ايران و عربستان در مسير عادي‌سازي روابط دوجانبه
محمود فاضلي
عربستان و ايران پس از سال‌ها تنش در منطقه، احتمالا «طي چند هفته آينده» توافقنامه‌اي را براي عادي‌سازي روابط خود امضا خواهند كرد. در ماه‌هاي اخير پنج ديدار بين نمايندگان عربستان و ايران برگزار شده كه چهار جلسه در بغداد و جلسه پنجم در حاشيه مجمع عمومي سازمان ملل در نيويورك بوده است. گام بعدي مي‌تواند بازگشايي سفارتخانه‌هاي مربوطه در تهران و رياض باشد. پس از چندين ماه بحث وگفت‌وگو، عربستان و ايران، دو رقيب قدرتمند در خليجفارس، به نظر مي‌رسد به آرامي به يك دوره و مرحله آرام در روابط بين‌الملل نزديك مي‌شود. منابع عراقي در اواخر سپتامبر تاييد كرده بود كه مسوولان ايراني و عربستاني در بغداد با يكديگر ديدار كرده و ايران از «پيشرفت‌هاي جدي» در موضوع امنيت در خليجفارس در ادوار مذاكرات با عربستان خبر داده بود. شواهد نشان مي‌دهد طرفين براي كاهش تنش‌ها و حل اختلافات، بايد اقدامات بيشتري انجام دهند. در حالي كه پيش‌بيني مي‌شود رياض و تهران هرگز در همه مسائل به توافق نخواهند رسيد، اما امروز آنها با توجه به رقابت منطقه‌اي هر دو طرف مي‌دانند كه چاره و راه ديگري جز يافتن سازش ندارند. اين رقباي منطقه‌اي توانسته‌اند درباره سازوكار حل و فصل اختلافات بر سر يمن به توافق برسند و درخصوص فشار رسانه‌اي به يكديگر به اجماع دست يابند.
طي هفته‌هاي اخير مقامات دو كشور درباره روابط دوجانبه اظهارات مثبتي را بر زبان آورده‌اند. فيصل بن فرحان، وزير خارجه عربستان در اوايل اكتبر با اشاره به آخرين مذاكرات گفت ضمن تاييد اين مذاكرات، اميدوار است كه اين مذاكرات «زمينه‌ساز» حل و فصل اختلافات شوند و پرونده‌هايي كه بين اين دو كشور رقيب، در وضعيت تعليق قرار دارند، حل شوند. اميرعبداللهيان همتاي ايراني او نيز بر «نياز به بحث و گفت‌وگوهاي بيشتر» و از پيشرفت مثبت مذاكرات و مرحله جديدي از روابط سخن به ميان آورده است. او روي اهميت ادامه گفت‌وگوها ميان دو كشور مهم منطقه تاكيد كرده و بر اين باور است هرگونه تفاهمي ميان دو كشور در راستاي منافع سراسر منطقه است و گفت‌وگوي رياض و تهران سبب تقويت امنيت منطقه خاورميانه خواهد شد. دور جديدي از مذاكرات در روزهاي آينده انجام خواهد شد تا احتمالا به نتيجه نهايي برسند. طرفين به توافقي براي بازگشايي كنسولگري‌ها دست يافته و به احتمال قوي، توافق براي عادي‌سازي روابط در هفته‌هاي آينده در راه است.
در حالي كه منطقه منتظر يك پيشرفت بزرگ در اين گفت‌وگوهاست، شعارهاي ضد ايراني در رسانه‌هاي دولتي عربستان كاهش يافته است و بن‌سلمان به‌دنبال «رابطه ويژه» با تهران است. در سخنراني ماه سپتامبر 2021 ملك سلمان، اظهار اميدواري كرده بود كه مذاكرات با ايرانيان به «نتايج ملموس و محسوس» منجر شود، در حالي كه از آنها مي‌خواهد «هر گونه حمايت» از جنبش‌هاي مسلحانه در خاورميانه را متوقف كنند. دو كشور كه در بيشتر مسائل منطقه‌اي، به‌ويژه در يمن، با يكديگر اختلاف دارند به خوبي مي‌دانند كه امروز شانس بيشتري براي دستيابي به توافق وجود دارد.
عربستان كه در جنگ ويرانگر با همسايه خود در جنوب، گرفتار شده است، به‌دنبال پايان دادن به اين جنگ است كه هزينه زيادي را بر آنها تحميل كرده است. رياض از سال 2015 در راس يك ائتلاف نظامي از چند كشور عربي و با كمك و چراغ سبز امريكا، حملات گسترده‌اي را عليه يمن (فقيرترين كشور عربي) آغاز كرد تا به‌بهانه بازگرداندن «منصور هادي» رييس‌جمهوري مستعفي و فراري اين كشور به قدرت، به اهداف و زياده خواهي‌هاي سياسي خود جامه عمل بپوشاند. اين ائتلاف از سال 2015 تاكنون، عمليات نظامي خود در يمن را در حمايت از نيروهاي دولتي و مقابله با حوثي‌ها كه كنترل چندين استان از جمله استان صنعا (شمال) از سال 2014 را در دست دارند، انجام داده است. اين جنگ 233 هزار كشته برجاي گذاشته و 80درصد مردم يمن در بدترين بحران انساني جهاني قرار دارند.
رياض، تهران را متهم به حمايت مستقيم نظامي از حوثي‌ها كرده و اين كشور همچنان توسط شورشيان حوثي هدف قرار مي‌گيرد. حمله سال 2019 به يك تاسيسات بزرگ نفتي باعث كاهش توليد بزرگ‌ترين صادركننده نفت جهان شد. جنگ هفت‌ساله بين حوثي‌ها و دستگاه حاكمه يمني مورد حمايت رياض، باعث ويراني‌هاي بسيار در اين كشور شد. عربستان پس از شكست سياست‌هاي نظامي‌اش در يمن علاقه‌مند به پايان دادن درگيري‌هاست؛ سياستي ناكارآمد كه ميلياردها دلار براي آن هزينه كرده و درنهايت ناكام مانده است. تهران پس از روي كار آمدن دولت جديد كه سياست‌هايش را مبتني بر روابط دوستانه با همسايگان پي‌ريزي كرده، به‌دنبال فرصت‌هايي براي تعامل با رياض در حوزه‌هاي مختلف است.
مذاكرات نمايندگان دو كشور كه در دوره حسن‌روحاني رياست‌جمهوري سابق آغاز شده بود براي اولين‌بار در آوريل 2021 درباره آنها اطلاع‌رساني شد و بعد از روي كار آمدن ابراهيم رييسي نيز ادامه داشت. انتظار مي‌رود با ازسرگيري تعاملات ديپلماتيك و بازگشايي سفارتخانه‌ها ساير اختلافات موجود بين ايران و عربستان نيز در يك روند منطقي و به‌صورت گام‌به‌گام حل شود. نتيجه‌بخش بودن مذاكرات ميان ايران و عربستان مي‌تواند منجر به تغيير معادلات در منطقه شود. پس از سال‌ها قطع ارتباط دو طرف، حل مشكلات گذشته و رسيدن به عادي‌سازي روابط بيش از هر زماني به تهران و رياض نزديك شده است. توافق ميان دو كشور مي‌تواند به كاهش تنش‌هاي منطقه‌اي منجر شود. تنش‌هايي كه در طول سال‌هاي اخير به بالاترين سطح خود رسيده است. عربستان با رسيدن به توافق با ايران مي‌تواند پروژه‌هاي اقتصادي خود را بدون هيچ چالشي پيش ببرد. كنار رفتن عربستان از جمع مخالفان سرسخت ايران در خاورميانه نيز مي‌تواند به شكل‌گيري روابط اقتصادي بيشتر تهران با كشور‌هاي حاشيه خليجفارس منجر شود.