عربستان‌سعودي در منگنه قرار دارد. بيش از دو ماه از قتل جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار سعودي در كنسولگري عربستان در تركيه مي‌گذرد اما هنوز حاشيه‌هاي اين ماجرا دست از دامان محمد بن سلمان، وليعهد سعودي برنداشته‌اند. رسانه‌هاي غربي يك روز را در بي‌خبري از وضعيت پرونده قتل خاشقجي نمي‌گذرانند و مشابه اين وضعيت در كنگره امريكا هم به چشم مي‌خورد. از رييس سازمان سيا تا مقام‌هاي ارشد اطلاعاتي تركيه با حضور در مجلس سنا امريكا به سناتورها اطمينان داده‌اند كه وليعهد سعودي در جريان قتل جمال خاشقجي بوده است. در چند روز گذشته «تحريم و تنبيه» دو درخواست سناتورهاي امريكايي در مواجه با محمد بن سلمان بوده است.
محمد بن سلمان در نخستين حضور بين‌المللي خود در نشست گروه 20 در آرژانتين به وضوح معذب بود و تلاش مي‌كرد رفتاري عادي از خود در مقابل دوربين‌ها نشان دهد اما اين نكته برهيچ‌كس پوشيده نماند كه وليعهد سعودي با بحران مشروعيت و مقبوليت در سطح بين‌المللي دست و پنجه نرم مي‌كند. در حالي كه كشورهاي غربي روي خوشي به وليعهد سعودي نشان نمي‌دهند وي تلاش مي‌كند موقعيت خود در ميان كشورهاي منطقه را بهبود ببخشد. تلاشي كه با توجه به بحران در رابطه با ايران، قطر، يمن و تاحدودي هم تركيه مشخص نيست تا چه اندازه مي‌تواند موفقيت‌آميز باشد. پس از نشست گروه 20 در آرژانتين كه رهبران غربي كشورهاي فرامنطقه‌اي كرسي‌هاي بيشتري را به خود اختصاص داده بودند، اكنون نوبت به نشست سران كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج‌فارس در پايتخت سعودي و به ميزباني دولت عربستان رسيده است. روز 9 دسامبر (امروز) به دومين تاريخ در دو ماه گذشته براي حضور محمد بن سلمان در نشستي سياسي و در ملاعام تبديل شده است. هر چند كه به نظر مي‌رسد حضور در ميان كشورهاي نسبتا همراه منطقه‌اي و عربي براي وليعهد سعودي آسان‌تر باشد اما قطر بازيگر چموش اين گعده نگراني‌هايي را براي عربستان ايجاد كرده است.
حضور سرنوشت‌ساز امير قطر
سه‌شنبه هفته گذشته بود كه تميم آل ثاني امير قطر دعوتنامه رسمي ملك سلمان پادشاه سعودي به منظور شركت در اين دور از رايزني‌هاي شوراي همكاري خليج‌فارس را دريافت كرد. خبر صدور اين دعوتنامه رسمي براي امير قطر بلافاصله جاي خود را در سرخط اخبار پيدا كرد به‌خصوص آنكه اين نامه نخستين تماس مستقيم ميان دوحه و رياض از ژوئن 2017 تا به امروز بوده است. عربستان‌سعودي، بحرين و امارات سه كشوري هستند كه يك سال و نيم اخير را در قطع رابطه با قطر كه روزگاري رفيق گرمابه و گلستان هر سه بود، گذرانده‌اند. تا زمان تنظيم اين گزارش هنوز مشخص نشده است كه آيا امير قطر شخصا در اين دور از رايزني‌هاي شوراي همكاري خليج‌فارس شركت مي‌كند يا خير. در نشست سال گذشته شوراي همكاري در كويت، قطر تنها كشور از ميان 6 كشور عضو شوراي همكاري خليج‌فارس بود كه در سطح سران شركت كرده بود اما زماني كه نشست اتحاديه عرب در رياض در ابتداي سال جاري برگزار شد، امير قطر ترجيح داد غايب ميدان باشد و اكنون نيز اين گمانه‌زني وجود دارد كه وي از حضور در خاك عربستان‌سعودي پرهيز كند. در جلسه سال گذشته شوراي همكاري خليج‌فارس در كويت، گردهمايي كه قرار بود دو روز طول بكشد تنها چند ساعت پس از جلسه افتتاحيه بدون هيچ‌گونه دستاوردي در حل تنش ميان قطر و عربستان به پايان رسيد. مقام‌هاي كويتي كه به نظر مي‌رسد نقش نوعي پيام‌رسان ميان عربستان و قطر را بازي مي‌كنند مي‌گويند كه انتظار تنش‌زدايي فوري از رابطه دوحه و رياض ندارند. يك مقام نزديك به كاخ سلطنتي كويت در اين باره به رسانه‌ها گفته بود: «اين دور از نشست شوراي همكاري خليج‌فارس هم نمي‌تواند به حل تنش ميان دوحه و رياض منتهي شود. كويت همواره خواهان حل مشكل ميان قطر و سعودي بوده اما فعلا در مرحله‌اي هستيم كه صرفا مي‌توانيم گلايه‌هاي دوطرف از يكديگر را بشنويم و نمي‌توانيم از راه‌حل سخن بگوييم.»
قطر تنها چند روز پيش از نشست اين دور شوراي همكاري خليج‌فارس اعلام كرد كه از اوپك خارج مي‌شود و بسياري اين حركت قطر را به اقدامي عليه عربستان‌سعودي تعبير كردند. كارشناسان مي‌گويند هر چند كه خروج قطر از اوپك تاثير اقتصادي چنداني بر بازار نفت ندارد اما يك پيام سياسي دارد و آن هم دهن‌كجي به عربستان‌سعودي است. در اين حركت قطر تنها چند روز پيش از نشست مهم و حياتي اعضاي اوپك و غيراوپك در وين رخ داد و اكنون سعودي نگران اين است كه ساير كشورهاي كوچك عضو اوپك نيز به الگوبرداري از قطر دست بزنند. تصميم قطر براي خروج از اوپك نشان‌دهنده شكل‌گيري معادله جديدي در منطقه است كه در آن دوحه ديگر بازي در زمين رياض و طبق قواعد عربستان را برنمي‌تابد. هر چند كه هنوز برآورد خاصي درباره تبعات خروج قطر از اوپك صورت نگرفته است اما به راحتي مي‌توان گفت كه فاصله دوحه با رياض با اين اقدام بيش از پيش شده است.
شروطي كه هرگز محقق نشدند
خرداد ماه سال 96 بود كه عربستان‌سعودي ضمن قطع رابطه با قطر 13 شرط براي ازسرگيري اين رابطه تعيين كرد: 1- قطع روابط ديپلماتيك با ايران 2- اخراج افراد مرتبط با سپاه پاسداران حاضر در قطر 3- روابط تجاري با ايران در چارچوب تحريم‌هاي امريكا 4- برچيدن پايگاه نظامي تركيه در خاك قطر 5- قطع حمايت از حزب‌الله 6- قطع حمايت از اخوان‌المسلمين 7- قطع حمايت از القاعده 8- قطع حمايت از داعش 9- تعطيلي كامل شبكه الجزيره 10- تابعيت ندادن به شهروندان عربستان، مصر، بحرين و امارات 11- انتشار ليست اپوزيسيون‌هاي حمايت شده در ۴ كشور فوق 12- تحويل دادن اشخاص تحت تعقيب كشورهاي فوق به اتهام اقدامات تروريستي 13- پرداخت مبلغي معين. برنامه‌ريزي‌هاي سعودي در پرونده حصر قطر نيز مانند پرونده حمله نظامي به يمن اشتباه از كاردرآمده است و دوحه در اين مدت نه تنها تن به هيچ كدام از خواسته‌هاي سعودي نداده بلكه از موضع‌گيري‌هاي قبلي خود نيز كوتاه نيامده است. در يك سال و نيم گذشته از عمر اين بحران، قطر به تركيه و ايران نزديك‌تر شده و در روابط اين كشور با گروه‌هايي كه عربستان آنها را تروريست خوانده بود نيز تفاوتي ايجاد نشده است. در چنين شرايطي مي‌توان گفت كه ارسال دعوتنامه براي حضور امير قطر در نشست شوراي همكاري خليج‌فارس عقب‌نشيني سعودي از مواضع قبلي درباره قطر به حساب مي‌آيد. درحالي كه در يك سال و نيم گذشته شوراي همكاري خليج‌فارس ظرفيت‌‌هاي محدود قبلي را هم از دست داده اما هنوز هم برخي كارشناسان اعتقاد دارند كه دعوت رسمي سعودي از قطر براي شركت در اين دور از نشست شورا مي‌تواند نقش تنفس مصنوعي براي شوراي همكاري خليج‌فارس را بازي كند. برخي كارشناسان سياسي در چند روز اخير با اشاره به اينكه اعضاي شوراي همكاري چالش‌هاي امنيتي و اقتصادي مشتركي دارند كه مي‌تواند آنها را به هم نزديك كند، ابراز اميدواري كرده‌اند كه دوحه دعوت رياض را لبيك بگويد.
از زمان قطع رابطه دو جانبه، خانواده‌هاي سلطنتي در دوحه و رياض رابطه بسيار اندكي با هم داشته‌اند و تنها تماس في‌مابين آنها نيز تماس تلفني محمد بن سلمان با امير تميم بود كه براساس گزارش‌هاي رسيده بسيار تند و تلخ بوده است. با وجود آنكه اين دور از تنش ميان قطر و عربستان‌سعودي طولاني‌تر از حد انتظار شده است اما پيش از آن نيز در سال 2014 اتفاق مشابهي در رابطه دو جانبه عربستان با قطر رخ داده بود. در آن مقطع زماني عربستان، بحرين و امارات به دليل حمايت قطر از اخوان‌المسلمين، سفراي خود را از اين كشور فراخوانده بودند. تنش فوق در سال 2014، هشت ماه طول كشيد و درنهايت قطر و سه كشور مقابل آن در جلسه اضطراري كه در رياض برگزار شد، اختلاف‌ها را ظاهرا حل و فصل كردند.
عربستان تغيير نظر داد؟
شوراي همكاري خليج‌فارس كه مكاني براي اتحاد اقتصادي و سياسي اعضا به حساب مي‌آمد و به گفته كارشناسان الگوبرداري شده از اتحاديه اروپا بود، با تطويل تنش ميان قطر و سه كشور ديگر از رونق سابق برخوردار نيست. در اين مدت امريكا كه خود را به نوعي متحد شوراي همكاري خليج‌فارس مي‌داند نيز تلاش كرده تنش ميان قطر و عربستان را حل و فصل كند. واشنگتن در سايه رياست‌جمهوري ترامپ يك انگيزه اصلي براي حفظ شاكله سنتي شوراي همكاري دارد و آن هم مقابله با ايران است. همزمان قطر ميزبان بزرگ‌ترين پايگاه هوايي امريكا در خاورميانه است و همين مساله بر حساسيت امريكا در اين پرونده مي‌افزايد. تا پيش از دعوت ملك سلمان از امير قطر، عربستان و امارات تاكيد داشتند كه حل اختلاف‌ها با قطر اولويت سياست خارجي آنها نيست و به نوعي انتظار داشتند با تطويل اين تنش بتوانند بخشي از ماحصل مدنظر از حصر قطر را درو كنند كه قتل جمال خاشقجي، موازنه بازي را به سود قطر تغيير داد. پس از حاشيه‌هاي فراواني كه قتل خاشقجي براي وليعهد سعودي به دنبال داشت، محمد بن سلمان در اظهاراتي بي‌سابقه در يك سال و نيم گذشته، قطر را يك قدرت اقتصادي خواند. در تحولي جداگانه، تنها دو روز پيش از آغاز نشست شوراي همكاري خليج‌فارس در رياض، عربستان اقدام به آزاد كردن يكي از 4 شهروند قطري كرد كه در يك سال گذشته در اين كشور زنداني بودند.
شوراي همكاري در اغما
موسسه خاورميانه در پادكستي با حضور دو كارشناس ارشد مسائل منطقه به بررسي دستاوردهاي احتمالي اين دور از نشست شوراي همكاري در رياض پرداخته است. گرگوري گس (Gregory Gause) از كارشناس‌هاي امريكايي حوزه خليج‌فارس در اين پادكست مي‌گويد: امروز شوراي همكاري خليج‌فارس وضعيت سختي دارد و اين دور از رايزني‌ها نيز نمي‌تواند چندان راهگشا باشد. در شرايط فعلي موضوعات اندكي وجود دارد كه 6 كشور حاضر در شوراي همكاري خليج‌فارس بتوانند آنها را به منافع يا تهديدهاي مشترك تبديل كنند.
اين كارشناس حوزه خليج‌فارس با اشاره به اينكه شوراي همكاري خليج‌فارس در گذشته نيز با مشكلات مشابهي دست و پنجه نرم كرده، مي‌گويد: شايد امروز بسياري معتقد باشند كه اين شورا از كارايي لازم برخوردار نيست اما شوراي همكاري روزهاي اوجي هم داشته و در برخي مواقع توانسته صداي واحدي از 6 كشور در سطح بين‌المللي باشد. البته كه نمي‌توان در كوتاه‌مدت اميدي به احياي آن روزهاي نسبتا پرشور شورا داشت اما به راحتي هم نمي‌توان از مرگ اين نهاد سخن گفت.
وي در پاسخ به سوالي درباره سطح شركت‌كنندگان در اين دور از نشست رياض مي‌گويد: من فكر مي‌كنم كه هر 6 كشور نمايندگاني را به رياض خواهند فرستاد، اما نمي‌توان گفت كه همه كشورها در سطح سران شركت خواهند كرد.
منتظر حل تنش ميان قطر و سعودي نباشيد
جورجيو كافيرو ديگر كارشناس امريكايي حاضر در اين پادكست موسسه خاورميانه در پاسخ به سوالي درباره احتمال شكسته شدن بن‌بست در روابط قطر با سه كشور ديگر عضو اين شورا مي‌گويد: اين دور از نشست شوراي همكاري نمي‌تواند به راه‌حلي نهايي براي حل تنش ميان قطر و عربستان منتهي شود. اگر سوال اين باشد كه آيا اين نشست مي‌تواند مقدمه‌اي براي نزديك‌تر شدن اعضا به پايان تنش باشد، مي‌توان گفت كه بله اما نتيجه به چند مساله ارتباط دارد. من فكر مي‌كنم كه همه كشورها نمايندگاني را به رياض مي‌فرستند اما مهم اين است كه هر كشوري در چه سطحي شركت خواهد كرد. جدا از سطح شركت‌كننده مساله مهم ديگر نحوه برخورد نماينده قطر با نمايندگان سه كشور مقابل است. سومين مساله اين است كه سوژه اصلي اين دور از نشست شوراي همكاري خليج‌فارس چه خواهد بود و مساله قطر در چه سطحي مطرح خواهد شد. نشست قبلي شوراي همكاري تنها چند ساعت طول كشيد و بايد ديد كه اين دور از رايزني‌ها نيز به سرنوشت دور قبل مبتلا مي‌شود يا خير.
اين كارشناس حوزه خليج‌فارس در ادامه با اشاره به اينكه شك بسياري درباره احتمال شركت امير قطر در اين دور از رايزني‌ها وجود دارد، گفت: دعوت رسمي ملك سلمان، امير قطر را بر سر دو راهي بدي قرار داده است. اگر امير شركت كند به نوعي عقب‌نشيني به حساب مي‌آيد و اگر شركت نكند سعودي‌ها به واشنگتن خواهند گفت كه دوحه فرصت حل تنش را از دست داد.
قطر پدرخواندگي سعودي را نمي‌خواهد
«گرگوري گس» در ادامه اين پادكست در پاسخ به سوالي درباره معناي اعلام خروج قطر از اوپك مي‌گويد: هر چند رهبران قطر مي‌گويند اين تصميم سياسي نيست اما بايد گفت كه اين تصميم قطر در شرايط جديدي كه سعودي و منطقه در آن قرار گرفته، اتخاذ شده و اين تصميم نشان مي‌دهد كه قطر به دنبال جدا كردن مسير خود از عربستان بدون توجه به منافع رياض است. چند سال قبل هرگز نمي‌توانستيم چنين رفتاري از قطر را پيش‌بيني كنيم. پيام اين رفتار قطر اين است كه ديگر عربستان را رهبري مسووليت‌پذير در منطقه نمي‌داند. قطر مي‌خواهد آينده‌اي بدون محدوديت در حلقه تحت رهبري سعودي براي خود تعريف كند.
جورجيو كافيرو در پاسخ به سوالي درباره اينكه ميزان حضور محمد بن سلمان را در اين نشست چگونه پيش‌بيني مي‌كنيد و آيا بايد منتظر باشيم كه او قدرتمند ظاهر شود يا در سايه پدر؟ گفت: اگر وضعيت سلامتي ملك سلمان اجازه بدهد وي رياست جلسه افتتاحيه را برعهده خواهد داشت. مساله‌اي كه درباره محمد بن سلمان در نشست رياض بايد مدنظر قرار داد اين است كه همه در كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج‌فارس به قدرتي كه وي دارد، واقف هستند. نخستين حضور بين‌المللي وي در نشست گروه 20 بود و در همانجا وي تلاش كرد ضربه‌هاي وارد شده به خود را جبران كند. نكته ديگري كه بايد به آن توجه كرد اين است كه جايي كه وي بايد تلاش كند آبروي از دست رفته را احيا كند در پايتخت كشور خودش و در جمع سران عرب نيست بلكه در اروپا، امريكا يا امريكاي لاتين است. در چنين شرايطي چندان مهم نيست كه او در نشست پيش رو در رياض كجا مي‌نشيند و چه زبان بدني از خود نشان مي‌دهد. بايد نياز به تفسير زبان بدن وي را به ديدار بعدي او با رييس‌جمهور امريكا موكول كنيم؛ ديداري كه به نظر نمي‌رسد در كوتاه‌مدت صورت بگيرد.
تصميم سخت محمد بن سلمان
موسسه خاورميانه در تحليلي درباره احتمال تاثيرگذاري اين نشست بر تنش ميان قطر و عربستان‌سعودي مي‌نويسد: ايالات متحده و تركيه فشارهاي زيادي را بر عربستان براي پايان دادن به حصر قطر وارد كرده‌اند. دونالد ترامپ به شوراي همكاري متحد و منسجم براي مقابله با ايران در خاورميانه نياز دارد. كاخ سفيد مي‌گويد شكاف
به وجود آمده در شوراي همكاري منجر به عدم وجود جبه‌هاي واحد در برابر ايران در منطقه خليج‌فارس شده است. از سوي ديگر قطر در مواجهه امروز تركيه با پرونده جمال خاشقجي هم موثر است. برخي از كارشناسان مي‌گويند شايد يكي از شروط رجب طيب اردوغان براي پايان دادن به پيگيري پرونده قتل جمال خاشقجي، رفع حصر قطر توسط سعودي باشد. با وجود تمام اين فشارها مي‌توان گفت كه محمد بن سلمان در شرايط سختي در مواجهه با قطر قرار گرفته است. تا همين جاي داستان نيز دعوت رسمي ملك سلمان از امير قطر براي شركت در نشست رياض به عقب‌نشيني عربستان تعبير شده و اگر محمد بن سلمان قدم‌هاي بيشتري هم بردارد در داخل عربستان به ضعف وي و در خارج از اين كشور به امتيازدهي او به دوحه تعبير خواهد شد. در چنين شرايطي شايد محمد بن سلمان فكر كند كه اكنون به هيچ‌وجه زمان مناسبي براي كوتاه آمدن در برابر قطر نباشد اما به نظر مي‌رسد كه وليعهد جوان با گزينه‌هاي متنوع و متعدد ديگري هم روبه رو نيست.