اطلاع‌رساني سريع زمين‌لرزه‌ها و مرور درس‌ها
در پنجمين سالروز زمين‌لرزه 21 آبان 96 ازگله سرپل ذهاب و اولين سالروز زلزله‌هاي 23 آبان 1400 فين بندرعباس، مناسب است تا بر چالشي مهم از نظر رخداد زمين‌لرزه‌ها، اطلاع‌رساني و پاسخ سريع اين رخداد‌ها، مرور كنيم. هنگامي كه زمين‌لرزه 21 آبان 96 ازگله سرپل ذهاب با بزرگاي 7.2 در ساعت 48: 21 شب رخ داد طي يك ساعت اول بعد از رخداد زمين‌لرزه، شبكه خبر تلويزيون كانون زمين‌لرزه را بر اساس گزارش بعضي از مراكز لرزه‌نگاري بين‌المللي در سليمانيه عراق اعلام مي‌كرد. در زلزله‌هاي دوگانه ۲۳ آبان ۱۴۰۰ فين در حدود 50 كيلومتري شمال بندرعباس، در ساعت 15:37 و 15:38 بعد از ظهر كه هر دو زمين‌لرزه‌ها با بزرگاي 6.1 و به فاصله يك دقيقه رخ دادند، اين رخداد‌ها به‌درستي اطلاع‌رساني نشد و مركز لرزه‌نگاري كشوري، بزرگاي ۶.۴ و ۶.۳ را اعلام و محل زلزله را بندر لافت، جزيره قشم در حدود 100 كيلومتري جنوب كانون واقعي دوزمين‌لرزه ياد شده عنوان كرد. حاصل اين موضوع در دوساعت ابتدايي بعد از رخداد زمين‌لرزه سردرگمي نيروهاي امدادي بود به نحوي كه وقت زيادي از نيروهاي هلال احمر و اورژانس كشور صرف جست‌وجو در بندرلافت و در جزيره قشم شد و تمركز اوليه بر محدوده فين برقرار نشد. درباره چگونگي اين عدم دقت به‌روزنبودن سامانه و عدم سرمايه‌گذاري مناسب و كافي و البته دردسترس نبودن اطلاعات از سامانه‌هاي كشورهاي ديگر به‌صورت همزمان به‌دليل اشكالات ارتباطي، اشاره شده است. البته در اين مورد موضوع ديگري هم وجود دارد و آن افزودن داده لرزه‌نگاري در دسترس از كشور امارات و تعيين محل با در نظر گرفتن آن داده ثبت شده، خارج از سامانه ملي ما و نتيجه شدن خطا در تعيين محل بوده است. به نظر مي‌رسد بايد براي چنين سامانه‌هايي به فكر برقراري يك مسير جايگزين و اعلام و اطلاع‌رساني دقيق و درست و سريع زلزله بود. به ياد داشته باشيم كه از بخت خوب ما بود كه كانون زمين‌لرزه‌هاي دو گاه فين بندرعباس عملا در محدوده‌اي خالي از سكنه واقع بود و در نتيجه به‌طور كلي اتفاقي كه - چنانچه در يك پهنه شهري رخ مي‌دهد- مي‌توانست پرتلفات و پر خسارت باشد، عملا فقط يك نفر كشته (آن هم در بندرعباس) تلفات داد.
موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران، كار ثبت و تعيين محل زمين‌لرزه‌ها را از سال 1337 با احداث اولين ايستگاه لرزه‌نگاري در تهران با حمايت فني دولت ژاپن و پژوهشگران آلماني آغاز كرد. اولين زلزله‌هاي مهم ثبت شده در چنين شبكه‌اي زلزله ۴ ارديبهشت ۱۳۳۹ لار با بزرگاي 6.7 و زلزله 10 شهريور 1341 بويين زهرا با بزرگاي 7.2 بود. در دهه چهل شمسي ايستگاه‌هاي لرزه‌نگاري كشور به 5 ايستگاه آنالوگ نصب شده در شهرهاي تهران، تبريز، مشهد، شيراز و كرمانشاه افزايش يافت. از اين تعداد 3 ايستگاه تبريز، مشهد و شيراز زيرمجموعه شبكه لرزه‌نگاري استاندارد جهاني (WWSSN) بودند. در سال 1354يك آرايه 7 ايستگاهي موسوم به آرايه پريودبلند ايران (ILPA) براي هدف پايش انفجارهاي احتمالي اتحاد جماهير شوروي از سوي دولت امريكا و نيز فراهم آوردن اطلاعات لرزه‌اي مناسب جهت تحقيقات زلزله‌شناسي در جنوب غربي تهران نصب شد. بعد از انقلاب اسلامي از سال‌هاي ابتدايي دهه 1360 هجري شمسي در چند نقطه ديگر كشور از جمله بروجن، مينودشت، سد مهاباد، قمصر كاشان و قلعه‌قاضي هرمزگان، توسط موسسه ژئوفيزيك ايستگاه‌هاي لرزه‌نگاري آنالوگ نصب و راه‌اندازي شد. تا سال 1374 ثبت و گزارش زمين‌لرزه‌هاي رخداده در كشور توسط اين ايستگاه‌هاي لرزه‌نگاري آنالوگ صورت مي‌گرفت. با تامين تجهيزات لرزه‌نگاري جديد از نوع ديجيتال، نصب دستگاه‌هاي لرزه‌نگاري جديد از سال 1374 در شبكه‌هاي لرزه‌نگاري تهران و تبريز آغاز و در سال‌هاي بعد با نصب تجهيزات در شبكه‌هاي لرزه‌نگاري سمنان، قوچان، يزد، ساري، اصفهان، شيراز، مشهد، كرمانشاه، بيرجند و خرم‌آباد شبكه‌هاي لرزه‌نگاري توسعه يافت. در سال 1389 نيز، شبكه‌هاي لرزه‌نگاري ميناب، كرمان، شهركرد و همدان نيز به‌صورت آزمايشي راه‌اندازي شد. ايستگاه‌هاي لرزه‌نگاري اين شبكه‌ها مجهز به لرزه‌نگارهاي پريود كوتاه، باند متوسط، باند پهن و باند بسيار پهن سه مولفه‌اي هستند. اين مركز با 20 شبكه لرزه‌نگاري محلي، چهار پايگاه لرزه‌نگاري تك‌ايستگاهي و يك ايستگاه درون‌چاهي فعاليت مي‌كند.
تلاش براي راه‌اندازي شبكه لرزه نگاري باند پهن لرزه‌نگاري كشور، با استفاده از امكانات ماهواره‌اي، از ابتداي تاسيس پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله نيز در دستور كار بود. در سال ۱۳۷۶ اولين ايستگاه‌هاي لرزه‌نگاري باند پهن كشور در آشتيان، نايين، هشتگرد و زاهدان راه‌اندازي شد. دادههاي ثبت شده در ايستگاه‌هاي لرزه‌نگاري اين شبكه از طريق سامانه مخابرات ماهواره‌اي به مركز شبكه واقع در ساختمان مركزي پژوهشگاه در تهران ارسال مي‌شود. اطلاع‌رساني زمين‌لرزه‌ها از سال 1383 از طريق اين شبكه با انتشار اطلاعات لرزه‌نگاري در وب‌سايت پژوهشگاه و همچنين اطلاع‌رساني از طريق ارسال پيامك انجام شده است. تا سال 1394 تعداد كل ايستگاه‌هاي فعال اين شبكه به ۲۵ ايستگاه و تا پايان 1400 به 31 ايستگاه رسيد. اين شبكه با استفاده از دستگاه‌هاي لرزه نگاري باند پهن و امكان ارتباط مستقيم ماهواره‌اي، تعيين محل دقيق و ميزان بزرگاي زلزله در مدت زمان كوتاهي پس از وقوع را ممكن مي‌كند. افزايش دقت مطالعات پيشرفته زلزله‌شناسي و توسعه سامانه‌هاي تحليل سريع زمين‌لرزه‌ها (مانند سامانه‌هاي تخمين خسارت و هشدار سريع)، از برنامه‌هاي آينده اين شبكه است كه قرار بوده در نهايت شبكه‌اي 48 ايستگاهي با پوشش سراسري در ايران باشد.
تعيين سريع موقعيت و كانون مهلرزه‌اي - محل با بيشترين شدت احساس شده و خسارت و تلفات - را مي‌توان با استفاده از نگاشت ايستگاه‌هاي لرزه‌نگاري، به همراه مشاهدات شدت احساس شده يا حتي با استفاده از مقدار زيادي دادههاي رسانه‌هاي اجتماعي مانند اينستاگرام و توييتر به منظور تعيين و اصلاح مناطق با بيشينه شدت احساس زلزله انجام داد.
دادههاي شتاب‌نگاري از پهنه كانوني نيز چنانچه به صورت برخط و بلادرنگ در اختيار قرار گيرند، مي‌توانند به نوبه خود به عنوان ورودي براي نرم‌افزار ارزيابي سريع آسيب و تلفات استفاده شوند. براي جلوگيري از مخاطرات و ريسك‌هاي ثانويه مرتبط با آتش‌سوزي، حمل‌ونقل، يا خطوط گاز و نفت، چنين كارهايي مهم است: اولويت دادن به بازرسي، قرار‌گيري سامانه‌ها در حالت خاموش Shut Down در صورت لزوم و در صورت امكان به منظور تسهيل عمليات نجات، امكان فعال شدن سامانه‌هاي اضطراري.