الكساندر نيكيتين، كاشف و مربي كاسپاروف درگذشت
مهندس برقي كه در عجيب‌ترين مسابقه تاريخ شطرنج حضور داشت
مرضيه حسين‌خاني
الكساندر نيكيتين مربي اصلي گري كاسپاروف از ۱۰ سالگي تا زماني كه قهرمان شطرنج جهان شد و تا چند سال بعد از آن چند روز قبل در ۵ ژوئن در مسكو درگذشت. او هنگام مرگ ۸۷ ساله بود. فدراسيون بين‌المللي شطرنج نهاد حاكم بر اين رشته ورزشي در وب‌سايت خود خبر درگذشت او را اعلام كرم اما هيچ دليلي براي آن ارايه نشد. آقاي نيكيتين استاد بين‌المللي در حوالي سال ۱۹۷۳ با آقاي كاسپاروف آشنا شد. او در مصاحبه‌اي كه همين امسال منتشر شد از اين گفت كه مربي ديگري به نام آناتولي بيخوفسكي قرار بود با بازيكنان جوان در مسابقات ويلنيوس كشور ليتواني كار كند. اما آقاي بيخوفسكي در حال عزيمت به يك تورنمنت بين‌المللي بود و به همين دليل از آقاي نيكيتين كه قبلا يك مربي شناخته شده بود خواست به جاي او به ويلنيوس برود. در آن مسابقات نيكيتين بلافاصله متوجه گري كاسپاروف شد. بخشي از اين به دليل ۱۰ ساله بودن گري بود. بقيه اعضاي تيم شش يا هفت سال از گري كاسپاروف بزرگ‌تر بودند. نيكيتين، كاسپاروف را به عنوان يك دانشجو پذيرفت ولي اين كار آساني نبود. كاسپاروف در باكوي آذربايجان محل تولد خود زندگي مي‌كرد و نيكيتين در مسكو بود. نيكيتين نامه‌ها و مطالب و اطلاعات لازم را براي آقاي كاسپاروف فرستاد تا مطالعه كند و به نوعي اين همكاري نتيجه داد. كاسپاروف در نهايت به مسكو رفت. پيشرفت كاسپاروف سريع بود. او در ۱۲ سالگي قهرمان مسابقات قهرماني جوانان شوروي شد و در ۱۵ سالگي در يك تورنمنت بين‌المللي بزرگ در يوگسلاوي قهرمان شد. اين موفقيت او را به جمع ۲۰ نفر برتر جهان رساند. در سال ۱۹۸۰ قهرمان نوجوانان جهان شد. در سن ۱۷ سالگي گري يك استاد بزرگ بود.
كاسپاروف در سال ۱۹۸۲ به مسابقات قهرماني جهان راه يافت. در آن مقطع او و استادش به صورت تمام وقت تمرين مي‌كردند. نيكيتين براي افزايش استقامت شاگردش با او به تمرين دويدن پرداختند؛ تمريني كه به زودي نتيجه عملي داشت. در سال ۱۹۸۴ كاسپاروف با آناتولي كارپوف قهرمان وقت در يك مسابقه براي عنوان قهرماني روبه‌رو شد. برنده اولين بازيكني بود كه شش برد را به دست مي‌آورد. اين مسابقه به مدت ۵ ماه و ۴۸ بازي به عنوان طولاني‌ترين مسابقه در تاريخ لقب گرفت. براي كاسپاروف كه كم تجربه بود چهار بازي از ۹ بازي اول با شكست همراه شد. اما او كه مسابقه را فاجعه‌بار آغاز كرده بود كم‌كم شروع به گرفتن تساوي كرد.
كاسپاروف بعد از اينكه ۵-صفر عقب افتاد در بازي‌هاي ۳۲، ۴۷ و ۴۸ با رقيب از لحاظ امتيازي مساوي كرد. در فوريه ۱۹۸۵ فلورنسيو كامپومانز رييس فدراسيون بين‌المللي شطرنج مسابقه را به حالت تعليق درآورد و گفت نگران سلامت بازيكنان است.
مسابقه جديدي براي بعدها در سال ۱۹۸۵ برگزار شد. اين مسابقه به ۲۴ بازي محدود شده بود. كاسپاروف در نهايت با نتيجه ۱۳ بر ۱۱ برد. در يك بازي برگشت در سال ۱۹۸۶ كاسپاروف دوباره به مصاف كارپوف رفت و بار ديگر با نتيجه ۱۲.۵ بر ۱۱.۵ به پيروزي رسيد. اين دو يك بار ديگر در سال ۱۹۸۷ به مصاف هم رفتند و در حالي كه در نتيجه ۱۲-۱۲ مساوي بودند بازي به پايان رسيد. نتيجه تساوي حكم به قهرماني قهرمان قبلي مي‌داد. در تمام آن مسابقات نيكيتين مربي اصلي كاسپاروف بود. در مصاحبه ۲۰۲۰ نيكيتين و كاسپاروف اعلام كردند آنها دوستان صميمي هستند اما مسابقات استرس خاص خودش را داشته. نيكيتين توضيح داد تمام آن مسابقات قهرماني جهان از اول تا آخر فقط يك مبارزه شديد بين دو بازيكن نيست. بحث‌هاي داخلي بين مربيان و بازيكن هم به همان اندازه شديد است. من سعي مي‌كردم ثابت كنم ديدگاه من درست است و بازيكن هم تلاش داشت نظر خودش را ثابت كند. من و گري هميشه در تنش بوديم.»
نيكيتين و كاسپاروف تا سال ۱۹۸۹ به همكاري خود ادامه دادند، اما در زمان پنجمين و آخرين مسابقه كاسپاروف و كارپوف براي قهرماني جهان در سال ۱۹۹۰ راه آنها از هم جدا شده بود. نيكيتين در ۲۷ ژانويه ۱۹۳۵ در مسكو به دنيا آمد. اطلاعات كمي در مورد خانواده‌اش وجود دارد و از بازماندگان او هم خبري نيست. او قبل از آشنايي با كاسپاروف ازدواج كرده و طلاق گرفته بود و هرگز دوباره ازدواج نكرد. او در ۷ سالگي شطرنج را كشف كرد، آن‌هم با كتابي كه در اتاق مطالعه عمويش پيدا كرده بود؛ كتابي از امانوئل لاسكر قهرمان قبلي جهان. او بلافاصله مجذوب شد و از ابتدا تا انتهاي كتاب را خواند. او در كنار قهرمانان آينده جهان از جمله ميخاييل تال، تيگران پطروسيان كه بعدا همكار او در امر آموزش شد و بوريس اسپاسكي به يكي از بهترين بازيكنان جوان اتحاد جماهير شوروي تبديل شد. با وجود استعداد آشكارش او مطمئن نبود كه بخواهد يك شطرنج‌باز حرفه‌اي شود. يك حرفه قابل دوام در اتحاد جماهير شوروي. بنابراين به تحصيلات عادي خود ادامه داد. او در كالج مهندسي خواند و بعد به مدت ۱۵ سال به عنوان مهندس در راديو كار كرد. در ۱۹۵۹ نيكيتين براي اولين و تنها بار براي بازي در مسابقات قهرماني اتحاد جماهير شوروي واجد شرايط شد. آن زمان مسابقات داخلي شوروي يكي از معتبرترين تورنمنت‌هاي جهان به شمار مي‌رفت. اگرچه او به طور كلي از كيفيت بازي خود راضي بود اما آخر شد و آن زمان متوجه شد كه نمي‌تواند يك مهندس تمام‌وقت و يك بازيكن حرفه‌اي باشد، بنابراين در را به روي شانس خود بست. در اوايل دهه ۱۹۷۰ او مهندسي خسته و مشتاق شطرنج بود. خوشبختانه فرصت‌هايي براي مربيان شطرنج وجود داشت و او قبلا نشان داده بود كه استعداد اين كار را دارد. او بلافاصله پس از بازگشت به شطرنج با كاسپاروف آشنا شد. پس از همكاري با گري او به مربيگري در سطح بالا ادامه داد. او مربي اتين باكروت اعجوبه فرانسوي بود كه به رنك ۹ دنيا رسيد. همچنين ديميتري ياكوونكو رسوي كه در رنك ۵ دنيا قرار گرفت شاگرد او بود. اين مربي كتاب تاريخچه‌اي با عنوان «مربي كاسپاروف، سال به سال و حركت به حركت» منتشر كرد كه مربوط به سال‌هاي همكاري‌اش با كاسپاروف مي‌شد. در سال ۱۹۹۳ او اگرچه ديگر بازيكن نبود از سوي فدراسيون بين‌المللي شطرنج دومين عنوان معتبر دنياي شطرنج را به دست آورد و استاد بين‌المللي شد. روابط نيكيتين و كاسپاروف حتي پس از پايان رابطه حرفه‌اي دوستانه باقي ماند. همان‌طور كه كاسپاروف در مصاحبه‌اي در سال ۲۰۲۰ گفت ما يك زندگي شطرنجي كامل را با هم زندگي كرده‌ايم.
نيويورك‌تايمز