد كند. بازيهاي آنلاين برعكس آنچه پنداشته ميشود، مورد توجه كودكان نيست و اغلب توجه جوانان را به سمت خود جلب كرده است. او يكي از علل توجه جوانان را به اينگونه بازيها، خودمختاري عنوان ميكند كه سراسر بازي را براي ساخت و طراحي فضاهاي شهري و شخصيتها در اختيار كاربران خود قرار ميدهد. روابط اجتماعي و احساس صلاحيت و شايستگي كه به كاربر اين بازيها تلقين ميشود، از ديگر عوامل محبوبيت آنها هستند. دوران در آخر خاطرنشان كرد كه بازيهاي آنلاين را نبايد صرفا يك نوع واسطه موقت براي بازي مطرح كرد، بلكه مكان اجتماعي جديدي است كه انواع تازهاي از ارتباطات انساني را درون خود خلق ميكند و بسط ميدهد.
در ادامه اين نشست، دكتر ابوالحسن رياضي سخنان خود را پيرامون موضوع منظر ذهني شهر و سياستگذاري شهري در تهران آغاز كرد. او با اشاره به تفاوت فضا و مكان گفت: «هنگامي كه به يك مكان اشاره ميكنيم، منظورمان يك فضاي كالبدي صرف است، مثلا يك دانشگاه يا يك خيابان. اما هنگامي كه سخن از فضا به ميان ميآيد، تعاملات پيچيده ميان آن كالبد و ارتباطات اجتماعي و قواعد و ارزشهاي آن به ذهن متبادر ميشود.
دكترسيد ابوالحسن رياضي، استاديار جغرافياي انساني و عضو هيات علمي پژوهشكده مطالعات فرهنگي و اجتماعي است و از سوابق اجرايي وي ميتوان به تصدي مسووليت اداره كل امور فرهنگي وزارت علوم اشاره كرد. وي افزود: «براي درك يك شهر، علاوه بر اينكه منظر فيزيكي شهر حايز اهميت است، منظر ذهني يا چشمانداز، روح و فرهنگ شهر نيز مهم است. محيط تصور شده شامل نمادها، گفتوگوها، استعارهها و تخيلاتي است كه با كمك آنها تجربهاي مدرن از زندگي شهري را معنا ميبخشيم.» وي با مورد بررسي قرار دادن يك كتاب، يك موسيقي و دو فيلم به عنوان نمونه، گفتمان حول تهران را كه بر ادبيات و هنر شهرنشينان تاثير ميگذارد و مفهومي جديد از شهرنشيني و مولفههاي آن
در اختيار انسانها قرار ميدهد، تشريح كرد. به اعتقاد دكتر رياضي، شهر تهران در كتاب «يوسفآباد خيابان سي و سوم» نوشته سينا دادخواه، جايگاهي خداگونه دارد كه ميتواند سرنوشت ساكنين خود را تغيير دهد و با معجزه و دادخواهي براي آنها، اسباب مراوده و تعاملي عاشق و معشوق وار، را فراهم آورد. با پديدآمدن دنياي فراواقعي و خيالگونه، مدخل ذهني شهروندان پيرامون يك فضاي آرماني آشكار ميشود كه افراد سوداي روياهاي خود را در المان شهري ميجويند.
در ادامه بحث، دكتر رياضي به جامعهشناسي موسيقي و ترانه آهنگ «تهران طهران» به خوانندگي رضا يزداني پرداخت. به اعتقاد وي، مصرع اول اين ترانه «حوصله ندارم اما همه قصه رو ميگم» حاوي پيامهايي بسيار عميقي است و اشاره به نسلي دارد كه در ميان آثار باقيمانده از جنگ و خشونتي كه بر آن تحميل شده است، براي يافتن هويت و همدل دست و پا ميزند. او با اشاره به بيتهاي پاياني ترانه، اظهار ميكند كه نقطه هم آوايي دو نسلي كه ميان آنها فاصلهاي طولاني برقرار است، ميتواند شهري باشد كه بنا بر گفته شاعر، ازدحام شعر و روياست.
در پايان دكتر رياضي به تحليل فيلم «سرايدار» و «امروز» از جهت منظر ذهني پرداخت. «سرايدار» فيلمي است كه در سال 55 ساخته شده است و دوره گذر تغيير شكل روستاها به شهرها را بيان ميكند و مفاهيم جديد و معضلات شهري را در قالبي نو بيان ميكند. همچنين به نظر دكتر رياضي بحران خانواده، شكاف ميان نسلها، مدرنيسم عاريتي، شهر حاشيه و شهر متن و بيريشگي و بيگانگي مفاهيمي هستند كه در اين فيلم مطرح ميشوند. فيلم «امروز» ساخته رضا ميركريمي نيز كمابيش اشاره به مفاهيمي كه در فيلم سرايدار مطرح شده است. هر دوي آنها به ساختار مذهبي و ريشههاي سنتي شهرنشينان اشاره ميكنند و در ادامه، مشكلات مردم در سطح جامعه سكانس به سكانس، به روند فيلم تزريق ميشود. شهر تنهايي و تكه تكه شده، فرديت تحميل شده و مورد ظلم قرار گرفته، شهري متجاوز و مهاجم كه شهروندانش خصومتي كشف نشده و ناشناخته دارند. در فيلم «امروز» انسان با كلانشهري مواجه ميشود كه بيشتر از هر چيز، تلخي و خصومت منظر ذهني شهر را در برابر انسان تداعي ميكند. گفتني است اين نشست با هماهنگي و مسووليت دكتر عباس وريج كاظمي، پژوهشگر و استاديار دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران، برگزار شد.