تجاوز نظامي روسيه به اوكراين، كي‌يف سقوط مي‌كند؟
اروپا زير پوتين‌هاي سربازان تزار
محمدحسين لطف‌الهي
«سال 1910 براي اروپا همراه با صلح و رونق بود. كتابي جديد با عنوان توهم بزرگ نوشته نورمن اِينجل تازه منتشر شده بود و ثابت مي‌كرد امكان جنگ وجود ندارد. اِينجل با مثال‌هاي تاثيرگذار و استدلال‌هاي انكارناپذير نشان مي‌داد در وابستگي كنوني مالي و اقتصادي ملت‌ها به يكديگر، فاتح نيز به اندازه مغلوب صدمه خواهد ديد، بنابراين جنگ صرفه ندارد؛ پس هيچ ملتي آن‌قدر احمق نيست كه جنگ را شروع كند»؛ براساس روايت باربارا تاكمن تاريخ‌نويس امريكايي در كتاب «توپهاي ماه اوت» براي آنهايي كه سال‌هاي پيش از جنگ جهاني اول را زيسته بودند، واقعيتي به نام جنگ به اندازه‌اي دور از تصور و غيرقابل انتظار بود كه هيچ‌كس گمان نمي‌كرد آلمان مي‌تواند به فرانسه و ساير كشورهاي اروپايي حمله كند و جنگي جهاني به راه بيندازد كه ميليون‌ها نفر در آن كشته مي‌شوند و اقتصاد بسياري از كشورها فرو ميپاشد. واكنش‌هايي كه اين روزها در شبكه‌هاي اجتماعي ديده مي‌شود نيز نشان مي‌دهد براي بسياري از شهروندان قرن بيست‌ويكم باورپذير نبود كه يك كشور عضو سازمان ملل به يكي ديگر از اعضاي اين سازمان حمله كند و ضمن اشغال خاك اين كشور درصدد تغيير وضعيت سياسي آينده آن برآيد، اما شواهد نشان مي‌دهد در دنياي امروز هيچ‌چيز غيرممكن نيست. ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور 69 ساله روسيه بامداد روز پنجشنبه در يك سخنراني تلويزيوني از آغاز «عمليات ويژه نظامي» در خاك اوكراين يا همان تجاوز نظامي به اين كشور خبر داد. او با تاكيد بر اينكه هدف از اين عمليات نظامي «خلع سلاح و نازي‌زدايي» از اوكراين است از نظاميان اوكرايني خواست سلاح خود را زمين بگذارند و به خانه برگردند. پوتين همچنين به ديگر كشورها هشدار داد در صورت مداخله در اين مساله «نتايجي را خواهيد ديد كه در طول تاريخ‌تان تاكنون با آن مواجه نشده‌ايد.» اين سخنراني، آغازي بود براي ورود نيروهاي روسيه به خاك اوكراين و آغاز جنگي همه‌جانبه عليه اين كشور اروپاي شرقي كه پايان آن هنوز مشخص نيست.
در اولين روز جنگ، روس‌ها از زمين، هوا و دريا به مواضع ارتش اوكراين، ساختمان‌هاي دولتي و حتي مناطق مسكوني حمله كردند. براساس گزارش منابع ميداني، بسياري از شهرها و روستاها در اوكراين از جمله شهر كي‌يف پايتخت اين كشور بمباران شد و نيروهاي روسيه كه حملات خود را از دست‌كم 6 جبهه گسترده آغاز كرده بودند، از بندر اودسا در جنوب غربي اوكراين تا شهر كي‌يف در شمال اين كشور را آماج حملات خود قرار دادند. در اولين روز هرچند بسياري از مناطق از طريق حملات موشكي و هوايي مورد هدف قرار گرفت اما تمركز نيروهاي روس روي تسخير شهر خاركي‌يف در شمال شرق اوكراين و دراختيار گرفتن مناطق شمالي كي‌يف بود. تا عصر روز پنجشنبه، نيروهاي نظامي روسيه به مناطق شمالي كي‌يف رسيده بودند و پس از اشغال شهر چرني‌يف در 80 مايلي شمال پايتخت، به سوي نيروگاه اتمي چرنوبيل حركت كردند. براساس روايت خبرنگار سي‌ان‌ان كه در مناطق شمالي كي‌يف مستقر است، واحدهاي ويژه ارتش روسيه به همراه نيروهاي هوابرد اين كشور ظرف مدت‌زمان كوتاهي توانستند كنترل نيروگاه هسته‌اي چرنوبيل را دراختيار بگيرند و پس از آن همه‌چيز فراهم بود كه آنها راه كي‌يف را در پيش بگيرند. يك مقام ارشد پنتاگون كه نخواسته نامش فاش شود به سي‌ان‌ان اعلام كرده است كه درگيري‌ها ميان نيروهاي روسيه و ارتش اوكراين در بيرون شهر خاركي‌يف به‌شدت ادامه دارد. در مناطق جنوبي و جنوب غربي، تمركز نيروهاي روس روي تسخير بندر اودسا بود. بنابر اعلام وزارت دفاع اوكراين، تا شامگاه پنجشنبه دست‌كم 18 نظامي اوكرايني در جريان درگيري‌ها و مقاومت در برابر نيروهاي روس براي ورود به اين بندر كشته شدند. نيروهاي روس همچنين از طريق شبه‌جزيره كريمه نيز وارد مرزهاي اوكراين شدند و در اولين گام شهر خرسون را به اشغال خود درآوردند.
روز جمعه وضعيت براي اوكرايني‌ها بسيار وخيم‌تر بود. حملات موشكي و هوايي روس‌ها شدت گرفت و بنابر اعلام وزارت دفاع روسيه، علاوه بر از كار افتادن سيستم دفاع هوايي اوكراين، 70 موقعيت نظامي، 11 فرودگاه و ميدان هوايي، يك هليكوپتر و تعدادي پهپاد هدف قرار گرفتند. نيويورك‌تايمز نيز به نقل از يك مقام نظامي ارشد روس نوشته است كه تنها در روز اول درگيري روسيه بيشتر از 100 موشك بالستيك كوتاه‌برد و ميانبرد به سوي اوكراين شليك كرده است. در اولين ارزيابي‌هايي كه وزارت بهداشت اوكراين از تعداد كشته‌شدگان و مجروحان اين جنگ داشت تا پنجشنبه شب دست‌كم 57 نظامي و غيرنظامي اوكرايني كشته و حداقل 169 نفر نيز زخمي شده بودند. آماري كه ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين روز جمعه ارايه داد به مراتب وحشتناك‌تر بود. به گفته او، تا صبح روز جمعه 137 نظامي و غيرنظامي اوكرايني بر اثر حمله روسيه جان خود را از دست دادند. در مقابل آمار دقيقي از تلفات انساني روس‌ها وجود ندارد، چراكه فرماندهي نظامي آنها آمارهاي اينچنيني را منتشر نمي‌كنند. وزارت دفاع اوكراين نيز اعلام كرده موفق شده است 7 هواپيما، دو هليكوپتر و تعداد زيادي از تانك‌ها، خودروهاي زرهي و كاميون‌هاي نظامي روسيه را نابود كند. در اين ميان، برخي منابع خبري از ورود روس‌ها به كي‌يف خبر داده‌اند. شبكه «سي‌اِن‌اِن» به نقل از دو منبع مطلع گزارش داد، مقام‌هاي اطلاعاتي امريكا نگران هستند پايتخت اوكراين ظرف چند روز و نهايتا تا آخر هفته تحت كنترل نيروهاي روسي قرار بگيرد. شهردار كي‌يف همزمان با پيشروي نيروهاي روس به سوي پايتخت اوكراين گفت شهر در وضعيت تدافعي قرار دارد. همچنين تصاويري منتشر شده كه گفته مي‌شود توزيع سلاح بين شهروندان اوكرايني را با نزديك شدن نيروهاي روسيه به پايتخت نشان مي‌دهد. موازي با اين تحولات، اعتراضات ضد جنگ نيز در شهرهاي مختلف جهان از مسكو و سنت‌پترزبورگ گرفته تا استانبول و پايتخت‌هاي اروپايي روز گذشته در جريان بود.
واكنش‌هاي جهاني
اولين واكنش اوكراين به اين مساله اعلام اقدام روسيه به عنوان يك تجاوز نظامي آشكار، تاكيد بر حق خود براي دفاع مشروع و درخواست از شوراي امنيت سازمان ملل متحد براي تشكيل جلسه اضطراري بود. دميترو كولبا، وزير خارجه اوكراين بامداد پنجشنبه در واكنش به اين آغاز تهاجم نظامي روسيه به كشورش، خواسته‌هاي كي‌يف را چنين مطرح كرد: «۱. اعمال تحريم‌هاي مخرب عليه روسيه و قطع دسترسي روسيه به سوييفت ۲. ايزوله كردن روسيه در تمامي حوزه‌ها ۳. ارسال سلاح و تجهيزات به اوكراين ۴. كمك‌هاي مالي به اوكراين ۵. كمك‌هاي بشردوستانه به اوكراين.» در نشست شوراي امنيت هم كه به رياست نماينده روسيه آغاز شد، نمايندگان همه كشورها به جز چين اقدام روسيه را محكوم كردند، آنتونيو گوترش دبيركل سازمان ملل متحد «به نام انسانيت» از رييس‌جمهور روسيه خواست كه به حمله عليه اوكراين پايان دهد و سفير اوكراين در سازمان ملل نيز در پايان نشست شوراي امنيت سازمان ملل متحد مستقيما خطاب به همتاي روس خود گفت: «هيچ برزخي براي جنايتكاران جنگي وجود ندارد. آنها مستقيما به جهنم مي‌روند، آقاي سفير.» جو بايدن رييس‌جمهور امريكا در واكنش به آغاز عمليات نظامي روسيه در اوكراين با صدور بيانيه‌اي خون‌هاي ريخته‌شده در اين جنگ را فقط بر‌عهده روسيه دانست و تاكيد كرد: «دعاي همه جهانيان با مردم اوكراين است.» او حمله روسيه را «بي‌دليل و غيرعادلانه» توصيف كرد. در ادامه روز پنجشنبه نيز، بسياري از كشورها در جهان اقدام روسيه را محكوم كرده و خواستار پايان دادن به تهاجم عليه اوكراين شدند. روز جمعه، «ولوديمير زلنسكي» رييس‌جمهور اوكراين با انتشار يك پيام ويديويي جديد، خواستار مقاومت در برابر روسيه شد و از متحدان اوكراين براي دومين‌بار در چند ساعت گذشته انتقاد كرد. او در اظهاراتي كه به نظر مي‌رسيد به ايالات متحده اشاره دارد، گفت: امروز صبح، ما به تنهايي از كشور خود دفاع مي‌كنيم. درست مثل ديروز، قدرتمندترين كشور جهان از دور به آن نگاه مي‌كرد. به گزارش رويترز، او متعهد شد درحالي‌كه نيروهايش با نيروهاي روسيه كه در حال پيشروي به سمت پايتخت هستند در «بزرگ‌ترين حمله به يك كشور اروپايي از زمان جنگ جهاني دوم مي‌جنگند»، در كي‌يف بماند.
در اين ميان برخي كشورها نظير چين از درك نگراني‌هاي روسيه سخن گفته‌اند و برخي ديگر نيز مانند كوبا، سوريه از پوتين حمايت كرده‌اند.
تحريم، تهديد و فشار
تبعات اقتصادي حمله به اوكراين خيلي زود خود را نشان داد؛ بورس مسكو سقوط كرد و ارزش روبل در برابر دلار افت 7درصدي را به ثبت رساند. جامعه جهاني هم تنها راه پيش روي خود را براي افزايش فشارها بر روسيه و تلاش براي مهار اقدامات تهاجمي اين كشور در فشار اقتصادي ديد. براي روسيه هم آشكار بود كه جامعه جهاني از طريق اقتصاد، فشارها بر مسكو را افزايش خواهد داد و در شرايطي كه هيچ كشوري مايل به تقابل نظامي مستقيم با روسيه نيست، راهي به جز فشار اقتصادي باقي نخواهد ماند. او روز پنجشنبه در ديدار با تجار و توليدكنندگان روس به آنها گفت انتظار مي‌رود محدوديت‌هاي بيشتري بر اقتصاد روسيه اعمال شود و لازم است كه آنها هم‌سو با نظاميان به تلاش براي آينده كشور ادامه دهند. در اين خصوص ميان برخي كشورهاي اروپايي و ايالات متحده و بريتانيا نيز اختلافات مهمي وجود دارد. فايننشال‌تايمز پنجشنبه شب در اين خصوص نوشت: «بوريس جانسون نخست‌وزير بريتانيا به‌شدت تلاش مي‌كند تا دسترسي روسيه به سوييفت قطع شود. اولاف شولتس صدراعظم آلمان مخالف است و هشدار داده كشورش از چنين تلاشي حمايت نمي‌كند.» در واكنشي عجيب اما دولت هند روز گذشته اعلام كرد روابط اقتصادي خود را با روسيه قطع نمي‌كند و تلاش دارد مكانيسمي براي تداوم تجارت ميان دو كشور با روپيه ايجاد كند.
اتحاديه اروپا
براساس بسته تحريمي ابتدايي كه از سوي اروپايي‌ها آماده شده بود، محدوديت‌هايي براي اقتصاد روسيه قرار بود ايجاد شود: «۱- تحريم تمامي اعضاي دوما ۲- مسدود كردن دارايي‌هاي سه بانك روسي مرتبط با مناطق جدايي‌طلب ۳- مسدود كردن وام‌هاي قبلي و ممنوعيت اعطاي وام جديد به دولت و بانك مركزي روسيه ۴- گسترش تحريم‌هاي تجاري موجود عليه كريمه و اعمال آنها عليه مناطق جدايي‌طلب.» با اين حال اورسلا ون در لاين، رييس كميسيون اروپا و امانوئل مكرون روز جمعه اعلام كردند اين تحريم‌ها به‌طور قابل ملاحظه‌اي تشديد مي‌شوند. آنها وعده دادند «روسيه با مسووليت اقداماتش مواجه خواهد شد.» به گفته ون در لاين با تحريم‌هاي جديد «بيش از 70درصد نهادهاي بانكي و شركت‌هاي تحت مالكيت دولت روسيه» هدف قرار خواهند گرفت. او افزود: «ما خواص روسيه را نيز تحريم خواهيم كرد تا اروپا براي آنها به منزله بهشتي براي پنهان كردن پول‌هاي‌شان نباشد.» آلماني‌ها هم پيش‌تر اعلام كرده بودند مجوزهاي بهره‌برداري از پروژه نورد استريم 2 را توقيف خواهند كرد.
ايالات متحده
پس از برگزاري اجلاس اضطراري گروه هفت درباره اوكراين، «جو بايدن»، رييس‌جمهور امريكا فهرستي از تحريم‌ها عليه روسيه را اعلام كرد و گفت كه تحريم‌هاي جديد به اقتصاد روسيه آسيب مي‌رساند و رابطه مسكو را با اقتصاد جهاني قطع مي‌كند. به گفته بايدن، هدف از اين تحريم‌ها آسيب رساندن به بخش فناوري روسيه، ازجمله قطع بيش از نيمي از واردات فناوري و همچنين صنايع فضايي، هوافضا و نظامي روسيه است. با اين حال، او قطع ارتباط روسيه با سيستم بانكي بين‌المللي سوييفت را همان‌طوركه برخي متحدان اروپايي پيشنهاد كرده‌اند رد كرد و گفت كه تحريم‌ها تاثيري برابر يا بيشتر خواهند داشت. رييس‌جمهور امريكا همچنين اعلام كرد كه چهار بانك روسي ديگر كه دارايي بيش از يك تريليون دلار دارند، تحريم مي‌شوند و دارايي‌هاي آنها در ايالات متحده مسدود مي‌شود و مقامات روسي و خانواده‌هاي آنها نيز تحريم خواهند شد. او گفت كه تحريم ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه نيز روي ميز قرار دارد. در ارتباط با تحريم بانك‌هاي روسيه، خزانه‌داري ايالات متحده اعلام كرده است كه بانك‌هاي مورد نظر شامل «اوتكريتيه اف سي بانك»، «سوكوم بانك»، «نويكوم بانك» و «وي‌تي‌بي بانك» و همچنين شركت‌هاي دولتي مانند گازپروم هستند. وزارت بازرگاني ايالات متحده همچنين اقدامات كنترل صادرات را در مورد تحريم اقلام حساس از جمله نيمه هادي‌ها، اجزاي هواپيما، كامپيوترها، ليزرها و تجهيزات مخابراتي اعلام كرد.
ژاپن، استراليا، نيوزيلند، تايوان و بريتانيا
بريتانيا روز جمعه اعلام كرد بيش از 100 شخص و نهاد روسيه‌اي را تحريم مي‌كند. ژاپن تاكيد كرد نهادهاي مالي، كمپاني‌هاي نظامي و اشخاص تاثيرگذار در اشغال اوكراين را مشمول تحريم قرار مي‌دهد و منابع مالي روسيه در اين كشور را مسدود مي‌كند. نخست‌وزير استراليا روز جمعه از اعمال تحريم اقتصادي و تحريم بيش از 300 نفر ازجمله اعضاي دوما خبر داد و نيوزيلند نيز اعلام كرد هرگونه صادرات به روسيه را متوقف مي‌كند. تايواني‌ها هم بدون ذكر جزييات اعلام كردند كه تحريم‌هايي عليه روسيه وضع خواهند كرد.
سناريو‌هاي پيش‌رو؛ در پايان چه خواهد شد؟
اصلي‌ترين سوالي كه درحال حاضر پيش روي كارشناسان و تحليلگران عرصه بين‌الملل وجود دارد اين است كه عمليات نظامي روسيه در اوكراين با چه هدفي صورت مي‌گيرد و پس از پايان عمليات نظامي اولين گام روسيه چه خواهد بود. پاسخ سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه به اين سوال اين است كه هدف ما «آزادسازي اوكراين از ظلم» است. او همچنين تاكيد دارد «هيچ‌كس قرار نيست اوكراين را اشغال كند.» واشنگتن اما معتقد است هدف روسيه «براندازي دولت اوكراين» است. پائول پست، استاد روابط بين‌الملل در دانشگاه شيكاگو چهار سناريو براي شرايط پيش رو ترسيم مي‌كند: «اول: دولت اوكراين سرنگون مي‌شود، دولتي جديد و هوادار روسيه بر سر كار مي‌آيد، اوكراين كشوري مستقل خواهد بود اما دولت جديد در تمامي مسائل تابع مسكو خواهد بود. دوم: تمامي خاك اوكراين به خاك روسيه ضميمه مي‌شود و پوتين بر اين مناطق حكم خواهد راند. سوم: ناسيوناليسم قومي پوتين، همراه با پارانوياي امنيتي، او را به دنبال بازآفريني كل امپراتوري روسيه / اتحاد جماهير شوروي سوق مي‌دهد و يك كشور نزديك ديگر هدف بعدي پوتين خواهد بود. چهارم: در اين سناريو پوتين به سراغ كشورهاي عضو ناتو خواهد رفت، جنگي را آغاز خواهد كرد و فرصت را مناسب خواهد ديد تا اشتباهات گذشته خود را جبران كند.» هركدام از اين سناريوها تبعات خاص خود را دارند و بايد ديد در پايان پوتين كدام سناريو را انتخاب مي‌كند.