«ازن» همچنان صدرنشين است!
شينا انصاري
روز دوشنبه چهارمين روزي بود كه هواي تهران به دليل آلاينده ازن به وضعيت ناسالم براي گروه‌هاي حساس رسيد. در چند سال اخير «آلاينده ازن» به يكي از آلاينده‌هاي شاخص هوا در فصل تابستان و روزهاي گرم و آفتابي سال در شهر تهران تبديل شده است. هر چند در سال جاري مشابه سال‌هاي اخير، آلاينده شاخص شهر تهران، همچنان ذرات معلق كوچك‌تر از ۲.۵ ميكرون بوده، ولي با اين وجود در تاريخ ۱۳خردادماه اولين روز ناسالم براي گروه‌هاي حساس با شاخص ۱۰۸ به لحاظ آلاينده ازن در هواي شهر تهران در سال ۹۸ به ثبت رسيد و روز گذشته نيز اين شاخص به 114 افزايش يافت.
گاز ازن از «آلاينده‌هاي ثانويه» هوا است، به عبارت ساده‌تر، اين گاز مستقيما از منابع متحرك يا ساكن نظير خودروها و صنايع منتشر نمي‌شود، بلكه با واكنش برخي گازها مانند اكسيدهاي نيتروژن، تركيبات آلي و هيدروكربن‌ها ايجاد مي‌شود و ميزان غلظت اين آلاينده با شدت گرفتن نور خورشيد در ماه‌هاي گرم سال افزايش مي‌يابد، از اين رو كم بودن شرايط ابرناكي، تشديد تابش خورشيد و بالا رفتن دما، غلظت آلاينده ازن در هوا را افزايش مي‌دهد؛ مشروط بر اينكه پيشسازهاي اين آلاينده ثانويه يعني گازهاي آلاينده اشاره شده در هوا وجود داشته باشند. در حقيقت منابع انتشار آلاينده‌هاي پايه براي تشكيل ازن؛ خودروها و صنايعي هستند كه با توليد آلاينده‌هايي مانند اكسيدهاي نيتروژن و هيدروكربن‌ها و تركيب اين آلاينده‌هاي گازي در كنار نور خورشيد به عنوان عامل ضروري سوم، ازن را ايجاد مي‌كنند. راهكار كاهش ازن در هواي شهرها مشابه راهكارهايي است كه براي كاهش ساير آلاينده‌ها از جمله ذرات معلق مطرح مي‌شود. براي از بين بردن اين آلودگي بايد منابع انتشار پيش سازهاي ازن يعني «اكسيدهاي نيتروژن و هيدرو كربن‌ها» را كاهش دهيم. موتوسيكلت‌هاي كاربراتوري با انتشار هيدروكربن‌ها و خودروهاي ديزلي با توليد اكسيدهاي نيتروژن سهم قابل ملاحظه‌اي در ايجاد شرايط لازم براي آنكه گاز ازن بتواند در روزهاي گرم و آفتابي سال، مقام نخست را در بين پارامترهاي آلاينده هوا از آن خود كند، دارند! در ساليان گذشته طرحي با نام كهاب (كنترل، هدايت، انتقال و بازيافت بخارات بنزين) در وزارت نفت تعريف شد كه بر طبق آن بايد تبخير سوخت در جايگاه‌هاي سوخت‌رساني مورد كنترل قرار مي‌گرفت كه متاسفانه اين طرح در اغلب جايگاه‌هاي بنزين اجرا نشد و همين امر يكي از عوامل انتشار آلاينده‌هاي گازي فرار و در نتيجه تشديد توليد ازن در هواي شهر است.
لازم به اشاره است كه نحوه اندازه‌گيري اين آلاينده در سطح شهر تهران بسيار دقيق‌تر از گذشته انجام مي‌شود، از طرف ديگر با بهبود كيفيت هوا در تهران از غلظت ذرات معلق كاسته شده است و اين امر افزايش تابش انرژي خورشيد به سطح زمين را در پي دارد كه به توليد آلاينده ازن كمك مي‌كند.
احتراق ناقص و مصرف سوخت بالا در ناوگان موتوسيكلت، خودروهاي ديزل و خودروهاي فرسوده و كاربراتوري موجود در شهر تهران از عوامل مهم انتشار آلاينده‌هاي پيشسازهاي توليد آلاينده ازن از جمله اكسيدهاي نيتروژن هستند. عوامل فوق در حضور تابش شديد خورشيد در روزهاي گرم سال از علل افزايش غلظت ازن در هواي شهر مي‌شوند.
شوربختانه در روزهاي گذشته خبرهايي دال بر توليد خودروهاي ديزل سواري و وضع تعرفه ارزان بر اين خودروها، منتشر شده است. اين در حالي است كه در كشورهاي پيشرفته دنيا به علت انتشار ذرات معلق ريز و اكسيدهاي نيتروژن توسط اين ناوگان حمل و نقل، تردد سواري‌هاي ديزلي محدود و محدودتر شده است. نكته قابل تامل آثار مواجهه با اين آلاينده خطرناك هواست. امروزه گاز ازن يكي از آلاينده‌هاي هواست كه در كشورهاي اروپايي بيشترين نگراني را از منظر تهديدات بهداشتي به خود اختصاص داده است. ازن يك اكسيدان بسيار قوي است و مي‌تواند سبب بروز مشكلات تنفسي متعدد نظير حملات آسمي، كاهش عملكرد ريه و بيماري‌هاي جدي تنفسي شود. هرچند هنوز وضعيت آلاينده ازن در تهران نگران كننده نيست، با اين حال افزايش روزهاي ناسالم به‌دليل اين آلاينده طي چهار سال اخير در كلانشهر تهران در فصول گرم سال، مي‌تواند تلنگري باشد براي ما تا با تمركز بيشتر بر كاهش آلاينده‌هاي انسان‌ساخت ايجاد‌كننده آن ازجمله ارتقاي كيفيت سوخت براي خودروهاي ديزلي، از رده خارج كردن خودروها و موتوسيكلت‌هاي فرسوده، از افزايش اين آلاينده پرخطر در هواي شهرهاي بزرگ جلوگيري كنيم.