كليد واژه مشاركت
زهرا بهروزي‌امين
سند تحول بنيادين آموزش و پرورش در سال 1390 به تصويب نهايي شوراي عالي انقلاب فرهنگي رسيد. بر اساس مقدمه مندرج در اين سند؛ تحقق ارزش‌ها و آرمان‌هاي متعالي انقلاب اسلامي مستلزم تلاش همه جانبه در ابعاد فرهنگي، علمي، اجتماعي، سياسي و اقتصادي است. عرصه تعليم و تربيت از مهم‌ترين زيرساخت‌هاي تعالي همه جانبه كشور و ابزار جدي براي ارتقاي سرمايه انساني شايسته كشور در عرصه‌هاي مختلف است. تحقق اين هدف نيازمند ترسيم نقشه راهي است كه در آن نحوه طي مسير، منابع و امكانات لازم، تقسيم كار در سطح ملي و الزامات اين مسير به صورت شفاف و دقيق مشخص شده باشد. در بيانيه ماموريت سند تحول بنيادين و زيرنظام‌هاي آن اين طور عنوان شده است كه وزارت آموزش و پرورش مهم‌ترين نهاد تعليم و تربيت رسمي عمومي، متولي فرآيند تعليم و تربيت در همه ساحت‌هاي تعليم و تربيت، قوام بخش فرهنگ عمومي و تعالي بخش جامعه اسلامي بر اساس نظام معيار اسلامي با مشاركت خانواده، نهادها و سازمان‌هاي دولتي و غيردولتي است. اين نهاد ماموريت دارد با تاكيد بر شايستگي‌هاي پايه، زمينه دستيابي دانش‌آموزان در سنين لازم‌التعليم طي 12 پايه تحصيلي به مراتبي از حيات طيبه در ابعاد فردي، خانوادگي، اجتماعي و جهاني را به صورت نظام‌مند، همگاني، عادلانه و الزامي در ساختاري كارآمد و اثربخش فراهم كند. اين سند داراي 8 هدف كلان، 15 راهبرد كلان، 23 هدف عملياتي، 131 راهكار براي اجراي اهداف آن است، اما متاسفانه عملياتي نشدن كامل سند تحول بنيادين طي 7 سال اخير يكي از مهم‌ترين چالش‌هاي پيش روي نظام تعليم و تربيت كشور است كه به زعم وزير آموزش و پرورش عملياتي كردن سند تحول تاكنون به كمتر از ۳۰ درصد مي‌رسد. اگرچه در سه دهه گذشته تلاش‌هاي وافر و قابل تقديري از طرف مسوولان و دست‌اندركاران نظام تعليم و تربيت براي بهبود و اصلاح نظام آموزشي كشور به عمل آمده كه خوشبختانه نتايج مثبت و مفيدي نيز برجاي گذاشته است، ولي هنوز آموزش و پرورش با چالش‌هاي جدي روبه‌روست و برون‌داد آن در تراز جمهوري اسلامي ايران پاسخگوي تحولات محيطي و نيازهاي جامعه نيست. وجود بيش از يك ميليون پرسنل، بيش از ۱۳ ميليون دانش‌آموز و ۷۰۰ منطقه آموزش و پرورش، مسووليت مديران ستادي در اجراي برنامه‌ها را بسيار سنگين و حساس كرده است. سند تحول شامل 6 زير نظام است؛ زيرنظام‌هاي اصلي نظام تربيت رسمي و عمومي، بخش‌هاي اساسي اين نظام در جهت پشتيباني از جريان تربيت، انجام رسالت نظام و كمك به تحقق اهداف و كاركردهاي آن هستند. عملكرد اين زير نظام‌ها تمامي مولفه‌هاي نظام تربيت رسمي و عمومي را تحت تاثير خود قرار مي‌دهند و عبارتند از:
راهبري و مديريت
برنامه درسي
تربيت معلم و تامين منابع انساني
تامين و تخصيص منابع مالي
تامين فضا، تجهيزات و فناوري
پژوهش و ارزشيابي
وظايف زيرنظام‌ها، گزاره‌هاي معطوف به بيان دستاوردهاي مطلوب زيرنظام، رويكرد ناظر به جهت‌گيري كلي مشخص و منسجم درباره ماهيت زيرنظام و چگونگي مواجهه با مسائل و موضوعات آن است كه با توجه به مجموعه‌اي از مفروضات نظري و رهيافت و رويكرد كلان نظام تربيت رسمي و عمومي تعيين شده و التزام به آن موجب ايجاد همگرايي و هماهنگي در انتخاب اصول، معيارها و روش‌هاي خاص هر زيرنظام خواهد شد. برنامه زيرنظام راهبري و مديريت نظام تعليم و تربيت رسمي و عمومي جمهوري اسلامي ايران مصوب نهصد و چهل و هشتمين جلسه شوراي عالي آموزش و پرورش مورخ 24/07/96 است. اين زيرنظام در افق 1404، كارآمد، اثربخش، مشاركت‌جو، يادگيرنده و آينده‌نگر در چارچوب نظام معيار اسلامي و با استفاده بهينه از امكانات و منابع و به حداكثر رساندن بهره‌وري، ظرفيت‌هاي بالقوه و بالفعل را افزايش مي‌دهد و با بهره‌گيري از فرآيندها و تاكيد بر پيامدها و تنظيم تعاملات بيروني و بهره‌مندي از عوامل محيطي، اهداف آموزش و پرورش را در سطوح مختلف مديريتي با پاسخگويي به نيازهاي ذي‌نفعان درون و برون‌سازماني خود در محيط‌هاي محلي، ملي و بين المللي محقق مي‌كند. اين زيرنظام نظامي است جامع و چابك در سطوح مختلف كلان، عالي، مياني و اجرايي كه ضمن برخورداري از ويژگي‌هاي سازمان يادگيرنده، قادر است با هوشمندي همه نيروهاي تغيير را به‌طور هماهنگ، كارا و اثربخش در جهت غايت تربيت يعني «تحقق مراتب حيات طيبه در همه ابعاد» و اهداف تربيت يعني «آمادگي متربيان براي تحقق آگاهانه و اختياري مراتب حيات طيبه در همه ابعاد» رهنمون كند. از مهم‌ترين اصول زيرنظام راهبري و مديريت تربيتي، كليد واژه مشاركت‌جويي است. در اين اصل موارد متعددي مدنظر قرار گرفته است: توجه به شوري و مشورت و خردجمعي (هم‌افزايي) در همه سطوح تصميم‌سازي و تصميم‌گيري، مشاركت متربيان، مربيان و والدين در فرآيند ارتقاي كيفيت مدرسه، مشاركت مردم، خانواده‌ها و نهادها و سازمان‌ها و تشكل‌هاي مردم‌نهاد و غيردولتي در فرآيند سياستگذاري و... . برداشتي كه از مطالعه محتواي سند تحول بنيادين در خصوص امر مشاركت مي‌شود، اين است كه در سند به موضوع مشاركت بسيار تاكيد شده و لازمه اجراي اصلي‌ترين زيرنظام آن يعني زيرنظام راهبري و مديريت نيز مشاركت ذكر شده است اما درباره مفهوم دقيق و متقن مشاركت و چگونگي عملياتي كردن آن در نظام آموزشگاهي به موردي اشاره نشده است. عملياتي كردن زيرنظام مديريت و راهبري سند تحول بنيادين در نظام آموزشگاهي يكي از مولفه‌هاي مهم و اساسي تحقق رسالت و اهداف نظام تعليم و تربيت كشور است.
دانشجوي دكتراي فلسفه تعليم و تربيت