در ويترين ايران چه خبر است؟
تهران ناآرام
نورا حسيني
تهران لحظه‌اي آرام ندارد. از صبح كه بلند مي‌شويم با صداي خودرو و موتور و بوق خودروها زندگي مي‌كنيم تا شب كه با لالايي سر و صداي ساختمان نيمه‌كاره همسايه مي‌خوابيم. گاهي براي فرار از اين همه هياهو به موسيقي پناه مي‌بريم اما ساز اين شهر هميشه ناكوك است و ساكنانش را آزار مي‌دهد. براساس تحقيقات پزشكي، سردرد، خستگي، افزايش فشار خون، تحريك‌پذيري و زودرنجي، ضعف ايمني بدن، سوءهاضمه و مشكلات گوارشي، آسيب‌پذيري در مقابل بيماري‌هاي ويروسي و عفوني و... از عوارض آلودگي صوتي است.
تحقيقات حوزه سلامت نيز نشان مي‌دهد صداي بلند برخاسته از فرودگاه‌ها، خيابان‌ها و حتي صداي بلند موسيقي عواقب خطرناك و نامطلوبي براي سلامت انسان دارد. اين سروصداهاي زياد باعث افزايش فشارخون مي‌شود و تا حدي هم احتمال بروز بيماري‌هاي قلبي- عروقي را افزايش مي‌دهد.يكي از اصلي‌ترين دلايل نداشتن تمركز، آلودگي صوتي است. حتي آلودگي صوتي بر نوزاد و دوران جنيني تاثير مي‌گذارد، يعني تاثير آن از پيش از تولد تا كهنسالي است. به تازگي حسين شهيدزاده مديرعامل شركت كنترل كيفيت هواي تهران اعلام كرده كه وضعيت آلودگي صوتي در محيط‌هاي شهري بحراني است. به گفته او آلودگي صوتي ناشي از وسايل نقليه موتوري، فعاليت‌هاي ساختماني و عمليات عمراني از عمده‌ترين دلايل آلودگي صوتي در شهرها هستند.
تراز آلودگي صدا روز و شب به هم نزديك شد
او به نتايج بررسي تراز صوتي ايستگاه‌هاي ثابت سنجش صوت در تهران استناد كرده و گفته است: ميانگين تراز صوتي براي تمامي ايستگاه‌ها در دو دوره زماني روز و شب برحسب ساعت‌هاي مختلف شبانه‌روز در سال ۹۹، از حد استاندارد كاربري تجاري و مسكوني به عنوان كاربري غالب ايستگاه‌هاي ثابت سنجش صوت بالاتر بوده است. استاندارد آلودگي صوتي در ساعات شب، ۱۰ دسي‌بل آرام‌تر و كم سر و صداتر از ساعات روز است، بر اساس نتايج اندازه‌گيري آلودگي صوتي تهران در سال ۹۹، ميزان تراز صداي روز و شب در اين كلانشهر خيلي به هم نزديك است كه اين موضوع نشان مي‌دهد شدت آلودگي صوتي در دوره زماني شب، نسبت به دوره زماني روز بيشتر است. به گفته شهيدزاده آلودگي صوتي يكي از مهم‌ترين آلاينده‌هاي محيط زيستي است كه سلامتي انسان را در ابعاد مختلف به خطر مي‌اندازد، از جمله اثرات آلودگي صوتي بر انسان، كاهش تمركز، اختلال در يادگيري و اضطراب است. ضمن اينكه افزايش ضربان قلب و فشار خون و زخم معده و روده نيز از آثار بلندمدت آلودگي صوتي بر سلامت انسان است.
اما راهكارهاي كاهش آلودگي صوتي چيست؟ شهيدزاده مي‌گويد: يكي از شناخته‌شده‌ترين راهكارها براي كنترل آلودگي صوتي، نصب ديوارهاي صوتي در بزرگراه‌ها و در مجاورت مكان‌هايي با كاربري‌هاي حساس به صداست كه سبب كاهش آلودگي صوتي مي‌شوند. نوع متحرك ديوارهاي صوتي مي‌تواند براي كاهش سر و صداي ناشي از تجهيزات ساختماني و اقدامات عمراني مورد استفاده قرار گيرد، اين نوع ديوارها به‌راحتي قابل نصب و جابه‌جايي هستند و مي‌توانند به عنوان يكي از ملزومات فعاليت‌هاي ساختماني و عمليات عمراني با يك‌بار خريد توسط پيمانكاردر پروژه‌هاي متعدد استفاده شوند. اگر ساختمان‌هاي با كاربري حساس به صدا در مجاورت آلودگي‌هاي صوتي ناشي از تردد خودروها، حركت قطارها و پرواز هواپيماها قرار داشته باشند، رعايت مبحث ۱۸ مقررات ملي ساختمان به منظور دريافت صداي استاندارد در مورد آنها ضروري است، براي مثال در اين‌گونه ساختمان‌ها، جانمايي مناسب اتاق‌ها و استفاده از پنجره‌هاي چند جداره، پرده‌هاي آكوستيك و مصالح مناسب داراي اهميت بالايي است. شهيدزاده ادامه مي‌دهد: عدم استفاده از بوق به عنوان يكي از عوامل آلودگي صوتي تهران، عدم كاركرد در جاي خودرو، مراجعه به موقع به مراكز معاينه فني خودرو و عدم دستكاري اگزوز از جمله مواردي هستند كه با رعايت آنها مي‌توانيم براي داشتن شهري آرام سهيم باشيم.
رابطه آلودگي صدا و فشار خون بالا تاييد شد
ازدحام جمعيت و حجم زياد ترافيك در شهر پرتراكم تهران، اين شهر را از نظر آلودگي صوتي در وضعيت بحران قرار داده است. اينكه مواجهه با اين سطح از آلودگي اساسا مي‌تواند سبب بروز بيماري‌هاي جسمي و روحي در ميان شهروندان شود، در پژوهشي كه امسال توسط مركز مطالعات و برنامه‌ريزي شهرداري تهران منتشر شده مورد بررسي قرار گرفته است. بررسي پيامدهاي روحي و جسمي قابل انتساب به آلودگي صوتي در ميان شهروندان شهر تهران در فاز نخست اين پژوهش، براساس مرور سيستماتيك، كليه پيامدهاي سلامت منتسب به آلودگي صدا شناسايي شده است. طبق نتايج مرور سيستماتيك، در دسته بيماري‌هاي قلبي- عروقي، فشار خون بالا، آنفاركتوس، سكته مغزي و بيماري‌هاي ايسكميك قلبي، در دسته اختلال‌هاي رواني و رفتاري، اختلال خواب و آزردگي ناشي از خواب و در دسته بيماري‌هاي متابوليك، ديابت از جمله پيامدهاي سلامتي بودند كه درصد بالايي از مطالعات ارتباط معنادار بين مواجهه با صداي محيطي و ابتلا به آنها را تاييد كرده بودند.
در سطح معناداري ۹۰ درصد، پيامدهاي چربي خون، ديابت، بيماري‌هاي قلبي- عروقي و اختلال خواب با ميزان مواجهه ارتباط معناداري داشتند. بر اين اساس، شانس ابتلا به بيماري‌هاي ديابت، چربي خون، قلبي- عروقي و اختلال خواب در افراد ساكن در نواحي با تراز صداي بالاتر از حد استاندارد ۵۵ دسي‌بل‌آ به ترتيب حدود ۱/۸، ۱۶، ۱/۶۵، ۱/۴ برابر بيشتر از افراد ساكن در نواحي آرام به دست آمد.
براساس بررسي‌هاي اين پژوهش طي روز، از هر سه نفر يك نفر از صداي محيطي احساس آزردگي مي‌كند و طي شب از هر پنج نفر يك نفر بر اثر مواجهه با صداي ترافيك دچار اختلال خواب مي‌شود. اين مواجهه مزمن با سطوح بالاي صداي محيطي خطر ابتلا به بيماري‌هاي قلبي - عروقي از جمله آنفاركتوس را افزايش مي‌دهد. بنابراين آلودگي صوتي نه تنها يك عامل آزاردهنده محيطي بلكه تهديدي براي سلامت عموم محسوب مي‌شود.
طبق دستورالعمل پارلمان اروپا، صداي محيطي، صداي ناخواسته يا مضر در فضاي باز است كه بر اثر فعاليت‌هاي انساني، از جمله سروصداي منتشرشده از ترافيك، راه‌آهن، هواپيما يا سايت‌هاي صنعتي ايجاد مي‌شود.
در بيشتر كشورهاي توسعه‌يافته به آلودگي صوتي به عنوان يكي از موضوعات اساسي در بخش حفاظت محيط زيست در مديريت شهري توجه ويژه‌اي مي‌شود. در ايران نيز موضوع آلودگي صوتي مدتي است مورد توجه قرار گرفته اما جز ديوارهاي صوتي تاكنون تلاشي براي مهار اين بحران محيط زيستي براي آن نشده است.
نتايج مطالعاتي كه در شهرهاي مختلف كشور ايران انجام شده از جمله قزوين، تهران، كرمان، يزد، زنجان، ساري، خرم‌آباد، ياسوج و اصفهان نشان مي‌دهد در مقايسه با استانداردهاي زيست‌محيطي، در اغلب ايستگاه‌هاي اندازه‌گيري اين شهرها، سروصدا بيشتر از حد استاندارد است. اما متاسفانه به‌رغم گسترش آلودگي صدا در شهرهاي مختلف ايران، اهميت و جايگاه اين دسته از آلودگي‌ها در كشور مانند بيشتر آلودگي‌هاي محيطي چندان روشن و مشخص نيست و اين عامل مخاطره‌آميز به‌طور اجتناب‌ناپذيري در بيشتر شهرها در حال توليد و انتشار است. آلودگي صوتي به دليل ناملموس بودن و بي‌توجهي افكار عمومي و عادت به شنيدن صداهاي غيراستاندارد در زندگي، به چالشي خاموش در كشور تبديل شده است، در حالي كه زندگي در محيط سالم و به دور از آلودگي، حق هر شهروند است. از اين رو، با توجه به اينكه زياد بودن ميزان سروصدا در محيط‌هاي شهري بي‌شك عوارض جسمي و روحي- رواني زيانباري روي سلامت شهروندان دارد، بايد آثار منفي اين دسته از آلودگي‌ها بر سلامت افراد جامعه بررسي شود تا در صورت تاييد عوارض منفي آن، بتوان نسبت به كنترل و پيشگيري از آن اقدام كرد.در اين پژوهش تاكيد شده است كه آثار ناشي از مواجهه با سروصدا را نبايد كم‌اهميت انگاشت. مواجهه با سروصدا نه تنها آثار زيانباري بر سيستم شنوايي انسان دارد بلكه مي‌تواند در عملكرد ساير سيستم‌هاي حياتي نيز اختلال ايجاد كند. عوارضي نظير اختلال خواب، بيماري‌هاي قلبي- عروقي، اختلال در ترشح غدد درون‌ريز، افت عملكرد شناختي و سلامت رواني از جمله مهم‌ترين فاكتورهايي هستند كه در مطالعات پيشين به مواجهه با سروصداي محيط نسبت داده شده‌اند.
اختلال‌هاي هورموني نظير ديابت نيز از جمله پيامدهاي قابل انتساب به مواجهه طولاني‌مدت با صداي محيطي هستند. تاكنون مقالاتي هر چند در تعداد كم در خصوص اندازه اثر و ارتباط بين ميزان مواجهه و ريسك ابتلا به ديابت نوع دو گزارش شده‌اند.
نيمي از جمعيت شهر تهران با تراز صداي غيراستاندارد روبه‌رو هستند
تقريبا نيمي از جمعيت شهر تهران با تراز صداي غيراستاندارد روبه‌رو هستند و حدود ۷۵۸۵۶۵ نفر يعني ۸/۶۳ درصد از جمعيت شهر در معرض تراز صدايي بيشتر از ۶۵ دسي‌بل آ قرار دارند. در گروه مورد مطالعه نيز بيشترين بخش جمعيت يعني ۴۶/۸۴ درصد در كلاس مواجهه ۲ قرار دارند و حدود ۲۲ درصد از كل جمعيت با تراز صدايي بيشتر از ۶۵ دسي بل آ روبه‌رو هستند.
نتايج به دست آمده از تحقيقات ميداني اين پژوهش نشان داد حدود ۳۵ درصد از افراد شركت‌كننده در گروهي قرار گرفتند كه احتمال ابتلا به اختلالات شديد و متوسط رواني در آنها زياد است. در اين مطالعه رابطه معناداري بين مواجهه با سطوح صدا و بيماري‌هاي قلبي عروقي، ديابت، سكته قلبي، سكته مغزي و فشار خون مشاهده نشد. درصد بالايي از افراد شركت‌كننده در اين مطالعه مبتلا به اختلال خواب بودند. اين بي‌كيفيتي خواب در سنين جواني مي‌تواند تاثيرات مهلكي بر كيفيت كار و كارايي افراد در جامعه بگذارد و در نهايت، توليد كشور را در زمينه‌هاي مختلف تحت‌تاثير قرار دهد. از طرف ديگر، كيفيت نامناسب خواب منشأ بسياري از بيمارهاي روانشناختي نيز هست. همچنان كه در اين مطالعه نيز بين آزردگي ناشي از مواجهه با سطوح صدا و اختلالات روانشناختي رابطه معناداري ملاحظه شد. كاهش صدا در محيط‌هاي شهري با تاثير بر كيفيت خواب افراد در نهايت مي‌تواند نقش بسزايي در كاهش و كنترل اختلالات روانشناختي داشته باشد.
در اين مطالعه، زماني كه رابطه بين بيماري‌ها و سطوح صدا آناليز مي‌شد، متغيرهاي مخدوش‌گر مختلفي همچون مصرف سيگار، سطح فعاليت بدني و سطح اقتصادي اجتماعي نيز در آناليزها لحاظ شدند.
براساس نتيجه اين پژوهش در اين سال‌ها تلاش‌هاي خوبي طي چند سال اخير در راستاي كنترل و كاهش آلودگي صوتي انجام شده است. طرح جايگزيني موتوسيكلت‌هاي برقي، نصب موانع صوتي در بزرگراه‌ها، استفاده از آسفالت متخلخل، الزام خودروهاي كار كرده به آزمون صدا در مراكز معاينه فني، تعيين حدود مجاز و تصويب قوانين و مقرراتي كه نهادهاي ذي‌ربط را به سمت رعايت و اقدام براي كنترل آلودگي صداي محيطي سوق مي‌دهند نمونه‌اي از اين تلاش‌هاست. البته، اين اقدامات هنوز به‌طور كامل اجرايي نشده‌اند و موانع مالي اجرايي بر سر راه اجراي كامل و موفقيت‌آميز آنها وجود دارد كه رفع آنها همت و عزم جدي مسوولان را مي‌طلبد و و نمي‌توان مجموع تلاش‌هاي انجام‌شده را كافي دانست. به‌طور كلي، كنترل آلودگي صوتي در كلانشهرها، به خصوص تهران، فقط محدود به يك يا دو استراتژي كاهشي نمي‌تواند باشد و مجموعه‌اي از اقدامات بنا بر شرايط حاكم مي‌تواند اثرگذار باشد. يكي از موارد مهم مغفول‌مانده در قوانين و مقررات مرتبط با كنترل آلودگي صوتي، بي‌توجهي به سطوح انعكاسي نظير نماي ساختمان‌هاست، در حالي كه تاثير اين عامل از خود منبع آلودگي صوتي مهم‌تر است.در خصوص تعيين حدود مجاز وسايل نقليه، بررسي‌ها نشان مي‌دهد اگر چه حدود مجاز آلودگي صوتي منتشرشده از اگزوز خودروهاي نو و كاركرده تدوين شده، اما هنوز حدود مجاز خودروها و موتوسيكلت‌هاي كاركرده عبوري تعيين نشده است. در دستورالعمل چگونگي آزمون صداي منتشرشده از اگزوز خودروها و موتوسيكلت‌هاي نو در دو حالت ساكن و عبوري اشاره‌اي به صداي بوق يا آزمون صداي خودروهاي سنگين نشده است. اگرچه به تازگي دستورالعمل چگونگي آزمون صداي منتشرشده از اگزوز خودروهاي كاركرده در حالت ساكن تصويب و ابلاغ شده اما هنوز دستورالعمل چگونگي آزمون صداي منتشر ده از اگزوز خودروهاي كار كرده در حالت عبوري تدوين نشده است. همچنين، اقدامات مربوط به جايگزيني موتوسيكلت‌هاي برقي كه از حدود سال ۱۳۹۲ آغاز شده است، به دليل قيمت زياد تمام‌شده خريد اين موتوسيكلت‌ها و كمبود زيرساخت لازم نظير كارخانه‌هاي توليدي و ايستگاه‌هاي شارژ مورد اقبال عموم واقع نشده است كه بايد در خصوص رفع اين موانع تدابير لازم انديشيده شود. در مورد وضع قوانين بازدارنده و جريمه خودروهاي متخلف، در آيين‌نامه اجرايي چگونگي جلوگيري از آلودگي صوتي مشخص نشده است كه در صورت تكرار تخلف تا بيش از سه بار جريمه و چگونگي برخورد با متخلف چگونه خواهد بود.
همچنين مبالغ تعيين‌شده به عنوان جريمه نيز به قدري نيست كه نقش بازدارندگي داشته باشد. اعمال جريمه براي ساخت‌وساز در حريم صوتي حاشيه بزرگراه‌ها، امكان‌سنجي و شناسايي نواحي اولويت‌دار براي نصب موانع و همچنين بررسي انواع مدل‌هاي جديد موانع صوتي از نوع جاذب با كارايي بيشتر، توجه به محدوديت ارتفاعي استفاده از موانع (تا ۶ متر) در مكان‌يابي مكان‌هاي اولويت‌دار، استفاده از مانع‌هاي طبيعي نظير فضاي سبز با رعايت نكات فني و تخصصي لازم (مانند عرض، تراكم، اشكوب‌بندي و گونه‌هاي مناسب و...)، به‌روزرساني نقشه‌هاي تراز صوتي و تدقيق اين نقشه‌ها، همكاري نهادهاي ذي‌ربط در تهيه داده‌هاي ورودي دقيق و بروز و تغذيه نرم‌افزار مدل‌ساز استفاده‌شده با داده‌هاي مورد وثوق، معرفي و حفاظت مناطق آرام در محدوده‌هاي شهري، حمايت از نماهاي ساختماني جاذب صدا و جلوگيري از استفاده از نماهاي انعكاسي به خصوص در ساختمان‌هاي واقع در حاشيه بزرگراه‌ها و مكان‌هايي با كاربري حساس نظير مراكز درماني و آموزشي، اجباري كردن استفاده از راهكارهاي كاهشي در توقفگاه‌هاي اتوبوسراني كه در محيط مسكوني واقع شده‌اند، جابه‌جايي تعميرگاه‌ها يا هر فعاليتي كه منجر به ايجاد صداي زياد مي‌شوند، افزايش ارتفاع ديوارهاي پايانه از سمتي كه در مجاورت مناطق مسكوني قرار گرفته‌اند و استفاده از جاذبه‌هاي صدا روي سطح اين ديوارها از جمله توصيه‌هايي است كه براي بهبود وضعيت آلودگي صوتي در كلانشهرها به خصوص تهران در اين پژوهش به آن اشاره شده است.
محققان اين پژوهش معتقدند كه كنترل آلودگي صوتي در كلانشهرها، به خصوص تهران، فقط محدود به يك يا دو استراتژي كاهشي نمي‌تواند باشد و مجموعه‌اي از اقدامات بنا بر شرايط حاكم مي‌تواند اثرگذار باشد.
در تحقيقات ديگري به موضوع آلودگي صوتي و افزايش رفتارهاي خشونت‌آميز پرداخته شده است. براساس نتايج اين پژوهش آلودگي صوتي يكي از عوامل اساسي تاثيرگذار بر كيفيت زندگي انسان است كه هيجانات و رفتار انسان را تحت‌تاثير قرار داده و مي‌تواند به وقوع خشونت‌هاي رفتاري منجر شود. جامعه آماري اين پژوهش شامل منازل مسكوني پيرامون پروژه تونل كمكي مترو خط3 شهر تهران- محله عباس‌آباد تا شعاع 50 متر بوده كه يافته‌ها حاكي از معنادار بودن ارتباط ميان شدت احساس آلودگي صوتي و بروز شدت احساس رفتارهاي خشونت‌آميز بيشتر است. سامانه برخط سنجش صوتي در تهران نقاط قرمز و قهوه‌اي كه نشان از آلودگي بالاي صوتي دارد بيش از نقاط زرد و سبزش است. اين نشان‌دهنده زندگي ما در يك سر و صداي دايمي است و براساس تحقيقات انجام‌شده ارتباط مستقيمي با سلامت روان شهروندان اين شهر دارد.