سارا معصومي
تحولات ميداني در سوريه به آرامي و در حالي كه جهان سرگرم موضوعات خبري هيجان‌انگيزتر مانند منازعه ايران و امريكا، خروج بريتانيا از اتحاديه اروپا، چند و چون استيضاح دونالد ترامپ رييس‌جمهور امريكا، شيوع ويروس كرونا يا دست داشتن وليعهد عربستان‌سعودي در هك موبايل رييس آمازون است، در مسير خود پيش مي‌رود. ارتش سوريه به پيشروي‌هايش در مناطق مختلف استان ادلب كه از آن به عنوان آخرين پايگاه شورشيان ياد مي‌شود ادامه مي‌دهد و اين در حالي است كه گفته شده تاكنون قريب به 50درصد زمين‌هاي اين استان را به تصرف خود درآورده است. اقدامي نظامي كه به بستر منازعه علني بي‌سابقه ميان تركيه و روسيه تبديل شده به‌گونه‌اي كه رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه براي نخستين‌بار در چند سال گذشته از «مرگ روند آستانه» سخن گفته است.
ادعاي نمادين پايان روند آستانه
«ديگر چيزي به نام روند آستانه وجود ندارد. روند آستانه اكنون وارد برهه سكوت شده است. بايد ببينيم تركيه، روسيه و ايران چه كاري مي‌توانند براي احياي اين روند آستانه انجام دهند.» قريب به 4 روز پيش اين اظهارات از زبان «رجب طيب اردوغان»، رييس‌جمهور تركيه شنيده شد اما هم در فضاي رسانه‌اي داخلي و هم خارجي توجه چنداني به اين اظهارنظر نشد، گويا جامعه جهاني نيز ترجيح مي‌دهد با چراغ سبز نشان دادن نسبت به توفيق‌هاي ميداني ارتش سوريه مجال مناسب براي تمام شدن كار در اين مرحله و ورود به مرحله اصلاحات سياسي در اين كشور را فراهم كند.
اردوغان مرگ يكجانبه روند آستانه كه از قريب به سه سال پيش براي حل و فصل مسالمت‌آميز مسائل سوريه توسط تركيه، روسيه و ايران تشكيل شد را با بهانه قرار دادن مسائل نظامي جاري در ادلب اعلام كرده و در بخش‌هايي از سخنانش با متهم كردن روسيه به نقض توافقات آستانه و سوچي گفت: آنكارا صبوري خود را در قبول حمله نظامي جاري در منطقه ادلب سوريه از دست داده است. در حال حاضر روسيه به توافقات آستانه يا سوچي پايبند نيست. اگر ما با روسيه در اين خصوص شركاي وفادار هستيم آنها بايد موضع‌شان را مطرح كنند. اميدواري ما اين است كه روسيه هشدارهاي لازم را به دولت سوريه بدهد.» اشاره اردوغان به توافق ميان روسيه و تركيه بر سر كاستن از تنش‌ها در منطقه ادلب و ايجاد يك منطقه غيرنظامي در اين استان است.
اين هشدار اردوغان روز جمعه نيز با ادبيات متفاوت‌تري ادامه يافت و او با متهم كردن دولت بشار اسد به ريختن خون در ادلب گفت: ما طبق توافق «آدانا» در سوريه هستيم و به مبارزه با تروريست‌ها ادامه مي‌دهيم. تحولات در سوريه، به اندازه تحولات در مرزهاي‌مان در تركيه اهميت دارد. درباره وضعيت ادلب و سوريه ساكت نمي‌مانيم. با صداقت تمام مي‌گويم، ما مي‌خواهيم در سوريه ثبات برقرار شود و از هيچ كاري در اين مورد فروگذار نمي‌كنيم. اگر وضعيت در ادلب هرچه سريع‌تر حل نشود، شايد مجبور شويم كه به عمليات نظامي ديگري متوسل شويم. كسي حق ندارد ما را مجبور كند بين چكش تروريسم و بي‌عدالتي رژيم سوريه يكي را انتخاب كنيم.»
پيشروي‌هاي ارتش سوريه در برابر حملات تركيه
ارتش سوريه در حالي در سايه مخالفت‌هاي تركيه به پيشروي در مناطق مختلف ادلب ادامه مي‌دهد كه به گزارش يورونيوز، بيش از نيمي از استان ادلب و مناطق همجوار آن در استان‌هاي حلب، حماء و لاذقيه همچنان از كنترل نيروهاي دولتي خارج است. گفته مي‌شود كه اعضاي گروه جهادي هيات تحرير شام، شاخه سابق القاعده در سوريه بخش‌هاي قابل‌توجهي از اين مناطق را در سيطره خود دارند. براساس آخرين برآوردها حدود سه ميليون نفر از جمعيت سوريه در اين منطقه قرار دارند و تركيه اين مناطق را آخرين سنگر مقاومت براي مخالفان مسلح دولت بشار اسد مي‌داند. دولت بشار اسد براساس آخرين تخمين‌هاي ميداني اعلام شده بيش از ۷۰درصد از خاك سوريه را تحت كنترل خود دارد.
با اين همه ساعاتي پس از تهديد روز جمعه رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه عليه دولت سوريه، نيروهاي «الجيش الوطني» وابسته به تركيه، عمليات جديدي را در شرق حلب آغاز كردند. به گزارش خبرگزاري فارس، منابع خبري محلي در سوريه از عمليات نيروهاي «الجيش الوطني السوري» وابسته به دولت تركيه در شرق حلب و عليه مواضع ارتش سوريه خبر مي‌دهند.
ادلب و ادعاي همزمان مسكو و آنكارا
آيا ادلب به نقطه پايان همكاري‌هاي تركيه با روسيه و به تبع آن ايران در سوريه تبديل خواهد شد؟ اين پرسش در اين مقطع زماني و باتوجه به تحولات ميداني پاسخي نزديك به مثبت دريافت خواهد كرد اما نگاهي به رابطه حسنه ولاديمير پوتين با رجب طيب اردوغان پاسخ قطعي دادن به اين پرسش را سخت مي‌كند. ميدل‌ايست‌اي در اين باره مي‌نويسد: در چند ماه گذشته دولت تركيه ترجيح داد چشمان خود را بر آنچه روسيه در شمال سوريه و منطقه ادلب انجام مي‌دهد، ببندد و حتي در برخي موارد به وضوح مشخص بود كه اردوغان خود را به نديدن زده است. در اين مقطع اردوغان چنان به رابطه شخصي خود با پوتين اميدوار بود كه اعتقاد داشت هر اختلافي با روسيه در حوزه سوريه با گفت‌وگو قابل حل‌وفصل است اما روز چهارشنبه ناگهان لحن اردوغان تغيير كرد و از عدم وفاي به عهد همتاي روس در پرونده ادلب سخن گفت. پيام اين تغيير لحن براي بسياري در آنكارا نشانه‌اي از به پايان رسيدن كاسه صبر اردوغان در برابر ادامه حملات سوريه به منطقه ادلب بود؛ منطقه‌اي كه گفته مي‌شود قريب به 3 ميليون سوري در آن باقي مانده‌اند. موج آوارگان سوري مساله ديگري است كه تركيه با آن دست به گرييان است و براساس گزارش‌هاي سازمان ملل از ماه دسامبر تاكنون بيش از 390 هزار نفر از منطقه ادلب و حومه آن به سمت مرزهاي تركيه گريخته‌اند. موج جديدي از آوارگان كه اردوغان مي‌گويد تركيه ديگر امكان پذيرايي از آنها را ندارد.
يك مقام ترك در اين باره به ميدل ايست‌اي مي‌گويد: «مقام‌هاي ترك جلسات متعددي با همتاهاي خود از روسيه داشتند تا بتوانند نوعي از آتش‌بس را در ادلب برقرار كنند اما آنها مثلا روز دوشنبه اعلام آتش‌بس مي‌كنند اما چهارشنبه حملات خود را ادامه مي‌دهند.» مسكو اوايل ژانويه ميزبان نشستي عاليرتبه ميان هاكان فيدان، رييس اطلاعات امنيت تركيه و همتاي سوري او علي مملوك بود. اين ديدار دوجانبه بي‌سابقه در حالي انجام شد كه تركيه و سوريه از سال 2011 تاكنون هيچ رابطه ديپلماتيكي با هم ندارند. با اين همه دمشق در چند وقت اخير رابطه ديپلماتيك در سطح بالايي با آنكارا برقرار كرد و حتي ديدار فيدان و مملوك هم نشانه‌اي از اين بود كه دمشق و آنكارا به همكاري با هم نزديك مي‌شوند. با اين‌همه اوضاع امروز ادلب و اظهارنظرهاي اردوغان نشان مي‌دهد كه ديدار دو مقام عاليرتبه اطلاعاتي تركيه و سوريه در مسكو كمكي به بهبود اوضاع ادلب نكرده است.
دولت اردوغان ادعا مي‌كند كه ارتش سوريه به قيمت تخريب‌هاي وسيع تلاش مي‌كند پيشروي‌هاي خود را در ادلب جلو ببرد و به حضور نظامي تركيه در اين منطقه پايان بدهد. ميدل ايست‌اي در بخش‌هاي ديگري از اين گزارش مي‌نويسد كه مشكل تركيه با روسيه صرفا محدود به منطقه ادلب نيست و در بخش شرقي سوريه هم روسيه در حال ناديده گرفتن وعده‌هايش به تركيه است. ترك‌ها مي‌گويند روسيه وعده داده بود كه نيروهاي دموكراتيك سوريه كه تركيه آنها را تروريست مي‌داند حداقل 30 كيلومتر فاصله با مرز تركيه را حفظ كنند. تركيه مي‌گويد روسيه به اين تعهد خود هم پايبند نبوده و اكنون اين نيروها در كوباني، منبج و همه جا فعاليت دارند. يك كارشناس ترك در اين باره مي‌گويد: روسيه هر كمكي به بشار اسد مي‌كند تا بتواند مناطقي كه دراختيار دولت در ادلب نيست بازپس بگيرد و هيچ چيز هم جلودار روسيه در اين خصوص نخواهد بود.
با اين همه مقام‌هاي تركيه تلاش مي‌كنند مسكو را به ايجاد منطقه امن متقاعد كنند و فكر مي‌كنند كه اين گام مي‌تواند به دليل سيطره هوايي روسيه بر اين نقطه بسيار مفيد باشد. يك كارشناس مسائل نظامي روسيه در اين باره مي‌گويد: روسيه ضرورت تشكيل منطقه امن را درك مي‌كند اما همزمان مي‌داند كه فعلا دست بالا را به نسبت تركيه دراختيار دارد لذا تلاش نمي‌كند اين برتري را تغيير دهد.
كرملين در پاسخ به گلايه‌هاي تركيه مبني بر آنكه توافق‌هاي سوچي و آستانه را زير پا گذاشته، اعلام كرد كه ما درباره منطقه امن در ادلب كاملا مطابق با توافقنامه سوچي عمل كرديم. در حال حاضر تروريست‌هاي زيادي در اين منطقه باقي مانده‌اند و به حمله عليه ارتش سوريه و پايگاه‌هاي هوايي روسيه ادامه مي‌دهند كه اين روند براي ما نگران‌كننده است. المانيتور در گزارشي به قلم يك كارشناس روس در اين باره مي‌نويسد: روسيه اعتقاد دارد كه توافق ميان تركيه و اين كشور درباره ادلب گروه‌هاي تروريستي را مستثنا كرده و مسكو صرفا بايد مراعات اپوزيسيون ميانه‌رو در اين منطقه را بكند. از آنجا كه تركيه نتوانسته ميان اپوزيسيون ميانه‌رو و گروه‌هاي جهادي كه روسيه آنها را تروريست مي‌داند تميز قائل شود لذا مسكو شخصا دست به كار شده است. همزمان دولت بشار اسد از مدت‌ها قبل خواهان حمايت روسيه از ارتش مركزي اين كشور براي بازپس گرفتن ادلب شده بود و به نظر مي‌رسد كه باتوجه به تحولات ميداني روسيه و تركيه هم بايد توافق‌هاي پيشين درباره ادلب را مورد بازنگري قرار داده و با واقعيت تطبيق بدهند. اين كارشناس روس در ادامه با اشاره به سابقه رفتاري اردوغان و پوتين مي‌نويسد: زماني كه اوضاع تا اين اندازه متشنج مي‌شود معمولا يا بايد انتظار ديدار دو رييس‌جمهور را داشته باشيم يا اختلاف‌ها در تماس تلفني نسبتا طولاني حل و فصل شود. اينكه اردوغان براي نخستين‌بار انتقاد از روسيه در قالب توافق آستانه را علني كرده، مي‌تواند دو دليل داشته باشد؛ يا تركيه ديگر گزينه‌اي براي پيشنهاد به روسيه براي حل و فصل مساله ادلب ندارد يا مي‌خواهد با علني كردن اين انتقاد از عهده فشارهاي داخلي برآيد كه بخشي از آن هم به گلايه‌هاي عمومي از موج جديد مهاجران از منطقه ادلب به سمت مرزهاي تركيه بازمي‌گردد.