چرا مرگ الظواهري، كار القاعده را تمام نمي‌كند؟
سركرده‌اي كه «مغز» القاعده بود، اما «كاريزما»ي بن‌لادن را نداشت
ايمن الظواهري در دهه‌هايي كه سازمان‌دهنده و ايدئولوگ القاعده بود بار‌ها مرده بود، گروهي كه در ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ چهار هواپيماي مسافربري را ربوده و آنها را به ساختمان‌هايي در نيويورك و واشنگتن زد. هر بار گزارش مرگ او در حمله هوايي يا از بيماري منتشر مي‌شد او ناگهان با يك فيلم يا پيام صوتي ظاهر مي‌شد. در اول آگوست، جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا اعلام كرد كه تلاش‌هاي طولاني امريكا براي كشتن آقاي ظواهري موفق بوده است. در ساعات اوليه ۳۱ جولاي در مركز كابل، يك هواپيماي بدون سرنشين سيا دو موشك هلفاير را شليك كرد و او را روي بالكن يك خانه امن كشت.
او گفت «اين رهبر تروريست ديگر نيست. مردم سراسر جهان ديگر نيازي به ترس از قاتل شرير و مصمم ندارند. ما امشب دوباره به صراحت اعلام مي‌كنيم كه مهم نيست چقدر طول بكشد، مهم نيست كجا پنهان شويد، اگر تهديدي براي مردم ما باشيد، ايالات متحده شما را پيدا كرده و شما را بيرون خواهد برد».
آقاي ظواهري كه به سرپوش سفيد و كلاشينكف علاقه داشت و پيشاني‌اش پينه بسته بود، يكي از شناخته‌شده‌ترين چهره‌ها در جنبش جهادي جهاني پس از اسامه بن‌لادن بود. عمليات كشتن آقاي ظواهري در پيچيدگي شباهتي به حمله براي كشتن بن‌لادن در پاكستان نداشت. اما اين واقعيت كه اين اتفاق در افغانستان، تقريبا يك سال پس از خروج نظامي آشفته امريكا از اين كشور رخ داد، به كاهش بخشي از تحقير آقاي بايدن كمك مي‌كند. مهم‌تر آنكه نشان مي‌دهد كه او مي‌تواند به وعده خود مبني بر ادامه عمليات ضد تروريستي «بر فراز افق»، حتي بدون حضور نظامي در آن كشور عمل كند. رييس‌جمهور گفت «افغانستان نمي‌تواند سكوي پرتاب عليه ايالات متحده باشد. ما مي‌خواهيم ببينيم كه اين اتفاق نخواهد افتاد.»
امريكا در ماه‌هاي اخير عمليات‌هاي مشابهي را در سوريه عليه داعش، شاخه‌اي از القاعده انجام داده است. در ماه فوريه به خانه ابوابراهيم الهاشمي القريشي، رهبر اين گروه در شمال غرب كشور يورش برد. او بمبي را منفجر و خودكشي كرد. پنج ماه بعد، يك حمله هواپيماي بدون سرنشين امريكايي، ماهر العگل، رهبر عمليات برون‌مرزي اين گروه را در همان منطقه كشت. يك مقام ارشد امريكايي گفت كه آقاي ظواهري امسال به افغانستان نقل مكان كرده و در خانه امن شبكه حقاني پناه گرفته، يك گروه شبه‌نظامي كه با القاعده و آژانس جاسوسي قدرتمند پاكستان در ارتباط است. رهبر آن، سراج‌الدين حقاني، سرپرست وزارت داخله طالبان است.
اين مقام گفت كه حضور آقاي ظواهري در كابل ماه‌ها پيش توسط «جريان‌هاي اطلاعاتي متعدد» شناسايي شده بود. مدل‌هايي از خانه امن ايجاد شد و اطلاعاتي در مورد ساخت آن به دست آمد. آقاي بايدن بار‌ها در مورد كيفيت اطلاعات، خطر كشتار غيرنظاميان و عواقب روابط با طالبان - به ويژه چشم‌انداز بيرون آوردن بيشتر بستگان افغان امريكايي‌ها و امنيت يك مهندس عمران امريكايي، مارك فريكس، گزارش دريافت كرده بود. به گفته اين مقام، آقاي بايدن تاييد نهايي خود را در ۲۵ ژوييه اعلام كرد و سازمان سيا در زماني كه فرصت پيش آمد، حمله را انجام داد. كاخ سفيد ابراز «اطمينان زياد» كرد كه فقط آقاي ظواهري كشته شده است. اعضاي خانواده داخل آن آسيبي نديده‌اند.
طالبان با صدور بيانيه‌اي اين حمله را محكوم كرد و گفت: «تكرار چنين اقداماتي به فرصت‌هاي موجود آسيب مي‌زند». اين نشان مي‌دهد كه دولت آماده است با امريكا كه آن را به رسميت نشناخته و ذخاير دولت افغانستان را توقيف كرده، به گفت‌وگو ادامه دهد. بسياري از كارشناسان درباره اهميت القاعده در شبكه جهادي هميشه در حال تغيير و نقش خود آقاي ظواهري ترديد دارند. اما براي آقاي بايدن، او همچنان «تحت تعقيب‌ترين تروريست در جهان» باقي ماند. به گفته اين مقام ارشد، «ظواهري امير القاعده بود... او در دوران رهبري خود به‌طور مستمر به حملات به ايالات متحده و بر اولويت آن به عنوان دشمن اصلي القاعده تاييد كرد.»
با بازگشت طالبان به قدرت در افغانستان، جايي كه زماني به القاعده پناه مي‌دادند، موضوع مورد بحث مقامات نظامي و ضد تروريسم غربي اين بود كه گروه‌هاي جهادي جهاني با چه سرعتي در اين كشور تجديد قوا خواهند كرد و تهديدي در سطح بين‌المللي به شمار مي‌روند. ژنرال مارك ميلي، رييس ستاد مشترك ارتش امريكا، بر اين باور است كه ممكن است بين ۶ تا ۳۶ ماه طول بكشد. بيل برنز، رييس سيا، آوريل گذشته به قانونگذاران گفت كه توانايي امريكا در جمع‌آوري اطلاعات و حمله به اهداف به‌طور اجتناب‌ناپذيري كاهش خواهد يافت. حضور آقاي ظواهري در كابل نشان مي‌دهد كه آنها دلايل خوبي براي نگراني دارند و نسبت به وعده‌هاي طالبان مبني بر عدم پناه دادن به تروريست‌هاي جهاني بدبين هستند.
غريزه اصلي
آقاي ظواهري در سال ۱۹۵۱ در يك خانواده سرشناس مصري در جيزه به دنيا آمد و مسير معمول جوانان مصري را در اواسط قرن دنبال كرد. پزشكي خواند و خدمت اجباري خود را در ارتش گذراند. اما او همچنين به اخوان‌المسلمين پيوست، گروهي كه بسياري از حاميان خود را از طبقه متوسط تحصيلكرده و شهري جذب مي‌كرد كه هم دموكرات و هم جهادي توليد كرده است. از آنجا به جهاد اسلامي نوپايي رفت كه هدف آن سرنگوني دولت مصر بود. دو تن از رهبران و صد‌ها تن از حاميان آن گروه در ارتباط با ترور انور سادات، رييس‌جمهور مصر در سال ۱۹۸۱ به زندان افتادند.
سپس به پاكستان رفت. در اواخر سال ۱۹۸۱ در مسير فرودگاه، آقاي ظواهري دستگير و بعدا به دليل داشتن سلاح محكوم شد. دوران سه‌ساله زندان او براي مصر يك دوره معمولي بود، اقامتي طولاني در يك سلول كوچك كه با شكنجه همراه بود. اسلام‌گرايان همكار او مي‌گويند كه اين تجربه او را بيشتر افراطي كرد.
او پس از آزادي در سال ۱۹۸۵ مصر را ترك كرد، ابتدا به عربستان سعودي و سپس به پاكستان رفت. اين امر او را با بن‌لادن، فرزند خانواده ثروتمندي آشنا كرد كه مشغول كمك به مبارزان مجاهد عليه نيرو‌هاي شوروي در افغانستان بود. آقاي ظواهري تا سال ۲۰۰۱ كه به‌طور رسمي اين گروه را با القاعده ادغام كرد، جهاد اسلامي را از دور اداره كرد.
اگر بن‌لادن چهره كاريزماتيك القاعده بود، آقاي ظواهري مغز گروه بود. بسياري از كارشناسان معتقدند كه او مغز متفكر واقعي حملات ۱۱ سپتامبر بود. اگرچه او فاقد آموزش رسمي مذهبي بود، اما به ترويج مفهوم تكفير كمك كرد كه به موجب آن مسلمانان مي‌توانستند مرتد اعلام شوند و در نتيجه اهداف معتبري براي افراط‌گرايان قرار بگيرند. با اين حال، هرچند او يك شماره دو ماهر بود، اما رهبري ضعيف از آب درآمد. تحت سرپرستي او، در دوراني كه گروه تحت فشار بي‌امان حملات هواپيما‌هاي بدون سرنشين بود، القاعده بيشتر به يك پادكست پر سر و صدا و نه يك سازمان تروريستي مخوف تبديل شد.
با افول ستاره اقبال القاعده، ستاره داعش طلوع كرد، به ويژه در مقايسه با سال ۲۰۱۴ كه مناطق وسيعي از خاك عراق و سوريه را فتح كرد. به نظر مي‌رسد كه داعش در ايجاد يك «خلافت» فيزيكي در قلب سرزمين‌هاي اسلامي موفق بود، كاري كه القاعده به دليل تمركز بر «دشمن دور» امريكا و متحدان غربي‌اش، در آن شكست خورد. با اين حال، در سال‌هاي اخير، با برچيده شدن خلافت توسط ائتلاف نظامي به رهبري امريكا، القاعده شانسي دوباره پيدا كرد.
بازگشت طالبان به قدرت در يك سال پيش، فرصت تنفس مجددي به القاعده براي برقراري ارتباط با پيروان، جمع‌آوري كمك مالي و سازماندهي داد. يك گزارش سازمان ملل كه ماه گذشته منتشر شد، گفت كه رهبري القاعده ظاهرا «نقش مشورتي» با طالبان ايفا مي‌كند و جنگجويان آن در سراسر كشور حضور دارند. در همان زمان، وابستگان منطقه‌اي القاعده نيز قوي‌تر شده‌اند. از جمله القاعده در شبه‌قاره هند (عقيس) در افغانستان و پاكستان، الشباب در سومالي و القاعده در شبه‌جزيره عربستان (آقاپ). سازمان ملل خاطرنشان كرد: «زمينه بين‌المللي براي بازگشت القاعده به عنوان رهبر جهاد جهاني مهياست».
بعيد است كه مرگ آقاي ظواهري اين روند را معكوس كند. اين پزشك هفتادساله كه بويي از كاريزماي بن‌لادن نبرده بود، بعيد بود بتواند رهبر جنبش جهادي جهاني شود. جانشين وي احتمالا سيف العدل، نام مبارز يك كماندوي سابق مصري مرموز است كه براي مدت كوتاهي رهبر موقت القاعده قبل از روي كار آمدن آقاي ظواهري بود.
آقاي عدل به عنوان فرستاده بن‌لادن در كشور‌هاي دوست و شركاي بالقوه ايفاي نقش مي‌كرد. امريكا به دليل نقشش در حملات به سفارتخانه‌هاي امريكا در نايروبي و دارالسلام در سال ۱۹۹۸، يك جايزه ۱۰ ميليون دلاري براي كشتن او تعيين كرده است. علي صوفان، يكي از مقامات سابق اف‌بي‌آي مي‌گويد «در سازماني كه به دليل كشتار بي‌رحمانه و دسته‌اي انسان‌ها معروف است، عدل به بي‌رحمي معروف است».
منبع: اكونوميست / ترجمه: سايت انتخاب