پيشنهاد ظريف به امريكا
و منتقدين داخلي
كوروش احمدي
محمدجواد ظريف، وزير خارجه كشورمان در جريان سفر اخيرش به امريكا حداكثر آنچه را كه در چنين شرايطي و در يك چارچوب تعريف شده در توان بشري يك وزير خارجه است، به نحوي درخشان انجام داد. اكنون سوال اين است كه اين ابتكارات و اين تلاش گسترده چه نتايجي مي‌تواند به بار آورد. اعلام آمادگي براي تبادل زندانيان و جلب توجه به تفاوت در مواضع بولتون و سه كشور اسراييل، عربستان و امارات با ترامپ دو نكته اصلي در اظهارات ظريف در نيويورك بود. ايشان به صراحت و علنا گفت كه «براي تبادل زندانيان آماده» است و «براي اين منظور داراي اختيار» است. البته در گذشته نيز هم ايشان و هم ديگران به چنين امكاني به شكل محتاطانه‌تر و تلويحي و تحت شرايطي اشاره كرده بودند. اما طرح صريح اين پيشنهاد به ويژه در شرايط كنوني كه دشمني تيم ترامپ در حال افزايش و بحران در حال اوج‌گيري است، مهم است. برخي ناظران در امريكا از طرح اين موضوع به عنوان تلاشي براي گشايش يك مسير در بن‌بست جاري ياد كرده‌اند.
از طرفي، برخي در داخل بدون اينكه خود راه‌حلي ارايه كنند، به اين ابتكار تاخته‌اند. آنها عنايت ندارند كه مساله زندانيان در ذات خود يك مساله كنسولي و غيرسياسي است و تحت هر شرايطي، حتي شرايط جنگي، كشورها بايد به دلايل انسان‌دوستانه آمادگي تماس و گفت‌وگو براي حل اين قبيل مسائل را داشته باشند.
دولت‌ها و سازمان‌هاي بين‌المللي در ارتباط با امور انسان‌دوستانه حتي با تروريست‌ها نيز گفت‌وگو مي‌كنند (از جمله طي سال‌هاي اخير در سوريه). تماس مقامات ذي‌ربط دو كشور در مورد مساله زندانيان از بعد انساني قاعدتا بايد مورد قبول همه طيف‌هاي سياسي در هر دو كشور باشد. اينكه آيا چنين گفت‌وگوهايي صورت گيرد و همزمان در حكم گشايش كانالي بين دو طرف براي روز مبادا باشد، امر ديگري است. چنين كانال فرضي البته مي‌تواند اهداف و ماموريت خاص و محدود خود را داشته و ربطي به مذاكره كردن يا نكردن نداشته باشد.
ضمن اينكه قطعا چنين كانالي مي‌تواند به كار جلوگيري از اوج‌گيري تنش و وقوع برخورد نظامي نيز بيايد و وجود آن از اين نظر نيز كاملا ضروري است. بسياري از كشورها حتي در شرايط جنگ تمام عيار نيز به بستن همه كانال‌ها رضايت نمي‌دهند. (نمونه آن عدم قطع روابط ديپلماتيك بين ايران و عراق در جريان جنگ 8 ساله و مذاكرات امريكا و ويتنام طي 7 سال پاياني جنگ ويتنام در پاريس ضمن ادامه جنگ بود) اينكه دوستان منتقد ابتكار پسنديده دكتر ظريف را به مذاكره تفسير كنند و بر او بتازند، تنها مي‌تواند ناشي از كم‌توجهي و كم‌لطفي آنها باشد.
متاسفانه برخورد اوليه تندروهاي امريكايي با اين پيشنهاد سازنده مثبت نبوده است. يك سخنگوي وزارت خارجه امريكا خواستار آن شده كه ايران «جدي بودنش در مورد مساله زندانيان از جمله ايرانياني كه به اتهام نقض تحريم‌هاي ايران در بازداشت هستند را از طريق آزادي فوري زندانيان بي‌گناه امريكايي نشان دهد.» اين يعني همچنان اصرار بر اقدام يك‌جانبه ايران. دكتر ظريف در يكي از اظهارات خود آشكار كرد كه 6 ماه قبل نيز امريكا طي نامه‌اي خواستار آزادي زندانيان امريكايي در ايران شده بود؛ بدون اينكه از مبادله سخني
به ميان آورد.
اين نحوه برخورد در بستر طرح اين موضوع طي 6 ماه گذشته ممكن است خيلي جايي براي اميدواري باقي نگذارد و حاكي از آن باشد كه حداقل هنوز تغييري در موضع غيرمنطقي تيم ترامپ حاصل نشده و اين مي‌تواند به معني عدم آمادگي آنها براي كار جدي با ايران باشد. مي‌توان احتمال داد كه شخص ترامپ نگران اثرات منفي چنين تحولي بر پايگاه اصلي راي‌اش باشد و تندروهاي تيم او نيز مخالف هر حركتي باشند كه موجب تخفيف تنش شود.
حال كه تندروهاي امريكايي چنين برخورد مي‌كنند، چرا بايد موضع‌گيري جمعي در داخل به گونه‌اي باشد كه آنها را از زير فشار براي ايجاد يك گشايشي حتي در حوزه كنسولي و انسان‌دوستانه نيز خارج كند؟
برخي نيز در داخل در حمايت از ابتكارات ظريف كوشيده‌اند آن را يك كار ديپلماسي عمومي يا ديپلماسي رسانه‌اي موفق جلوه دهند. اگر چه حضور ظريف در رسانه‌هاي امريكا از اين حيث نيز درخشان بود، اما تقليل آن به يك كار ديپلماسي عمومي و تبليغي در حكم ناديده گرفتن مشكلات حاد موجود و ضرورت داشتن راهكاري براي مواجهه با آن است.
واقعيت اين است كه اقدام و ابتكار ظريف در سفر اخير به امريكا را شايد بتوان نخستين از نوع خود در مواجهه با سياست «فشار حداكثري» ترامپ دانست. طي يكي دو سال گذشته مقامات ما عمدتا به نحو سلبي سخن گفته‌اند؛ اين بار رگه‌هايي از ايجابي سخن گفتن و ارايه طرح و برنامه در سخنان ظريف در امريكا ديده شد.
ضمن اينكه بايد اين تحول را به فال نيك گرفت، اما بايد عنايت داشت كه اقدام يك مقام به تنهايي و آن هم از راه رسانه‌ها مشكل مي‌تواند در جهت كمك به حل بحران كافي باشد. ما براي رويارويي با بحران پيش رو علاوه بر تاكيد بر مقاومت، بايد راهكار نيز داشته باشيم. به‌علاوه، پيشنهاد تبادل زنداني‌ها حداقل حسن‌اش اين است كه توپ را به زمين امريكا مي‌اندازد.