كنفرانس امنيتي مونيخ در ميانه بحران اوكراين
و در كليدي‌ترين روزهاي مذاكرات احياي برجام آغاز به كار كرد
فرصتي براي فرونشاندن آتش‌ها
شهاب شهسواري
پنجاه‌وهشتمين كنفرانس امنيتي مونيخ، روز جمعه در هتل بايريسچر هف مونيخ آغاز به كار كرد. كنفرانس امسال كه پس از يك سال توقف در برگزاري حضوري نشست با حضور جمع كثيري از مقام‌هاي ارشد بين‌المللي برگزار مي‌شود، روز گذشته با سخنراني آنتوني گوترش، دبير كل سازمان ملل متحد آغاز به كار كرد. به نوشته وب‌سايت كنفرانس امنيتي مونيخ، در كنفرانس امسال ۳۰ رييس حكومت و دولت، ۱۰۰ وزير و نمايندگان و روساي تعداد زيادي از نهادهاي بين‌المللي از جمله سازمان ملل متحد، سازمان پيمان آتلانتيك شمالي (NATO) و اتحاديه اروپا حضور خواهند داشت. علاوه بر صدر اعظم تازه انتخاب‌شده آلمان، اولاف شولتز و آنالنا بيرباك، وزير خارجه اين كشور، ولاديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين، كامالا هريس، معاون رييس‌جمهور امريكا و آنتوني بلينكن، وزير خارجه اين كشور، حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران و دبيركل سازمان پيمان آتلانتيك شمالي، ينس استولتنبرگ، در اين نشست حضور خواهند داشت. روز گذشته كنفرانس با سخنراني‌هاي رييس كنفرانس، دبيركل سازمان ملل متحد و وزير خارجه آلمان، آغاز به كار كرد.
كنفرانس امنيتي مونيخ از سال ۱۹۶۳ با هدف ايجاد محفلي غيررسمي براي رهبران كشورهاي غربي براي گفت‌وگو در خصوص تهديدها و خطر‌هاي امنيت جهاني بنياد نهاده شد. در دهه‌هاي نخست برگزاري اين كنفرانس در آلمان غربي، موضوع اصلي مباحث در خصوص خطرات ناشي از جنگ سرد بود كه براي نيم قرن سياست بين‌الملل را تحت‌الشعاع خود قرار داده بود. با اين حال در طول زمان و به ويژه در سال‌هاي بعد از فروپاشي شوروي اين كنفرانس به محلي براي آماده‌سازي توافق‌هاي سياسي و بيان نگراني‌ها حتي خارج از رقابت‌هاي شرقي- غربي دوران جنگ سرد تبديل شد.
ايران و كنفرانس امنيتي مونيخ
در طول ساليان گذشته ايران همواره پاي ثابت نشست‌هاي كنفرانس امنيتي مونيخ بوده است. وزراي خارجه ايران از كمال خرازي گرفته تا منوچهر متكي و علي‌اكبر صالحي در دوره‌هاي مختلف اين نشست شركت مي‌كردند و در دوره دولت‌هاي يازدهم و دوازدهم هم محمدجواد ظريف، در اغلب نشست‌هاي سالانه كنفرانس امنيتي مونيخ در دوران وزارتش شركت كرد. حالا حسين اميرعبداللهيان، شش ماه بعد از انتخابش به عنوان وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران، صبح روز جمعه عازم مونيخ شد تا در كنفرانش پنجاه‌وهشتم امنيتي مونيخ شركت كند. وزير خارجه كشورمان علاوه بر رايزني‌هاي دوجانبه با همتايان بين‌المللي قرار است امروز ساعت ۱۹ در نشستي با عنوان «هنر معامله: ايران و آينده برجام» در مقابل حاضران به سوالات رولا خلف، سردبير روزنامه بريتانيايي فايننشيال تايمز پاسخ دهد.
دو روز پيش از آغاز به كار كنفرانس، پايگاه خبري بلومبرگ به نقل از يك ديپلمات اروپايي نزديك به گفت‌وگوهاي احياي برجام ميان ايران، ۱+۴ و امريكا در وين اتريش، نوشته بود كه با توجه به شركت يك هيات بلندپايه امريكايي در كنفرانس امنيتي مونيخ، در طول روزهاي برگزاري تمركز مذاكره‌كنندگان بر اين كنفرانس خواهد بود. گزارش اين رسانه، به ويژه با توجه به كاهش تحركات ديپلماتيك در وين و توقف نشست‌هاي دوجانبه و چند جانبه هيات‌هاي ۱+۴، ايران و امريكا، به معناي توقف موقت دور هشتم مذاكرات وين تلقي شد. به گفته برگزار‌كنندگان كنفرانس امنيتي مونيخ، موضوع احياي برجام يكي از دستور كارهاي اين كنفرانس خواهد بود. ديپلمات‌هاي كشورهاي مذاكره‌كننده در وين اين دور مذاكرات را «مرحله نهايي» و «ايستگاه پاياني» مذاكرات تلقي كرده‌اند. جز روسيه كه نشست امسال را تحريم و چين كه وزير خارجه‌اش به صورت مجازي در نشست شركت كرده است، وزراي خارجه ايران، همه طرف‌هاي غربي برجام و امريكا در اين نشست حاضر هستند. گمانه‌زني‌هايي در مورد احتمال گفت‌وگوي مستقيم ميان وزراي خارجه ايران و امريكا براي برداشتن گام‌هاي نهايي براي احياي برجام منتشر شده بود، اما مقام‌هاي ارشد جمهوري اسلامي ايران در آستانه برگزاري كنفرانس، هرگونه مذاكره مستقيم را با امريكا تا پيش از لغو كامل تحريم‌ها غيرممكن اعلام كردند. با اين حال انتظار مي‌رود در حاشيه كنفرانس امنيتي مونيخ، رايزني‌هاي زيادي در خصوص احياي برجام انجام شود.
غيبت مشهود مسكو
اين نشست درست همزمان با بالاگرفتن بحران اوكراين و احتمال‌هاي مطرح‌شده در مورد حمله روسيه به اوكراين برگزار مي‌شود. در حالي كه اوكراين در بالاترين سطح در اين كنفرانس حاضر شده، روسيه اعلام كرده است كه هيچ هياتي را به كنفرانس امسال اعزام نخواهد كرد. به نوشته رويترز، كناره‌گيري روسيه از اين نشست در حالي اتفاق مي‌افتد كه حتي در اوج روزهاي انقلاب اوكراين پيش از ضميمه‌سازي شبه‌جزيره كريمه به روسيه، وزير خارجه اين كشور، سرگئي لاوروف در كنفرانس امنيتي مونيخ شركت مي‌كرد. سال ۲۰۰۷ حضور ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه يكي از نقاط عطف مهم براي كنفرانس امنيتي مونيخ بود. پوتين در سخنراني سال ۲۰۰۷ خود به‌شدت از امريكا انتقاد و اين كشور را متهم كرد پشت ماسك دموكراسي در حال به هم زدن ثبات جهاني است. به نوشته نيويورك‌تايمز پوتين در آن نشست گفته بود نظام بين‌المللي كه تنها توسط يك كشور، ايالات متحده كنترل شود «هيچ‌وجه مشتركي با دموكراسي ندارد» و وقت آن رسيده است كه «معماري امنيت جهاني بازانديشي شود.»
به‌رغم حضور پررنگ روسيه در كنفرانس امنيتي مونيخ بعد از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، امسال خبري از هيات روسيه در اين نشست نيست. به نوشته خبرگزاري صداوسيما ماريا زاخارووا، سخنگوي وزارت خارجه روسيه ضمن اعلام خبر بي‌ميلي روسيه براي مشاركت در اين كنفرانس و ابراز تاسف از وضعيت فعلي حاكم بر كنفرانس گفت: «در سال‌هاي اخير اين كنفرانس به‌طور فزاينده‌اي به يك مجمع فراآتلانتيك تبديل شده و جامعيت و عينيت خود را از دست داده و مسكو به همين دليل علاقه خود را به‌طور محسوسي به كنفرانس از دست داده است.»
نيويورك‌تايمز مي‌نويسد: «اغلب سال‌ها تمركز كنفرانس امنيتي مونيخ بر بحران‌هاي سرزمين‌هاي دوردست بود، مثلا در مورد آنچه در افغانستان و عراق مي‌گذشت. اما موضوع همايشي كه امسال از جمعه آغاز شد، خود اروپاست كه يكي از بزرگ‌ترين كشورهايش در آستانه يك تهاجم بالقوه فاجعه‌بار قرار دارد.» ولفگانگ ايشينگر، در يادداشتي كه در آستانه برگزاري اين نشست منتشر كرد، نوشته است: «دنياي ما در خطر است. اعتبارهاي سنتي در حال سقوط است، آسيب‌پذيري‌ها چندبرابر تشديد مي‌شوند و نظام مبتني بر قانون بيش از پيش زير حمله قرار دارد. گفت‌وگو، هيچ‌گاه از اكنون ضروري‌تر نبود.»
دانيلا شوارتزر، پژوهشگر ارشد مركز بلفر در دانشكده كندي دانشگاه هاروارد به رويترز در اين خصوص مي‌گويد: «روسيه علاقه محدودي به گفت‌وگو دارد، به ويژه در خصوص رايزني‌هاي علني در مورد امنيت اروپا بسيار بي‌ميل است. اين كنفرانس يك فرصت براي غرب سياسي است كه اتحاد خود را در قبال روسيه به‌طور اخص و در مقابل رژيم‌هاي خودكامه به‌طور عام نشان دهند.» قرار است در حاشيه كنفرانس، وزراي خارجه گروه ۷ كشور صنعتي در مورد بحران اوكراين جلسه‌اي را برگزار كنند كه انتظار مي‌رود در نتيجه اين جلسه بيانيه‌اي تند عليه روسيه منتشر شود. اولريك فرانكه، پژوهشگر انديشكده شوراي اروپايي روابط خارجي معتقد است: «بخش عمده اهميت اين كنفرانس در رايزني‌هاي پشت پرده است. مسائل مهمي در نشست‌هاي حاشيه‌اي و پشت پرده مورد بررسي قرار مي‌گيرد و گهگاه ماه‌ها بعد است كه مساله‌اي اعلام عمومي خواهد شد كه همه ما مي‌فهميم كه در واقع در نتيجه مذاكرات در حاشيه مونيخ رخ داده است.»
بحران‌هاي درهم‌آميخته
مساله بحران اوكراين و برجام تنها موضوع مهم و كليدي نشست امسال كنفرانس امنيتي مونيخ نيست. علاوه بر بحران اوكراين و برجام، مساله شرايط بحراني نوار جغرافيايي صحراي ساحل در آفريقا هم از موضوع‌هاي مهم بحث در كنفرانس امسال است. دولت فرانسه به تازگي اعلام كرده است كه نيروهاي خود را از مالي خارج مي‌كند، مساله‌اي كه موضوع مبارزه با افراطي‌گري در اين منطقه بحران‌زده آفريقا را بار ديگر به يك مساله مهم بين‌المللي تبديل كرده است.
ولفگانگ ايشينگر، مدير كنفرانس امنيتي مونيخ در گفت‌وگو با خبرنگاران گفته است: «هيچ دوره‌اي را به ياد نمي‌آورم كه تا اين حد بحران‌هاي در هم تنيده جريان داشته‌باشد.» ايشينگر بعد از ۱۴ سال رياست كنفرانس امنيتي مونيخ قرار است امسال جاي خود را به كريستوف هئوسگن، مشاور پيشين سياست خارجي و امنيت ملي آنگلا مركل، صدر اعظم پيشين آلمان بدهد. علاوه بر بحران اوكراين، برجام و بحران صحراي ساحل، امروز و فردا پنل‌هاي تخصصي در مورد رمزارزها، تغييرات آب و هوايي و جهان‌گيري ويروس كرونا نيز برگزار خواهد شد.
فرصت خودنمايي معاون بايدن
رياست هيات اعزامي امريكا به كنفرانس امنيتي مونيخ امسال بر عهده كامالا هريس، معاون رييس‌جمهور امريكاست. به نوشته رسانه‌هاي امريكا از زمان آغاز به كار دولت جديد امريكا اين مهم‌ترين ماموريتي است كه در اختيار كامالا هريس قرار گرفته است. اين سفر در اوج گمانه‌زني‌ها در مورد احتمال حمله نظامي روسيه به اوكراين، كامالا هريس را در مقابل آزمايش بزرگي قرار مي‌دهد كه توانايي‌هاي ديپلماتيك او در عرصه بين‌المللي را به ارزيابي مي‌گذارد. هر چند در اين سفر، كامالا هريس تنها نيست و نزديك‌ترين مشاور سياست خارجي دهه‌هاي گذشته جو بايدن و وزير خارجه كنوني امريكا، آنتوني بلينكن او را همراهي مي‌كند. در طول يك سال و يك ماهي كه از آغاز به كار دولت بايدن مي‌گذرد، در سايه قرار داشتن نقش كامالا هريس در مقام معاون رييس‌جمهور باعث انتقادها و حتي گمانه‌زني‌هايي در مورد اختلافات داخلي ميان رييس‌جمهور و معاونش هم در رسانه‌ها منتشر شده‌بود. اين پنجمين سفر خارجي كامالا هريس به خارج از امريكا در دوران معاونتش است. پيش از اين سفر او به كشورهاي امريكاي مركزي و سخنراني‌هايش در خصوص مهاجران مورد انتقادهايي واقع شده‌بود. اين سفر مي‌تواند آزمايش قابل توجهي براي هريس باشد كه از سوي برخي با توجه به سن بالاي بايدن، جانشين او تلقي مي‌شود.