محسن پاك‌آيين، سفير پيشين جمهوري اسلامي ايران در جمهوري آذربايجان:
تنشي در روابط تهران و باكو وجود ندارد
شهاب شهسواري |در طول هفته‌هاي گذشته خبرها و گمانه‌زني‌هايي در مورد رفتار جمهوري آذربايجان در مرزهاي شمالي ايران منتشر شده است كه شائبه ايجاد تنش در روابط دو كشور را تقويت مي‌كند. مسائلي مانند خبرهاي برگزاري رزمايش‌هاي آذربايجان در مرزهاي جنوبي و درياي خزر و همچنين بسته شدن مرزهاي زميني، درست پيش از سفر وزير خارجه جمهوري آذربايجان به جمهوري اسلامي ايران، به نگراني‌ها دامن زد. حسين اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران در كنفرانس خبري مشترك با جيحون بايرامف، وزير خارجه جمهوري آذربايجان روابط دو كشور را «در مرحله پيشرفت فزاينده مناسبات همه‌جانبه» توصيف كرد. محسن پاك‌آيين، سفير پيشين ايران در جمهوري آذربايجان، معتقد است كه تنشي در روابط دو كشور وجود ندارد، هر چند كه برخي از كشورها تلاش مي‌كنند در روابط تهران و باكو اخلال ايجاد كنند. در ادامه متن كامل گفت‌وگوي «اعتماد» را با محسن پاك‌آيين، سفير پيشين جمهوري اسلامي ايران در آذربايجان، مطالعه مي‌كنيد.
فكر مي‌كنيد در حال حاضر روابط دو كشور در چه وضعي قرار دارد و نگراني‌ها در مورد تنش در روابط تهران و باكو تا چه اندازه جدي است؟
من هيچ تنشي را در طول ماه‌هاي گذشته در روابط ايران و آذربايجان نمي‌بينم. آن سوءتفاهم‌هايي كه سال گذشته در روابط ايران و جمهوري آذربايجان ايجاد شده بود، رفع شده‌اند. در طول ماه‌هاي گذشته شايد بتوان گفت كه هر ماه يا يك وزير از ايران در جمهوري آذربايجان بود يا وزير ديگري از آذربايجان در ايران حضور داشت و همكاري‌ها در بخش‌هاي پارلماني خيلي خوب در جريان بود و نمايندگان مجالس دو كشور به پايتخت‌هاي يكديگر سفر كرده‌اند و كارهاي بسيار خوبي در بخش اقتصادي انجام شده است.
اينكه برخي رزمايش‌ها از سوي هر كشوري در درياي خزر يا درون خاك خودش انجام مي‌شود، به معناي تهديد طرف مقابل نيست. درياي خزر، دريايي است كه در برخي مقاطع دريايي مواج و توفاني است و ممكن است حوادث غيرمترقبه‌اي در اين دريا رخ دهد و به خصوص جمهوري آذربايجان كه تاسيسات نفتي‌اش به دليل كم عمق بودن حوزه آب‌هاي اين كشور نزديك به ساحل است، از اين نظر بسيار در معرض آسيب قرار دارد. به همين دليل هم در اين كشور وزارتخانه‌اي به نام وزارت حوادث غيرمترقبه تاسيس شده است كه معمولا چندين تمرين و مانور در درياي خزر براي اقدامات احتمالي كه ممكن است باعث صدمه خوردن به تاسيسات نفتي يا آتش‌سوزي بشود، گاهي اوقات هم كشتي‌ها به دليل كم‌عمق بودن ساحل به گل مي‌نشينند كه موارد متعددي از اين دست رخ داده است، براي اينكه اقدامات واكنشي به موقع انجام شود و خسارات كمتري وارد شود، اين مانورها برگزار مي‌شود. اين مانورها و رزمايش‌ها به معناي تهديد طرف ديگر نيست و هر كشوري در سواحل درياي خزر آزاد است كه تمرين‌هايي را براي حفاظت از حوزه حاكميتي خودش در اين دريا داشته باشد. آنچه ممنوع است اين است كه دولت‌هاي بيگانه حضور نظامي در درياي خزر داشته باشند كه در اين رابطه هم هر پنج كشور ساحلي تاكنون متعهد به اين اصل بوده‌اند و همگي از اين موضوع حمايت مي‌كنند و موردي وجود نداشته است كه كشوري جزو پنج كشور ساحلي در بستر اين دريا رزمايشي برگزار كند. در مجموع بعد از سوءتفاهم‌هايي كه به خاطر برخي از مسائل بين ايران و جمهوري آذربايجان ايجاد شد، خوشبختانه مساله‌اي وجود ندارد. در حوزه اقتصادي قرار است كه جمهوري آذربايجان مشاركت خودش را در تكميل خط آهن رشت - آستارا انجام دهد. جمهوري اسلامي ايران هم همچنين خودش را متعهد به اين خط آهن كرده است و اخيرا ساخت مسير ۳۵ كيلومتري خط آهن رشت- انزلي آغاز شده است. قرار است پلي روي رودخانه مرزي آستراچاي ميان جمهوري آذربايجان و آستارا در خاك ايران احداث كه اميدواريم تا پايان سال اين اقدام انجام و كارهاي آن آغاز شود. حجم معاملات اقتصادي بعد از كاهش شيوع كرونا ۲۰ درصد افزايش پيدا كرده است. قرار است دو پل در منطقه زنگزور به سمت ايران و از ايران به سمت نخجوان زده بشود كه جمهوري آذربايجان از مسير ايران و از طريق اين پل‌ها به نخجوان دست پيدا كند كه پل اول اقداماتش به زودي آغاز مي‌شود و بعد هم پل دوم. در مجموع فضاي حاكم بر روابط خوب است. همان‌گونه كه عرض كردم روابط پارلماني هم در شرايط خوبي قرار دارد و به تازگي، نايب‌رييس دوم مجلس شوراي اسلامي، عبدالرضا مصري در باكو بودند و چندي قبل هم علي نيكزاد، نايب‌رييس اول مجلس شوراي اسلامي به اين كشور سفر كرده بودند. در مجموع به نظر مي‌رسد كه روابط مسير رو به رشدي را طي مي‌كند.
به مسائل اقتصادي برمي‌گرديم، اما قبل از آن، فرموديد كه رزمايش براي جلوگيري از بلاياي طبيعي و حوادث است. اما مساله كه وجود دارد ماهيت نظامي اين رزمايش‌ها است و تنها كشوري كه ممكن است جمهوري آذربايجان با آن مشكل مرزي پيدا كند، جمهوري اسلامي ايران است. چرا كه جمهوري آذربايجان از طريق توافق دوجانبه مرزهاي خود را با فدراسيون روسيه تعيين كرده است و البته سابقه اقدام نظامي هم دست‌كم يك بار در دو دهه گذشته زماني كه ايران براي هشدار به كشتي‌هاي اكتشافي جمهوري آذربايجان وارد عمل شد وجود دارد.
پنج كشور با درياي خزر ساحل دارند و به‌طور طبيعي هر كشوري به دنبال منافع خودش و اعمال حاكميت بيشتر بر دريا هست و اختلاف‌نظرهايي بين هر پنج كشور وجود دارد و به همين دليل جلسات كارشناسي متعددي ميان هر پنج كشور براي تعيين رژيم حقوقي درياي خزر برگزار شده است كه به جلسات خود هم ادامه مي‌دهند. در سايه اين نوع نگاه و مذاكرات جاري، ۹۰ درصد اختلافاتي كه ميان كشورها در حوزه‌هاي محيط زيستي، نظامي، كشتي‌راني و ماهيگيري وجود داشت، حل شده و حتي سند آن در سال ۱۳۹۷ بين همه كشورها امضا شده است. اختلاف نظرهايي در مورد تعيين خط مبدا و تعيين حوزه حاكميت بستر و زيربستر وجود دارد كه در اين زمينه هم مواضع همه كشورها مشخص است و مذاكرات در حال انجام است. اختلاف نظرهايي كه بين كشورهاي ساحلي خزر وجود دارد، يك‌سري اختلاف‌نظرهاي معمولي بين كشورهاي همسايه است كه با ديدگاه‌هاي كارشناسي رفع و رجوع مي‌شود و به معناي تهديد عليه كشور ديگر محسوب نمي‌شود. موردي هم كه به اقدام نظامي اشاره كرديد، تنها مورد از اين دست بود كه فكر كنم سال ۱۳۸۲ رخ داد. اين هم يك مساله مهم نبود، به دليل مشخص نبودن مرزها در دريا، كشتي‌ها مقداري جلو آمده بودند كه با هشدار ما عقب رفتند. مطلبي كه باعث ايجاد تنش بين كشورها باشد، وجود ندارد و همه اين پنج كشور هم علاقه‌مند هستند كه با تفاهم از امتيازات درياي خزر استفاده كنند.
برگرديم به مسائل اقتصادي و مناسبات تجاري؛ شما فرموديد مناسبات تجاري دو كشور در يك سال گذشته ۲۰ درصد رشد كرده است. اين رقم بسيار پايين‌تر از پيش‌بيني‌هايي است كه برخي از كارشناسان در پي آزادي بخش‌هاي اشغالي خاك جمهوري آذربايجان پس از نبرد اخير با ارمنستان پيش‌بيني مي‌كردند. به ويژه پيش‌بيني برخي كارشناسان اين بود كه با آزادي اين مناطق، مناسبات تجاري تهران و باكو براي تامين نيازهاي بازسازي اين مناطق و صادرات كالاهاي مصرفي به اين مناطق به شكل قابل توجهي رشد كند. چرا اين اتفاق رخ نداد؟
من شخصا در مصاحبه‌هايي كه داشتم، پيش‌بيني غيرمتعارفي نكرده‌ام، هر چند بايد اعتراف كرد كه برخي كارشناسان از رسيدن مناسبات تجاري غيرنفتي به ۲ تا ۳ ميليارد دلار سخن گفته‌اند. اما من معمولا چنين پيش‌بيني‌هايي نداشتم. دليلش اين است كه جمعيت جمهوري آذربايجان ۹ ميليون نفر است و نيازهاي ۹ ميليون نفر به واردات كالا از ايران محدود است و نبايد انتظار داشت كه مناسبات تجاري غيرنفتي ما با جمهوري آذربايجان به سطح مناسبات تجارت غيرنفتي ما با عراق، امارات يا افغانستان برسد. ولي اين رشد ۲۰ درصد يك رشد طبيعي است، به دليل اينكه در دوره كرونا مشكلاتي براي ترددها ايجاد شد و با توجه به اينكه بخشي از حجم تبادلات تجاري ايران و جمهوري آذربايجان، تجارت چمداني است و در مناطق مرزي و از طريق حضور گردشگران و خريد و بازگشت به كشور مبدا انجام مي‌شود، به صورت طبيعي در دوران كرونا شاهد كاهش بوديم. اين موضوع فقط مختص به آذربايجان نبود و براي ديگر همسايگان هم رخ داده بود. اما بعد از فروكش كردن كرونا، وضعيت بهتر شده است و مي‌تواند با مشوق‌هاي تجاري به بخش خصوصي، كاهش تعرفه‌ها و افتتاح خط آهن رشت- آستارا و آغاز حمل‌ونقل ريلي از اين هم بهتر بشود. اما تمام معاملات اقتصادي ايران و جمهوري آذربايجان منوط به صادرات غيرنفتي نيست. ما در چندين زمينه در حوزه انرژي هم همكاري اقتصادي داريم و مي‌توانيم اين همكاري‌ها را گسترش بدهيم. يك نمونه از اين زمينه‌هاي همكاري سواپ گاز جمهوري آذربايجان به نخجوان است كه براي ما درآمدزا است و حق ترانزيت دريافت مي‌كنيم يا سواپ گاز تركمنستان از مسير ايران به جمهوري آذربايجان كه باز هم براي ما درآمدزاست. يا در حوزه شاه‌دنيز درياي خزر، سرمايه‌گذاري انجام مي‌شود و ۱۰ درصد از كنسرسيوم ميدان شاه‌دنيز متعلق به ايران است كه باز هم منبع درآمد براي ايران است. در حوزه گردشگري هم پيش از شيوع كرونا، سالانه ۳ ميليون نفر گردشگر از جمهوري آذربايجان به ايران مي‌آمدند و به خصوص در حوزه سلامت در بيمارستان‌هاي ايران بستري و معالجه مي‌شدند و از خدمات درماني استفاده مي‌كردند. هر گردشگري كه به ايران بيايد ۹ شغل ايجاد مي‌كند و از اين بابت باعث رونق اقتصادي مي‌شود. در حوزه انتقال برق، حق ترانزيت كالا و بقيه موارد طرفين مي‌توانند داراي درآمد بشوند و در مجموع به نظر مي‌رسد چنانچه اراده سياسي بر رهبران دو كشور حاكم باشد و به دنبال توسعه روابط باشند و سوءتفاهمي در روابط وجود نداشته‌باشد، هر دو طرف مي‌توانند از امتيازات اقتصادي در روابط فيمابين استفاده كنند.
به اراده سياسي اشاره كرديد، به نظر مي‌رسد نوعي فشار سياسي منفي هم از سوي قدرت‌هاي خارجي وجود دارد تا روابط منطقه‌اي ايران را در آسياي ميانه و قفقاز تضعيف كند. براي مثال در همين مدت اخير شاهد بوديم كه همزمان با آغاز به كار خط آهن قزاقستان- تركمنستان- ايران- تركيه، دولت تركيه بلافاصله از كريدور موسوم به ميانه رونمايي كرد كه از خاك گرجستان و جمهوري آذربايجان و از آب‌هاي درياي خزر تركيه را به قزاقستان متصل مي‌كند، يا در مورد ديگر همزمان با پيشنهاد سخاوتمندانه ايران براي استفاده آزادانه جمهوري آذربايجان براي استفاده از خاك ايران براي اتصال به نخجوان، فشار زيادي روي باكو وجود دارد تا موضوع دالان ادعايي زنگزور در خاك ارمنستان را عملي كند. نمونه‌هاي زيادي از تلاش براي دور زدن ايران چه در رابطه با جمهوري آذربايجان و چه در رابطه با ديگر كشورهاي آسياي ميانه و قفقاز، حتي در موارد مرتبط با انرژي وجود دارد. فكر مي‌كنيد اين مسائل تا چه اندازه روي روابط تهران و باكو موثر باشد؟
روابط با همسايگان، مخصوصا براي ايران كه ۱۵ همسايه دارد، معمولا مخالفيني دارد. مثلا تقويت روابط جمهوري اسلامي ايران با جمهوري آذربايجان، براي جمهوري ارمنستان چندان مطلوب نيست و علاقه‌مند نيستند كه اين روابط چندان رشد كند. به همين شكل آذري‌ها هم علاقه‌مند نيستند كه روابط ما با ارمنستان رشد كند. كشورهاي ديگري هم كه پيرامون ما هستند و در اين مسائل دخيل هستند، ممكن است نگاه‌هاي مشابهي داشته باشند. همزمان رسانه‌ها و برخي اعلام مواضع غيرمستقيم هم تلاش مي‌كنند تا در روابط ايران و جمهوري آذربايجان اختلال ايجاد كنند. در عين حال دشمن اصلي توسعه روابط تهران و باكو، رژيم صهيونيستي است كه علاقه‌مند نيست، روابط تهران با همسايگان، به خصوص با جمهوري آذربايجان رشد بكند و در اين زمينه شاهد كارشكني‌هاي متعدد به خصوص در زمينه‌هاي رسانه‌اي بوديم. اين مسائل وجود دارد و قابل انكار هم نيست. اما موضوع مهم اين است كه مسوولان دو كشور به صورت هوشمندانه اين مسائل را دنبال مي‌كنند و واقعا به اين جمع‌بندي رسيده‌اند كه خبرهايي كه منتشر مي‌شود و ممكن است تاثير منفي بر روابط بگذارد از چه منابعي است و با چه انگيزه‌هايي منتشر شده‌اند و برخي مواضعي را كه اتخاذ مي‌شود، كاملا دقيق بررسي و ارزيابي و رصد مي‌كنند و بر اساس اين دانش و آگاهي است كه روابط خود را دنبال مي‌كنند. واقعيت اين است كه ما از تماميت ارضي همه همسايگان خودمان دفاع مي‌كنيم و هر قراردادي كه بين همسايگان ما به صورت عادلانه و با توافق آنها و در چارچوب تماميت ارضي آنها منعقد شود، مورد حمايت ما هم هست. ترجيح ما همكاري با همسايگان و همچنين همكاري همسايگان با يكديگر است. ما با هرگونه رقابت منفي و تنش ميان همسايگان خودمان مخالف هستيم و سعي مي‌كنيم در چنين مواردي كمك كنيم كه اختلافات ميان همسايگان ما حل شود. بعد از برخي از تنش‌هاي سال گذشته بين تركيه و ارمنستان از يك سو و ارمنستان و آذربايجان از سوي ديگر اين جمع‌بندي شكل گرفته است كه تمام اين كشورها دنبال اين هستند كه همكاري را جايگزين رقابت‌هاي تنش‌زا كنند و اينكه امروز آقاي بايرامف در ايران اعلام مي‌كند كه ما خواستار عادي‌سازي روابط با ارمنستان هستيم، ثمره اين نوع تفكر است. لذا به هر ميزان كه روابط ايران با كشورهاي همسايه مبتني بر همكاري و روابط كشورهاي همسايه هم بر اين شكل باشد، همه از اين روابط منفعت خواهند برد. اما اگر رقابت‌هاي غيرسالم و روابط مبتني بر تنش وارد شود، همه كشورها يا اغلب كشورها ضرر مي‌كنند. اميدواريم كه مسير روابط كشورهاي همسايه با ايران و بين خودشان بر مبناي همكاري استوار باشد.
من هيچ تنشي را در طول ماه‌هاي گذشته در روابط ايران و آذربايجان نمي‌بينم. آن سوءتفاهم‌هايي كه سال گذشته در روابط ايران و جمهوري آذربايجان ايجاد شده‌بود، رفع شده‌اند.
مانورها و رزمايش‌هاي جمهوري آذربايجان به معناي تهديد طرف ديگر نيست و هر كشوري در سواحل درياي خزر آزاد است تمرين‌هايي را براي حفاظت از حوزه حاكميتي خودش در اين دريا داشته باشد.
اختلاف‌نظرهايي كه بين كشورهاي ساحلي خزر وجود دارد، يك‌سري اختلاف‌نظرهاي معمولي بين كشورهاي همسايه است كه با ديدگاه‌هاي كارشناسي رفع و رجوع مي‌شود و به معناي تهديد عليه كشور ديگر محسوب نمي‌شود.
برخي كارشناسان از رسيدن مناسبات تجاري غيرنفتي به ۲ تا ۳ ميليارد دلار سخن گفته‌اند. اما من معمولا چنين پيش‌بيني‌هايي نداشتم. دليلش اين است كه جمعيت جمهوري آذربايجان ۹ ميليون نفر است و نيازهاي ۹ ميليون نفر به واردات كالا از ايران محدود است و نبايد انتظار داشت كه مناسبات تجاري غيرنفتي ما با جمهوري آذربايجان به سطح مناسبات تجارت غيرنفتي ما با عراق، امارات يا افغانستان برسد.
دشمن اصلي توسعه روابط تهران و باكو، رژيم صهيونيستي است كه علاقه‌مند نيست روابط تهران با همسايگان، به خصوص با جمهوري آذربايجان رشد بكند و در اين زمينه شاهد كارشكني‌هاي متعدد به خصوص در زمينه‌هاي رسانه‌اي بوديم.
ما با هرگونه رقابت منفي و تنش ميان همسايگان خودمان مخالف هستيم و سعي مي‌كنيم كه در چنين مواردي كمك كنيم كه اختلافات ميان همسايگان ما حل شود