ناگزير به دخالت مستقيم
حميد ظهرابي
بر كسي پوشيده نيست كه وضعيت يوزپلنگ آسيايي نه مطلوب است و نه پايدار. اگرچه اقداماتي كه در گذشته، خصوصا در دو دهه اخير براي حفاظت يوزپلنگ انجام شده، بقاي همين تعداد بسيار كم را تا به امروز به ارمغان آورده اما نيك مي‌دانيم كه امروز نيازمند تغيير استراتژي در برنامه‌هاي حفاظت از يوزپلنگ هستيم. در چند سال گذشته، بايد شناخت خودمان را از يوزپلنگ آسيايي، رفتارها، طعمه‌ها، رقبا و زيستگاه‌هايش افزايش مي‌داديم چرا كه هرچه پيش‌تر مي‌دانستيم، مربوط به يوزپلنگ‌هاي آفريقايي بود. از طرفي، تمركز اقدامات ما در دو دهه گذشته، فقط بر حفظ زيستگاه‌هاي مهم يوزپلنگ و حفاظت از آن در زيستگاه طبيعي‌اش بوده است. اما حالا مي‌دانيم عوامل متعددي در بروز شرايط بحراني يوزپلنگ موثرند كه برون‌رفت از اين شرايط ممكن است تنها با حفاظت از زيستگاه‌ها امكان‌پذير نباشد.
اگر چه كماكان اولويت سازمان حفاظت محيط زيست ارتقاي امنيت زيستگاه‌هاي يوزپلنگ آسيايي، حذف تعارضات و تهديدات، ايجاد مناطق حفاظت شده جديد، تامين امكانات و تجهيزات مناسب براي حفاظت و پايش اين گونه زيستگاه‌هايش است و در همين راستا خروج دام از محدوده 250 هزار هكتاري پارك ملي و پناهگاه حيات وحش توران و پناهگاه حيات وحش مياندشت در سال 97 صورت گرفت، اعتباري بالغ بر 5/2 ميليون يورو براي حفاظت از زيستگاه‌ها و...
اعتباري بالغ بر 100ميليارد ريال براي حفاظت و قرق و خريد حقوق عرفي دامداران در زيستگاه اين گونه در طول سال 98 پيش‌بيني شد و مقرر شده در استخدام‌هاي آتي به‌كارگيري محيط‌بان براي زيستگاه يوزپلنگ در اولويت قرار گيرد. به همين دليل كماكان حذف تهديدات از جمله فنس‌كشي و ايجاد زيرگذر براي يوزپلنگ در كريدورهاي اصلي در اولويت قرار دارد و در نهايت به همين دليل در آخرين جلسه شوراي عالي حفاظت محيط زيست 600 هزار هكتار از زيستگاه‌هاي اين گونه در زمره مناطق تحت مديريت محيط زيست در آمد، اما عقل حكم مي‌كند در شرايط كنوني از همه گزينه‌هاي ممكن براي حفظ حيات اين گونه در معرض خطر استفاده كنيم، هيچ شكي نيست كه اگر اين گونه منقرض شود آيندگان عملكرد ما را با لحاظ همه راهكارهاي ممكن قياس خواهند كرد. ناچار به دخالت مستقيم هستيم تا دست كم بتوانيم از ادامه حيات و حفظ ژن‌هاي ارزشمند اين گربه‌سان نادر اطمينان داشته باشيم.
برنامه تكثير در شرايط اسارت يا نيمه‌اسارت يوزپلنگ، همين هدف را دنبال مي‌كند. در حال حاضر، سه يوزپلنگ در پارك پرديسان تهران موجودند كه يك نر و يك ماده با سن زياد و يك ماده جوان هستند. از طرفي در زيستگاه‌هاي جنوبي اين گونه، يعني استان يزد از وجود دو يوزپلنگ نر اطمينان داريم و در سال گذشته نيز شواهدي از حضور دست‌كم يك نر ديگر به دست آمد اما متاسفانه از چند سال قبل، هيچ آثار و شواهدي از وجود يوزپلنگ ماده يا توله يوز در اين زيستگاه‌هاي جنوبي در اختيار نداشته‌ايم.
شرايط در دو زيستگاه شمالي، يعني ذخيره‌گاه زيست‌كره توران و پناهگاه حيات‌وحش مياندشت مطلوب‌تر است و خوشبختانه گزارش‌هايي از زادآوري يوزپلنگ در اين دو زيستگاه در اختيار داريم. البته اخيرا هم يك يوز ماده و توله‌اش در منطقه چاه شيرين سمنان در همان مسيل پناهگاه وحش خارتوران مشاهده شده است. از طرفي، سن دو يوزپلنگ موجود در پارك پرديسان رو به افزايش است و كم‌كم توانايي آنها براي باروري در حال كاهش است. دو يوزپلنگ موجود در پناهگاه حيات‌وحش دره‌انجير نيز حدودا ده ساله‌اند كه رفته‌رفته در حال پير شدن هستند. به همين دليل، نبايد فرصت‌ها را از دست داد چرا كه با پايان عمر اين چهار يوزپلنگ، در واقع مخازن ژني ارزشمند از بين خواهند رفت. پس تلاش براي زادآوري اين يوزها با دخالت مستقيم، در واقع جلوگيري از كاهش تنوع ژنتيكي و حصول اطمينان از عدم انقراض يوزپلنگ‌هاست؛ حتي اگر توله‌هاي به وجود آمده در طرح‌هاي تكثير در اسارت، در كوتاه‌مدت قابليت رهاسازي در طبيعت را نداشته باشند. البته در كنار طرح تكثير در اسارت ايجاد يك ذخيره‌گاه طبيعي با وسعت زياد اما تحت كنترل و مديريت براي افزايش جمعيت اين گونه نيز در دستور كار قرار دارد. همين موضوع، درباره گوزن زرد ايراني هم رخ داده است. اگر در دهه ۱۳۴۰ برنامه تكثير اين گونه انجام نمي‌شد، امروز تمام ژن‌هاي گوزن زرد ايراني از بين رفته بود و ديگر هيچ اميدي به بازگرداندن اين جاندار به طبيعت نداشتيم. امروز هم اگر برنامه تكثير در اسارت (يا نيمه‌اسارت) يوزپلنگ را در كنار حفاظت از زيستگاه‌هاي طبيعي انجام ندهيم، ممكن است وضعيت يوزپلنگ آسيايي از «بحراني» به «منقرض شده» تغيير يابد. آنگاه بايد در حسرت فرصت‌هاي از دست رفته باشيم. براي اين مهم، همكاري، همدلي و همفكري تمامي دغدغه‌مندان و كارشناسان حيات‌وحش كشور را نيازمنديم و از طرفي، حمايت تصميم‌گيران ارشد در برنامه‌هاي نجات و حفاظت از يوزپلنگ، كارنامه‌اي قابل قبول و ممتاز را براي كشور رقم خواهد زد.