نگاهي به نظريه‌بازي‌هاي خام و سطحي
كليشه‌هاي بي‌مصرف
محسن آزموده
يكي از مهم‌ترين و اصلي‌ترين درس‌هاي رشته جامعه‌شناسي در ايران نظريه‌هاي جامعه‌شناسي است. در اين درس كه معمولا در دو يا سه درس دو واحدي، در طول دو ترم متوالي به دانشجويان ارايه مي‌شود، بناست آنها با نظريه‌ها و ديدگاه‌هاي متفكران و نظريه‌پردازان اصلي جامعه‌شناسي و چهره‌هايي چون آگوست كنت، كارل ماركس، ماكس وبر و اميل دوركيم آشنا شوند. براي ارايه اين درس كتاب‌ها يا منابعي هم به دانشجويان معرفي مي‌شود، مثل دو كتاب حجيم مراحل اساسي سير انديشه در جامعه‌شناسي ريمون آرون و نظريه جامعه‌شناسي جرج ريتزر. گاهي هم اساتيد جزوه‌ها و نوشته‌هاي خودشان را به دانشجويان درس مي‌دهند، مثل كتاب‌هايي كه غلامعباس توسلي و ابوالحسن تنهايي تاليف كرده‌اند. اين شكل معرفي انديشمندان جامعه‌شناس و نظريه‌هاي آنها، يعني به صورت سردستي، كپسولي، فشرده، گسسته از آثار اصلي و كلي‌گويانه و سطحي، هيچ نتيجه سودمندي براي دانشجويان در بر ندارد جز آنكه آنها را با شماري اسم و عنوان تعدادي مفهوم و اصطلاح آشنا مي‌كند، بدون اينكه به‌طور جدي با هيچ‌يك از آنها درگير و در فرآيند تحقيق و پژوهش با جامعه‌شناس مذكور همراه شوند و نحوه زايش آن مفهوم و كاربست دقيق آن در توضيح و تبيين واقعيت اجتماعي را دريابند. ضمن آنكه اين شيوه ناصواب مواجهه با نظريه‌هاي جامعه‌شناسي، ابتدا در دانشجو توهمي از دانايي و همه‌چيز‌داني پديد مي‌آورد، زيرا دانشجوي درس‌خواني كه جزوه‌ها را به خوبي حفظ باشد، مي‌تواند در مورد هريك از متفكران و جامعه‌شناسان، چند جمله سخنان سطحي بيان كند و مخاطب را با مجموعه‌اي از اصطلاحات و عناوين بمباران. اما همين دانشجو، در صورت ادامه كار و تحقيق در زمينه جامعه‌شناسي درمي‌يابد كه اين اصطلاحات و تعابير و آن عناوين و نام‌ها، به هيچ كار او نمي‌آيد و تنها لقلقه زبان و اظهار فضل نداشته است. براي فهم نظريه‌هاي جامعه‌شناسي بايد گام به گام با يك جامعه شناس همراه شد، آثار اصلي او را با كمك استاد خواند و شيوه كار او نحوه و علل تولد مفاهيم را در او كاويد. يك نظريه جامعه‌شناختي، در مقام شيوه و روشي براي نگريستن و توضيح واقعيت اجتماعي موجود، در فرآيند تحقيق عيني و انضمامي و در تلاش براي پاسخ به پرسش‌ها و معضلات موجود پديد مي‌آيد و كارآمدي و توان آن نيز در اصطكاك با وضعيت واقعي امور روشن مي‌شود. اينكه صورت سطحي خالي از محتواي يك نظريه اجتماعي را با اصطلاحاتي تهي از معنا و منسوب به يك نام دهان پركن عرضه كنيم، چيزي جز ارايه كليشه‌هايي بي‌مصرف و به‌دردنخور نيست.