دو بمب خبري در فاصله سه ساعت منتشر شدند: ساعت 20 و 30 دقيقه شامگاه دوشنبه بود كه تصاويري از ديدار بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه با رهبري و رييس‌جمهور كشورمان منتشر شد. انتشار اين تصاوير به همراه متن خبري ديدارهاي مقام‌هاي دو كشور، فضاي رسانه‌اي را در داخل و خارج به سرعت ربود. اين نخستين بار بود كه بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه از زمان آغاز بحران در اين كشور به تهران سفر كرد. بشار از زمان آغاز بحران در سوريه تنها به روسيه سفر كرده و با ولاديمير پوتين ديدار كرده بود. در حالي كه رسانه‌هاي داخلي در حال انعكاس اخبار و واكنش‌هاي مربوط به حضور از پيش اعلام نشده اسد در تهران بودند و اندك اندك رسانه‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي با عبور از انعكاس اخبار ريز و درشت به تحليل اين سفر روي آورده بودند، خبر ديگري ابتدا ايراني‌ها و در كمترين فاصله فضاي رسانه‌اي بين‌المللي را تحت‌الشعاع قرار داد.
اعلام پايان 67 ماه خدمت
ساعت 32: 23 دقيقه بود كه محمدجواد ظريف، وزير خارجه با انتشار تصويري در صفحه اينستاگرام خود، نوشت: «از بزرگواري مردم عزيز و دلاور ايران و مسوولان محترم در ۶۷ ماه گذشته بسيار سپاسگزارم. از ناتواني براي ادامه خدمت و تمام كاستي‌ها و كوتاهي‌ها در دوران خدمت صميمانه پوزش مي‌خواهم. شاد و سربلند باشيد.»
نحوه اعلام اين استعفا آن هم از سوي محمدجواد ظريف كه به صبوري و برخوردهاي مدبرانه معروف است ابتدا موجي از ناباوري و ايجاد ابهام را به وجود آورد. برخي منابع با توجه به آنكه وزير خارجه از 29 شهريور ماه حساب اينستاگرام خود را به روزرساني نكرده بود، مساله عدم تعلق اين عكس به وزير را مطرح كردند كه البته در كمتر از چند دقيقه اين شائبه با تاييد خبر استعفاي وزير از سوي معاون سخنگوي وزارت خارجه از بين رفت. بلافاصله پس از تاييد اين خبر تلاش رسانه‌اي براي كشف دو مساله آغاز شد: نخست اينكه آيا رييس‌جمهور استعفاي محمدجواد ظريف را مي‌پذيرد و دوم اينكه دليل استعفا چه بوده است؟
در حالي كه برخي منابع آگاه در گفت‌وگو با خبرگزاري ايرنا ادعا كرده بودند كه پرونده وزارت خارجه ظريف تمام شده و رييس‌جمهور با كنارهگيري وي موافقت كرده، محمود واعظي رييس دفتر و سرپرست نهاد رياست‌جمهوري خبرهاي منتشر شده مبني بر پذيرش استعفاي وزير خارجه توسط روحاني را تكذيب كرد. اين تكذيب واعظي آن هم در ساعات پاياني دوشنبه اين اطمينان خبري را ايجاد كرد كه حداقل تا صبح خبري از نهاد رياست‌جمهوري مبني بر پذيرش استعفاي ظريف شنيده نخواهد شد. مرحله دوم كشف و شهود رسانه‌اي درك علت استعفاي ناگهاني محمدجواد ظريف بود.
يك استعفا و چند گمانه
هيچ نشانه‌اي از تمايل ظريف براي استعفا در روزها و ساعات منتهي به لحظه انتشار آن عكس در اينستاگرامش ديده نمي‌شد. ظريف يك روز قبل در همايش «چندجانبه گرايي در سياست خارجي ايران، ظرفيت‌ها و راهبردها» در دانشكده مطالعات جهان دانشگاه تهران اظهاراتي را بر زبان رانده بود كه مثل هميشه مقبول افكار عمومي قرار گرفته و البته در رسانه‌هاي بين‌المللي هم بازتاب داشت. صبح دوشنبه نيز ظريف در تصاوير تحويل رونوشت استوارنامه سفير جديد هند در تهران همان لبخند هميشگي را بر لب داشت و نشانه‌هايي از نارضايتي كه منجر به وداع با مسووليت شود ديده نشده بود. قبل از ظهر دوشنبه نيز تصاوير ديدار ظريف با جمعي از فعالان صلح طلب و ضد جنگ (كد پينك) منتشر شده بود. دومينو تحولات از 8 صبح تا 8 شب هيچ نوسان منجر به استعفايي را نشان نمي‌داد و تنها نكته مشكوك، سفر بشار اسد به سوريه بود.
عكس‌هاي ديدارهاي بشار اسد با رهبري دو غايب داشت: حسن روحاني و محمدجواد ظريف. تا اينجاي كار با توجه به ماهيت كاملا امنيتي سفر رييس‌جمهور سوريه به ايران قابل حدس بود كه ديدار با رهبري و اعضاي دفتر ايشان در حالي كه سردار قاسم سليماني، فرمانده سپاه قدس هم حضور دارند به گونه‌اي محرمانه و فوري پيش رفته بود. علامت سوال بزرگ عدم حضور محمدجواد ظريف در ديدار روساي جمهور بود. هر چند در فيلم‌هايي كه از لحظه ديده‌بوسي روحاني و بشار اسد گرفته شده مشخص است كه حسن روحاني به نوعي غافلگير شده و آمادگي چنداني براي اين ميزباني نداشته اما غيبت ظريف به عنوان سكاندار دستگاه ديپلماسي در فيلم‌هايي كه با دوربين‌هاي غيرحرفه‌اي ضبط شده و تصاويري كه از ديدار روحاني و بشار اسد وجود دارد بسيار مشهود است. اندك اندك در فضاي رسانه‌اي مسجل شد كه ميان استعفاي ظريف و جزييات پيش آمده در ديدار امروز بشار اسد با مقام‌هاي ايراني ارتباطي وجود دارد.
با توجه به آنكه استعفاي محمدجواد ظريف در ساعات پاياني روز صورت گرفت عملا تا ساعات ابتدايي صبح روز سه‌شنبه گمانه‌زني‌هاي فراواني درباره علت اين استعفا در فضاهاي مجازي مانند توييتر و كانال‌هاي تلگرامي مطرح شد. در بسياري از اين فضاسازي‌ها رد پاي شيطنت‌هاي معاندان نظام مشهود بود و تلاش قابل توجهي براي القاي وجود جريان دو تا چند قطبي در داخل در اين رسانه‌ها شد. گمانه‌زني‌هاي رسانه‌اي چند علت براي استعفاي ظريف مطرح كردند: مخالفت ظريف با تطويل روند تصويب لوايح FATF، تصميم نظام براي خروج از توافق هسته‌اي و مخالفت ظريف با آن، مخالفت ظريف با سفر بشار اسد به تهران و البته عصبانيت وي از حضور پررنگ چهره‌هاي غيروزارت خارجه‌اي در ديدارهاي بشار اسد در تهران.
اين گمانه‌زني‌ها بعضا به نقل از توييت خبرنگاران ايراني در رسانه‌هايي چون يورو نيوز انعكاس پيدا كرد و اين در حالي بود كه موج خبري اين سوال ساده را بي‌پاسخ مي‌گذاشت كه آيا وزير خارجه ناگهان ساعت 23 شامگاه دوشنبه از تطويل روند تصويب لوايح فاتف خسته شده يا نظام تصميم خود را براي خروج از برجام در اين ساعت به اطلاع وزير رسانده است؟ سوال منطقي ديگر اين است كه چرا ظريف كه روند ابتكار آستانه را با روسيه، تركيه براي خارج كردن پرونده سوريه از بن بست طي كرده بايد با حضور بشار در تهران مخالف باشد؟
تلاش‌هاي خبرنگار «اعتماد» براي مطلع شدن از دليل اصلي استعفاي ظريف به پرسشي ساده از وزير خارجه و پاسخ ايشان منتهي شد. پاسخ ظريف به اعتماد گوياي اين واقعيت بود كه از وزير خارجه براي حضور در نشست روساي جمهور ايران و سوريه دعوت نشده و در حقيقت سكاندار دستگاه ديپلماسي عمدا يا سهوا در جريان اين جلسه قرار نگرفته است. با اين اظهار نظر وزير خارجه مشخص شد كه تمام گمانه‌زني‌ها درباره مباحث FATF يا خروج ايران از برجام صرفا حدس و گمان رسانه‌اي بوده است. همزمان برخي از كاربران در فضاي مجازي و رسانه‌هاي بين‌المللي تلاش مي‌كردند ادعاي اختلاف ميان سليماني و ظريف را مطرح مي‌كردند و البته تلاش كردند توجه‌ها را به سمت غيبت ظريف و روحاني در ديدار رهبري با بشار اسد ببرند.
با وجود اين خبرسازي‌ها، خبرنگار اعتماد مطلع شد كه دليل استعفاي ظريف نه به برجام نه به FATF و نه ذات سفر بشار اسد به ايران ارتباط داشته است. محمدجواد ظريف در پاسخ به «اعتماد» تاكيد كرد كه بعد از انتشار عكس‌هاي ملاقات روساي جمهور ايران و سوريه در تهران، ديگر محمدجواد ظريف به عنوان وزير خارجه در جهان اعتباري ندارد. اشاره وزير خارجه به غيبت ايشان در اين ديدار بود. در اين ميان برخي از منابع در نهاد رياست‌جمهوري به «اعتماد» خبر دادند كه عمدي در عدم اطلاع‌رساني به وزير خارجه نبوده و ديدار روحاني و بشار اسد بسيار ناگهاني صورت گرفته است. برخي از كاربران در فضاي مجازي نيز به غيبت پرچم سوريه در ديدار روساي جمهور اشاره كرده و آن را نشانه ناگهاني بودن ديدار دو رييس‌جمهور دانستند.
اندك اندك با اخباري كه رسانه‌هاي متفاوت داخلي به نقل از منابع آگاه منتشر كردند و جزييات برخي از آنها بر صحت و سقم‌شان تاكيد داشت، مشخص شد كه گلايه محمدجواد ظريف بر محور زير سوال رفتن شأن و جايگاه وزارت خارجه به عنوان نهادي كه بايد ابتدا به ساكن در داخل مورد احترام و توجه باشد تا در خارج از احترامي متقابل برخوردار شود، متمركز بوده است. مشخص شدن دليل استعفاي ظريف اندك اندك واكنش‌ها را در فضاي مجازي به دنبال داشت و اين جمله كه دولت بايد بداند وزير خارجه زينت‌المجالس نيست و نمي‌توان به فراخور نياز وزير را در يك پرونده در اوج و در بزنگاهي ديگر به زعم خود خارج از گود نگاه داشت در واكنش‌هاي عمومي به استعفاي ظريف ديده شد. ترجيع‌بند تمام خبرهايي كه در اين مدت به گوش رسيد اين بود كه تصميم محمدجواد ظريف از سر عصبانيت يا شكسته شدن در برابر فشار مخالفان نبوده بلكه حركت نسنجيده‌اي كه در ديدار روساي جمهور ايران و سوريه با عدم دعوت از ظريف صورت گرفت به گونه‌اي اعتبار وزير خارجه فارغ از اسم و رسم او را زير سوال برده است.
استعفاي محمدجواد ظريف در روزهايي صورت گرفت كه رايزني‌هاي وزرات خارجه در پرونده‌هاي مهم سوريه و يمن و همچنين روابط دو جانبه با كشورهاي همسايه از تركيه تا عراق و از روسيه تا افغانستان روند بسيار مطلوب و رو به رشدي را پشت سر مي‌گذارد. همزمان مقابله با تحريم‌هاي هسته‌اي و غيرهسته‌اي امريكا به هماهنگي ميان تمام نهادهاي امنيتي و سياسي با محوريت وزارت خارجه نياز مبرم دارد. تجربياتي كه افكار عمومي از روش و منش محمدجواد ظريف در 5 سال گذشته دارد اين است كه وي در مقاطع حساس منافع ملي را بر منافع فردي ترجيح داده و بارها در مصاحبه‌ها و گفت‌وگوهاي متفاوت با گلايه از برخي نامهرباني‌هاي داخلي تاكيد كرده از خود براي تامين منافع ملي گذشته است. در حالي كه برخي رسانه‌هاي داخلي مساله مطالبه طريف مبني بر دلجويي يا شرط‌گذاري وي را مطرح كرده‌اند اما محمدجواد ظريف مي‌گويد من نه ادعايي فردي دارم و نه نيازمند دلجويي هستم.
يك منبع نزديك به وزير خارجه به اعتماد درباره مطالبه مشخص محمدجواد ظريف كه بتواند مانع از استعفاي وي شود، مي‌گويد: خط قرمز ظريف اعتبار وزارت خارجه است و وي در مدت زمان حضور در اين نهاد در دوره‌هاي متفاوت در كسوت‌هاي متفاوت هرگز به اعتبار اين نهاد چوب حراج نزده و آن را قرباني دغدغه يا انگيره‌هاي فردي نكرده است. به گفته اين منبع آنچه دغدغه بجاي وزير خارجه است اين است كه پيامي كه از عكس‌هاي ديدار روساي جمهور ايران و سوريه به جهان مخابره شده اين است كه وزارت خارجه جايگاهي ندارد. در چنين شرايطي چرا يك طرف مذاكره‌كننده خارجي در حوزه‌هاي متفاوت بايد نماينده وزارت خارجه ايران را جدي بگيرد؟
در اين ميان آنچه ظريف را وادار به استعفا آن هم در اين روزهاي بحراني و پرچالش در حوزه سياست خارجي كرده احساس بي‌اعتمادي است كه رفتار صورت گرفته با وزير خارجه در جريان ديدار روساي جمهور ايران و سوريه به نمايش مي‌گذارد. سوال اساسي در اين ميان اين است كه آيا پرونده سوريه پس از 8 سال با ابعاد متفاوت سياسي، امنيتي و نظامي كه از آن برخوردار بود جز با عامل اعتماد كارگزاران متفاوت نهادهاي مختلف به يكديگر تا اين مرحله پيش مي‌رفت؟ هيچ كس نمي‌تواند اهميت سفر بشار اسد به ايران را كتمان كند و با تاييد ميزان اهميت اين سفر اين سوال به وجود مي‌آيد كه در چنين نشست مهمي پيام غيبت وزير خارجه به جهان چه خواهد بود؟
ظريف: بمانيد و با صلابت وظايف خود را دنبال كنيد
در اين ميان با پخش خبر استعفاي ظريف برخي كارمندان، ديپلمات‌ها و سفراي وزارت خارجه با ابراز ناخرسندي از استعفاي ظريف مساله احتمال استعفا در صورت قطعي شدن كنارهگيري وزير خارجه را مطرح كردند. طرح اين مساله در فضاي مجازي محمدجواد ظريف را بر آن داشت تا در نخستين واكنش رسمي و مشخص به اين خبر خطاب به همكارانش بگويد: «تاكيد بنده به همه برادران و خواهران عزيز در وزارت خارجه و نمايندگي‌ها اين است كه با كمال صلابت وظايف خود در دفاع از كشور را دنبال كنند و از چنين اقداماتي به‌شدت پرهيز كنند. براي بنده خدمت در كنار شما افتخار بود و اميدوارم استعفاي بنده تلنگري براي بازگشت وزارت امور خارجه به جايگاه قانوني‌اش در روابط خارجي باشد. از همه شما ممنونم.»
قاسمي: مردم آگاه ايران قدردان كوشش‌هاي موثر ظريف هستند
عصر ديروز بهرام قاسمي، سخنگوي وزارت خارجه در نخستين واكنش به استعفاي وزير خارجه بيانيه‌اي صادر كرد. بهرام قاسمي، پيرامون تفسيرها و گمانه‌زني‌هاي مختلف در خصوص دلايل استعفاي محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه گفت: هر گونه تفسير و تحليل علل استعفاي دكتر محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه غير از آنچه ايشان در صفحه اينستاگرام شخصي خود آورده‌اند، نادرست و عاري از هر گونه حقيقت است و همان‌گونه كه دفتر رياست محترم جمهوري امروز اعلام داشتند اين استعفا مورد پذيرش قرار نگرفته است.
قاسمي با اشاره به اينكه بهره‌برداري و سوءاستفاده سياسي - جناحي توسط برخي از محافل خاص نسبت به اقدام وزير امور خارجه امري كاملا مذموم و مردود است، افزود: دغدغه و تمام تلاش ايشان از بدو تصدي وزارت امور خارجه ارتقاي اقتدار، اعتبار و صلابت سياست خارجي كشور بوده و تقليل انديشه و ايده والاي تقويت و پاسداري از سياست خارجي به رفتارهاي عاطفي، احساسي و شخصي جلوه دادن مسائل ملي و كلان امري غيرمنصفانه، ناعادلانه و خلاف آرمان‌هاي مقدس انقلاب و اخلاق اسلامي و منافع و مصالح عاليه كشور است.
سخنگوي وزارت امور خارجه ضمن تكذيب خبر برخي از رسانه‌هاي خبري مبني بر قصد استعفاي جمعي از مديران و سفراي جمهوري اسلامي ايران تاكيد كرد: همان گونه كه آقاي ظريف اشاره كرده‌اند وزارت امور خارجه و كليه مديران و سفراي جمهوري اسلامي ايران با كمال صلابت و جديت تمام به انجام وظايف خطير خود در جهت پيشبرد سياست خارجي كشور و مصالح، منافع و امنيت ملي ايران ادامه خواهند داد.
قاسمي در پايان گفت: آقاي محمدجواد ظريف به عنوان وزير امور خارجه با تمام توان و با بهره‌گيري از دانش، مهارت و تجارب گرانسنگ و طولاني خود در حوزه مسائل ديپلماسي و امور بين‌المللي تاكنون سعي وافر و بدون وقفه‌اي در مسير ارتقاي جايگاه و منزلت سياست خارجي در عرصه روابط دوجانبه، منطقه‌اي و بين‌المللي به عمل آورده‌اند و بي‌شك مردم فهيم و آگاه ايران قدران تلاش و كوشش‌هاي موثر ايشان هستند و بر آن ارج مي‌گذارند و بدان واقفند.
67 ماه وزارت
محمدجواد ظريف 24 مرداد ماه 1392 در جلسه راي اعتماد به وزراي پيشنهادي دولت يازدهم با كسب 232 راي از 281 راي مأخوذه به عنوان يازدهمين وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران انتخاب و دو روز بعد به عنوان رييس دستگاه ديپلماسي دولت يازدهم بر كرسي وزارت امور خارجه تكيه زد. محمدجواد ظريف همچنين
29 مرداد ماه 1396 توانست با كسب 236 راي موافق، 26 راي مخالف و 26 راي ممتنع، از 288 راي اخذ شده براي دومين بار سكاندار دستگاه ديپلماسي شود.
محمدجواد ظريف در پاسخ به «اعتماد»:
براي جواد ظريف هيچ حسابي باز نكرده‌ام
هيچ ادعايي ندارم و نيازمند دلجويي نيستم
اعتبار وزارت خارجه را چوب حراج نمي‌زنم