چشم‌انداز مبهم ديپلماسي ميان روسيه و غرب
سكوت يك‌ماهه پوتين درباره اوكراين شكست
چين چگونه مي‌تواند بازي را در مساله اوكراين تغيير دهد؟
محمدحسين لطف‌الهي
ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه روز سه‌شنبه اعلام كرد كه ايالات متحده در پي كشاندن پاي مسكو به يك درگيري نظامي در اوكراين است كه كرملين تمايلي براي ورود به آن ندارد و افزود كه هرچند حضور ناتو در شرق اروپا را تهديدي براي صلح در جهان مي‌داند، كشورش آماده است تا تلاش بيشتري براي دستيابي به راه‌حل ديپلماتيك انجام دهد. رهبر روسيه همچنين به جاي استفاده از واژه‌هاي تهديدآميزي كه در سخنراني پيشين خود درباره اوكراين به كار برد، ابراز اميدواري كرد گفت‌وگو درباره خواسته‌هاي امنيتي روسيه ادامه پيدا كند. ناظران معتقدند ولاديمير پوتين پس از بيش از يك ماه سكوت درباره اوكراين، تلاش دارد از حجم تنش‌ها ميان روسيه و غرب بكاهد.رييس‌جمهور روسيه مدعي است امريكايي‌ها تلاش دارند آتش جنگ را شعله‌ور كنند و با وادار ساختن روسيه به اقدام عليه اوكراين، بهانه‌اي براي اعمال تحريم‌هاي سخت عليه مسكو بيابند. مقام‌هاي روس نيز مانند مقام‌هاي اوكرايني معتقدند دولت بايدن در پرداختن به مساله اوكراين اغراق مي‌كند و اين مساله به بحراني‌تر شدن شرايط منجر مي‌شود. مقام‌هاي غربي در مقابل مي‌گويند استقرار بيش از 100 هزار نظامي روس در مرز با اوكراين نشانه‌اي آشكار از تمايل مسكو براي آغاز يك حمله نظامي به كي‌يف است. روس‌ها اما تاكيد دارند استقرار نيروهاي‌شان در برابر حضور نزديك به 90 هزار نظامي اوكرايني و بيش از 200 هزار نيروي ذخيره اين كشور در نزديكي مرز با روسيه، خطري براي كي‌يف محسوب نمي‌شود و كرملين تصميمي براي حمله به اوكراين ندارد. پوتين روز سه‌شنبه در ديدار با ويكتور اوربان، نخست‌وزير مجارستان گفت مهم‌ترين هدف ايالات متحده «مهار روسيه» است. به اين صورت كه ابتدا پاي روسيه را به يك درگيري باز كند و سپس كشورهاي اروپايي را با خود همراه گرداند تا تحريم‌هايي سرسختانه عليه روسيه در نظر بگيرند. مهم‌ترين بخش از صحبت‌هاي رييس‌جمهور روسيه اما به اظهارات او پيرامون پاسخ ناتو به پيشنهادهاي مسكو بازمي‌گردد. رييس‌جمهوري روسيه بعد از مذاكراتش با ويكتور اوربان، نخست‌وزير مجارستان اظهار كرد: روسيه به تحليل پاسخ امريكا و ناتو به پيشنهادات مسكو در زمينه تضمين‌هاي امنيتي خواهد پرداخت. پوتين افزود: اما اكنون مشخص است - من نخست‌وزير مجارستان را در جريان آن قرار دادم- نگراني‌هاي اصلي روسيه ناديده گرفته شده است. ما پاسخ مناسبي را در قبال سه خواسته اصلي مشاهده نكرديم. وي اضافه كرد: مسكو هيچ پاسخ مناسبي از جانب واشنگتن و بروكسل به سه خواسته اصلي مبني بر عدم گسترش ناتو در شرق، كنار گذاشتن اشاعه سلاح‌هاي هجومي نزديك مرزهاي روسيه و بازگرداندن زيرساخت‌هاي نظامي ناتو در اروپا به خطوط سال ۱۹۹۷ دريافت نكرد. رييس‌جمهوري روسيه با بيان اينكه آنها به ما وعده عدم پيشروي ناتو به سمت شرق دادند اما ما را فريب دادند و به نوع ديگري برخورد كردند، گفت: غرب از اوكراين به عنوان ابزاري براي مهار روسيه و نابودي پيشروي اقتصادي آن استفاده مي‌كند.روزنامه نيويورك‌تايمز صحبت‌هاي رييس‌جمهور روسيه را نشانه تمايل مسكو به مديريت تنش‌ها مي‌داند: «اظهارات پوتين به دقت و با توجه به تنش‌هاي شديد ميداني تنظيم شده بود و نشان مي‌داد رهبر روسيه از چالش‌هاي مهمي كه در هفته‌هاي آينده در عرصه تصميم‌گيري با آنها روبرو خواهد شد آگاه است.» به نوشته اين روزنامه، «تحليلگران نظامي مي‌گويند حفظ آمادگي رزمي نيروهاي روسيه‌اي مستقر در مرز با اوكراين، به دليل فاصله‌اي كه اين واحدها از مقر اصلي خود دارند به مرور هزينه‌بر‌تر خواهد شد و علاوه بر بار اقتصادي، توان لجستيكي زيادي براي حمايت از آنها نياز خواهد بود.»تحليلگران معتقدند روسيه اكنون در يك دو راهي گير كرده است به گونه‌اي كه اگر نيروهاي خود را پيش از دستيابي به يك پيروزي ديپلماتيك به پايگاه‌هاي اوليه‌شان بازگرداند، اين اقدام به عنوان نشانه‌اي از ضعف تعبير خواهد شد و از سوي ديگر در صورتي كه روسيه تصميم به حمله نظامي به اوكراين بگيرد، علاوه بر تلفات انساني زيادي كه احتمالا به دو طرف وارد خواهد آمد، اين حمله تبعات بين‌المللي گسترده‌اي را براي روسيه در پي خواهد داشت.كاخ سفيد، سه‌شنبه شب واكنش تمسخرآميزي به اظهارات رييس‌جمهور روسيه داشت و صحبت‌هاي پوتين را با «فرياد زدن روباهي كه روي لانه مرغ‌ها ايستاده و مي‌گويد از مرغ‌ها مي‌ترسد» مقايسه كرد. جنيفر ساكي، دبير مطبوعاتي كاخ سفيد گفت: «ما مي‌دانيم منظور از روباه در اين داستان، كيست.» اين اظهارنظر دبير مطبوعاتي كاخ سفيد، روز چهارشنبه با واكنشي هم سطح از سوي سخنگوي كاخ رياست‌جمهوري روسيه مواجه شد و دميتري پسكوف با اشتباه خواندن تشبيه روسيه به «روباه» اظهار كرد كه «روسيه خرس است؛ خيلي بزرگ‌تر و سنگين‌تر از آنكه بتواند روي لانه مرغ‌ها بايستد.»سخنگوي كرملين روز چهارشنبه در جمع خبرنگاران ضمن ابراز نگراني مسكو از رفتار غيرقابل پيش‌بيني ايالات متحده در اعمال تحريم‌ها گفت كه روسيه برنامه‌هايي براي به حداقل رساندن پيامدها در صورت وضع تحريم‌هاي اقتصادي امريكا عليه مسكو دارد. بنا بر گزارش خبرگزاري ريانوستي روسيه، پسكوف در جمع خبرنگاران در اين خصوص گفت: «روسيه برنامه‌هايي براي محافظت در برابر خطرات و به حداقل رساندن پيامدها در صورت بروز تحريم‌هاي جديد اقتصادي امريكا دارد. مسكو از رفتار غيرقابل پيش بيني امريكا در اعمال تحريم‌ها نگران است و خواستار توقف اقدامات تحريك‌آميز امريكا است.» اين سخنگوي روس ادامه داد: «كرملين قطعا نگران است زيرا رفتارهاي امريكا در خصوص تحريم‌ها قطعا غيرقابل پيش‌بيني است. ايالات متحده در اين زمينه غيرقابل پيش‌بيني بودن خود را در سطح بين‌المللي حفظ كرده است. برنامه‌هايي وجود دارد. برنامه‌هايي براي كاهش خطرات و به حداقل رساندن پيامدهاي چنين اقدامات غيرقابل پيش‌بيني وجود دارد». وي با اين‌حال از امريكا درخواست كرد: «اما من بار ديگر تكرار مي‌كنم. ما دايما از ايالات متحده مي‌خواهيم از اقدامات تحريك‌آميز و تشديد تنش‌ها در قاره اروپا خودداري كند.»همزمان وزير خارجه امريكا در گفت‌وگوي تلفني با همتاي روس خود خواستار كاهش تنش‌ها بر سر اوكراين شد. وزارت خارجه امريكا در بيانيه‌اي گفت آنتوني بلينكن روز سه‌شنبه در تماس تلفني با سرگئي لاورف، وزير خارجه روسيه، خواستار «كاهش تنش‌ها و عقب‌نشيني نيروهاي روسيه از مناطق نزديك به مرز اوكراين» شد. بلينكن در عين حال بر آمادگي امريكا براي مذاكرات جدي با روسيه در مورد نگراني‌هاي امنيتي دو طرف تاكيد كرد. به گفته وزارت خارجه امريكا، بلينكن تاكيد كرد كه اشغال خاك اوكراين با واكنش‌هاي شديدي روبرو خواهد شد و از روسيه خواست ديپلماسي را در پيش بگيرد.
همراهي چين با مسكو
همزمان با تشديد تنش‌ها در مساله اوكراين و اظهار نگراني مقام‌هاي روسيه از تحريم‌هاي احتمالي امريكا، مقام‌هاي امريكايي همچنان به تهديد روسيه به اعمال تحريم‌هاي فلج‌كننده ادامه مي‌دهند. روز يكشنبه باب منندز و جيمز ريش از سناتورهاي برجسته امريكا تصريح كردند كه قانونگذاران اين كشور به توافق بر سر قانوني براي تحريم روسيه به بهانه دفاع از اوكراين بسيار نزديك شده‌اند. منندز در مصاحبه با شبكه «سي‌ان‌ان» از نزديك بودن تحريم روسيه خبر داد و گفت: «عزم قوي دو حزبي براي حمايت از اوكراين و مجازات روسيه در صورت حمله به اوكراين وجود دارد. من معتقدم كه به آن خواهيم رسيد.» منندز اظهار داشت: «برخي تحريم‌هاي موجود در اين لايحه ممكن است قبل از هرگونه تهاجم به دليل اقداماتي كه روسيه قبلا انجام داده است، از جمله حملات سايبري به اوكراين، عمليات پرچم دروغين و تلاش‌ها براي تضعيف دولت اوكراين انجام شود. اگر روسيه حمله كند، تحريم‌ها كوبنده‌تر خواهد بود.»
كارشناسان اما معتقدند به دلايلي كه از جمله آنها همكاري‌هاي گسترده چين و روسيه در حوزه اقتصادي و همچنين حمايت سياسي چين از روسيه در مساله اوكراين است، اين تحريم‌ها نمي‌تواند بازدارنده باشد.به گزارش «اعتماد»، چين در هفته‌هاي اخير حمايت خود را از نگراني‌هاي امنيتي روسيه درباره تحركات ناتو در شرق اروپا اعلام كرده است، همگام با روسيه در مسير خواسته‌هاي امريكا عليه مسكو پيرامون مساله اوكراين در شوراي امنيت را سد كرده و اهميتي به تهديدهاي واشنگتن مبني بر تبعات سخت حمايت از روسيه نمي‌دهد.براساس اعلام رسانه‌هاي روس، ولاديمير پوتين قرار است روز جمعه در حاشيه مراسم افتتاحيه المپيك زمستاني در پكن با شي جين‌پينگ رييس‌جمهور چين ديدار كند.غربي‌ها معتقدند حمايت اقتصادي و سياسي پكن از مسكو مي‌تواند نتايج تلاش‌هاي امريكا براي ايجاد تبعات سنگين عليه تهاجم احتمالي روسيه به اوكراين را كمرنگ كند. ايوان مديروس، استاد دانشگاه جرج تاون و از اعضاي شوراي امنيت امريكا در دوره رياست‌جمهوري باراك اوباما در اين خصوص مي‌گويد: «اگر جنگي بر سر اوكراين رخ دهد و به دليل شرايط خاص اين جنگ، چين و روسيه بيش از پيش با يكديگر در عرصه بين‌المللي هم‌سو شوند، جهاني به مراتب متفاوت از جهان كنوني را خواهيم ديد.»روزنامه نيويورك‌تايمز مي‌نويسد: «رهبري چين اين مساله را آزموني براي امريكا در حمايت از متحدانش مي‌داند و معتقد است مساله اوكراين مي‌تواند باعث شود ايالات متحده نتواند تمركز خود را روي تقابل با چين معطوف كند.»الكساندر گابويف، كارشناس روابط روسيه با چين در مركز كارنگي مسكو معتقد است چين از دو جنبه از تقابل اخير روسيه با غرب سود مي‌برد: «از يك سو وقوع يك بحران بزرگ امنيتي در اروپا به مثابه يك انفجار، اكسيژن زيادي را كه دولت بايدن براي مقابله با چين به آن نياز دارد از بين مي‌برد و از سوي ديگر روابط روسيه و چين براساس خواسته‌هاي پكن نزديك‌تر خواهد شد.»مقام‌هاي امريكايي روز چهارشنبه اظهار نگراني كرده‌اند كه در ديدار روز جمعه ميان شي جين‌پينگ، رييس‌جمهور چين و ولاديمير پوتين، پكن به مسكو اطمينان خاطر دهد كه در برابر تحريم‌هاي اقتصادي غرب از روسيه حمايت خواهد كرد.زماني كه در سال 2014 و در ميانه بحران اوكراين، ايالات متحده اقدام به تحريم روسيه كرد، چيني‌ها پا پيش گذاشتند و با امضاي قراردادي 400 ميليارد دلاري در حوزه انرژي باعث شدند تا روسيه از بسياري از مشكلاتي كه ممكن بود تحريم‌ها براي اين كشور پديد آورند رهايي يابد. ماريا اسنگوايا، تحليلگر شوراي آتلانتيك معتقد است بحران اخير اوكراين نيز در صورت منجر شدن به يك درگيري، نزديكي بيشتر روابط مسكو و پكن را در پي خواهد داشت.
ديپلماسي و ميدان در سوي ديگر ماجرا
موازي با اين تحولات، روز سه‌شنبه تماس‌هاي ديپلماتيك ادامه يافت. بوريس جانسون، نخست‌وزير بريتانيا، براي گفت‌وگو با رييس‌جمهوري اوكراين وارد كي‌يف شد. ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهوري اوكراين، با امضاي فرماني پرسنل نيروهاي مسلح اين كشور را حدود صد هزار نفر افزايش داد. قرار است طي سه سال آينده پرسنل نيروهاي مسلح اين كشور به حدود ۳۵۰ هزار نفر افزايش يابد. او روز سه‌شنبه گفت فرمان جديد را به دليل هراس از جنگ امضا نكرده بلكه هدف آن «برقراري هرچه سريع‌تر صلح و تحكيم آن در آينده است.» زلنسكي در روزهاي اخير تلاش كرده كه فضا را آرام كند و از دولت‌هاي غربي خواست به بحث احتمال جنگ دامن نزنند.