شاعرانگي در سياست و روشنفكري
رضا مختاري اصفهاني
محمدتقي صبوري معروف به ملكالشعرا بهار اگرچه لقب و عنوانش را از شاعري داشت، اما او سياستمدار، روشنفكر، روزنامهنگار و اديبي توانا بود. او از شاعري براي حاكمان آغاز كرد و در اولين سرودههايش مدح و ستايش مظفرالدينشاه و حاكمان خراسان را گفت، اما به مرور زمان شاعري منتقد، آزاديخواه و متجدد شد. از همين رو در شعرش سعي كرد زبان مردمان باشد و در انتقاد از مقابله محمدعليشاه قاجار با مشروطه چنين سرود:
با شه ايران ز آزادي سخنگفتن خطاست/ كار ايران با خداست
مذهب شاهنشه ايران ز مذهبها جداست/ كار ايران با خداست
شاهي كه به اعتقاد بهار، همرهانش سفلگان و بيگانگان بودند و اين همرهي او را به سقوط و تباهي ميكشاند. او كه با انقلاب مشروطه كسوت شاعرِ مردم را به تن كرده بود، به جاي مدح و ستايش شاه، او را نصيحت ميكرد:
پند بپذير اي ملك زين پاكگوهر دايگان/ نيكي از زشتان مجوي و ياري از همسايگان
كشور تو خسروا گنجي است، گنجي شايگان/ ترسم اين گنج از كفت شاها برآيد رايگان
شاعرِ مردم بودن اما در نظر بهار، بر وفق مراد آنان سخنگفتن نبود. شاعرِ مردم منتقد آنان هم بود. از خصايص نكوهيده عوام انتقاد ميكرد و از تعصبات‌شان ميناليد:
دل من خون شد در آرزوي فهم درست/اي جگر نوبت توست
جان به لب آمد و نشنيد كم جان كلا م/ داد از دست عوام
شايد بر مبناي همين نگاه بود كه در عرصه سياست محافظهكاري كنار گذاشته و برخلاف جريان حاكم بر جامعه از اصلاحات و اقداماتي مانند آموزش نسوان دفاع كند. همين موضوع موجب شد اعتبارنامهاش در مجلس سوم با اعتراض سيدحسن مدرس مواجه شود. همچنين در دفاع از اصلاحات از بالا و دولت مقتدر با حسن وثوقالدوله همراه شد چرا كه معتقد بود ملت ايران اتكالي است و تحولات تنها از طريق نخبگان و از بالا امكان‌پذير است. البته در حمايتش از وثوق و قرارداد 1919 به گرفتن مبلغي از رييسالوزرا هم متهم بود. او اما در اين باره به محتواي قرارداد در اصلاحات اقتصادي، اداري، سياسي و نظامي ميانديشيد؛ اصلاحاتي كه بعدها بخشي از آن با كودتاي سوم اسفند 1299 و با سردمداري يك نظامي مجال تحقق يافت؛ اتفاقي كه از نگاه بهار، با سركوب چكمهپوشان نظامي همراه بود. شايد در انتقاد از نخبگان مخالف قرارداد كه در تهييج مردمان عوام كوشيدند، اين ابيات را سرود:
از خواص است هر آن بد كه رود بر اشخاص/ داد از دست خواص...
عالم رند نمايد به هزاران تدبير/ عاميان را تسخير
عامي ساده بكوشد به هزاران اخلاص/ داد از دست خواص
بهار با سلطه نظاميان چندان مخالف بود كه با وجود برخي اختلافات با سيدحسن مدرس، با او در فراكسيون اقليت مجلس پنجم همراه شد. اين همراهي اما فرجامي نيافت. رضاخان به شاهي رسيد و بهار از فعاليتهاي سياسي كناره گرفت. اين كنارهگيري اما برايش كنج عافيت به همراه نداشت. مدتي بازداشت و تبعيد را به جان خريد. با اين همه، از تاييد آنچه در مسير اصلاحات و تجدد در دوره سلطنت رضاشاه انجام شد، فروگذاري نكرد. در اين باره حتي اشعاري از جمله در ستايش تاسيس دانشگاه تهران سرود. بهار از اين حيث روشنفكري منحصر به فرد بود. مطلقانديشي نميكرد و از تاييد آنچه قبول داشت، حتي اگر توسط مخالفان سياسياش پيگيري ميشد، ابايي نداشت. اگرچه به روش اجرا انتقاد داشت، در مقام روشنفكر و روزنامهنگار، وكالت مجلس و وزارت را نيز تجربه كرد. شايد بر مبناي همين ويژگي بود كه در نظر منتقدانش، شخصيت ملكالشعرا بهار داراي نوسان بود. شاعر روشنفكري كه گويي احساسات شاعرانگي را با منطق سياست و روشنفكري درآميخته بود.